قازاق حالقى بۇگىنگى كۇنگە باسىندا از-اتا ء(از-اكە), ازاق، ازان، ازار، ازىق، ازاۋ، ازاۋلى، ازيا، قاز، قازاق، قازان، قازار، قازىق ء(تۇپ قازىق), قازاقيا، قازاق سسر-ءى، قازاقستان بولىپ بۇگىنگى كۇنگە جەتتىك. سان مىڭداعان جىلداردان بەرى قازاق حالقى «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ» وسى ءتۇپ اتاسىنىڭ اتىنان ايرىلماي كەلەدى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازاق ەلى اتاۋىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) «از».  قازاقتىڭ اۋىز-ەكى اڭگىمەلەرىندە ولار ء«از اۋليە» دەلىنەدى. كۇنى بۇگىندەگى تاريحتا اتتارى قالعان از، ازاۋلى ەلى مەن ازاۋ (ازوۆ) تەڭىزىنىڭ اتتارى دا سولاردان قالدى.

الەمدەگى ەڭ ۇلكەن قۇرىلىقتىڭ از-يا ء(يا، قازاقتىڭ ۇلى قاعانى  شىڭعىسحان شىققان قيان (كوپشە اتاۋى قيات) رۋى اتاۋىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى، بۇل جەردە سونىمەن بىرگە ء«يا، ءدال سولاي» دەگەن ماعىنادا قولدانىلىپ تۇر) اتالۋى دا وسىدان. ەجەلگى جىر-داستانداردىڭ بارىندە دە، ءتىپتى كۇنى بۇگىنگى جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ سوزىندە مانقىستاۋدى مەكەندەگەن 360 اۋليەنىڭ ىشىندەگى ەڭ ەرەكشە قاستەرلىسى وسى ء«از اۋليە» دەلىنەدى. كۇنى بۇگىنگى سوزدىك قورىمىزدا دا «ول نە سونشاما، ءاز اۋليە مە؟»، «ول ءاز اۋليە ەمەس قوي»، «نەگە سەن ونى سونشاما، ءاز اۋليە قىلىپ وتىرسىڭ؟»، نەمەسە «تاستاشى ءارى، ءاز اۋليە قىلماي؟» دەگەن ءسوز تىركەستەرىن جەرگىلىكتى حالىق ءجيى قولدانادى. دەمەك، وسى اۋليەلەردىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى دە، ەڭ ۇلىسى دا، ەڭ قاسيەتتىسى دە، ەڭ ارداقتىسى دا قازاق دەگەن اتپەن بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن ەلدىڭ نەگىزىن قالاعان، ءتۇپ اتامىز وسى ءاز اۋليە. قازاقتا وسى اتامىزدىڭ ەسىمى دانىشپان، ءازىز (ەڭ اياۋلى) جان دەگەن ماعىنا دا قولدانىلادى. قازاقتىڭ اسىل ۇلدارىنا حالىقتىڭ قۇرمەتتەپ بەرگەن لاقاپ (ماداق) اتى وسى ء«از» اتامىزدىڭ ەسىمى. مىسالى، ءاز ناۋرىز، ءاز تۇرىك، ءاز جانىبەك، ءاز تاۋكە، ازىرەتى سۇلتان (قوجا احمەت ياسساۋي), ازىرەتى راسۋل (مۇحاممەد پايعامبار), بابا تۇكتى شاشتى ءازيز، ءابدۋل ءازيز باب، قارابۋرا ءاز اۋليە (بۋراحان ءازى) ت. ب. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. ءاز اتامىزدىڭ اۋلەتتەرى كوبەيىپ ەل اتالىپ، الەمدىك ۇلى قاعاناتقا اينالعان كەزدە ولار وزدەرىن ەندى «از» ەمەس «قاز» دەپ اتاپ وسى سوزگە بۇكىل ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ايرىقشا بەلگىلەرىن سىيعىزدى. ال، از-دىڭ الدىندا تۇرعان «قا» بۋىنى قار مەن قارا دەگەن ماعىنا بەرەدى. سەبەبى،  بىرىنشىدەن قار (اقشا قار) اعا مەن اقيقاتتىڭ (شىندىقتىڭ)  بالاما اتاۋى، ەكىنشىدەن قارا (قار (اق) مەن قارا) ارالاس، الا دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. قازاقتىڭ  الاش، التى الاش ۇعىمدارىنىڭ باستاۋى وسى. مىنە وسىلايشا، «قازاق» دەگەن ءبىر اۋىز سوزگە وسى ءسوزدى ويلاپ تاۋىپ دۇنيەگە اكەلگەن ەلدىڭ بارلىق بولمىسى، شەجىرە-تاريحى، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى:

-      قاز تۇرۋ، قاز باسۋ، قاز-قاز باسۋ، قازا بولۋ (ادام ءومىرى);

-      قازىق (ا. قاعىلعان ورنىنان قوزعالمايتىن قازىق; ءا. ورنىنان قوزعالمايتىن قازىق جۇرت، ياعني ماڭگى ەل);

-      ءتۇپ قازىق (قازاق ەلى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ءتۇپ قازىعى);

-    تەمىرقازىق – ا. ورنىنان قوزعالمايتىن اسپانداعى جۇلدىز. قاراڭعى تۇندە اداسقان جاندار وسى جۇلدىزعا قاراپ جول تابادى. ءا. بالاما ماعىناسى، مادەنيەتى اداسقان (ازعان) ەلدەر قازىق جۇرتقا (قازاققا) قاراپ جول تابادى. ادامنىڭ (ەلدىڭ) ۇستانعان باعىتى (ادام بالاسى بىرىگىپ ەل بولۋعا ءتيىس. ماقال: «جالعىز اعاش ورمان ەمەس»);

-     قازى (مەملەكەتتەگى (قاعاناتتاعى) ءادىل بيلىك). اداسقان ەلدەرگە دە، ادامدارعا دا ءبىزدىڭ اتالارىمىز عانا تورەلىك جاساۋعا قۇقىلى بولعان;

-     قازي، قازىرەت ء(دىن، ار، يمان);

-     قازينە (قۇدىرەت);

-     قازاۋات (عازاۋات، مۇسىلمان ءدىنى ءۇشىن جۇرگىزىلەتىن قاسيەتتى سوعىس);

-     قازىنا (مەملەكەت مۇلكى، بايلىعى);

-    قازۋ (قۇدىق قازۋ، ارىق قازۋ ياعني ەلدى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ);

-    قازبا (جەر استى بايلىعى);

-    قازبالاۋ (وتكەن تاريحقا ءۇڭىلۋ);

-    قازعانۋ (كۇرەسۋ);

-   قازىر (ۋاقىت ولشەمى، قازىرگە دەيىن (وتكەن شاق), قازىر (وسى شاق), قازىردەن كەيىن (كەلەر شاق); قاز ءبىر، قاز ءپىر دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن قۇرالعان.

-  قاز-قاتار (ەڭ ءبىرىنشى دۇنيەگە كەلگەن قازاق ەلىنىڭ ارتىنان قاز-قاتار ءتىزىلىپ وزگە ەلدەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى، قاتاردىڭ باسىندا ورىس، ورمان، قىرىم، قىتاي، اراپ، پارسى سياقتى وزگە ەلدەر ەمەس قازدىڭ تۇرۋى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى). بۇل ءسوزدىڭ باسقا ماعىناسى جوق;

-   قاز-قالپىندا (اينىمايتىن العاشقى بەينەسىندە. قاز  ەلىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى ءاۋ باستا قالاي بولدى، كۇنى بۇگىندە دە سول قالپىندا، ەشتەڭە وزگەرگەن جوق);

-   قازاقي (قازاق ۇلگىسى بويىنشا جاسالعان);

-  قازار (ا. قاز – ار (قاز اردىڭ، ياعني ءسوز تۇبىرىندە ار دەگەن ۇعىمى بار بارلىق رۋلار، تايپالار، ەلدەر مەن مەملەكەتتەردىڭ اتاسى. مىسالى، اق (اعا) ارىس، جان ارىس، بەك ارىس، اراپ، ارميان، پارسى، قازار قاعاناتى، قازار (قاس بي) تەڭىزى ت.ت. );

تۇسىنىكتەمە: ادامنىڭ قورعاۋعا ءتيىس ارى: ار-يمانى (سەنىمى), اتامەكەنى (وتانى) جانە وتباسى). وسى ءۇش ۇعىمداعى كورسەتىلگەن دۇنيەلەر ادامدا تۇگەل بولماسا، نەمەسە ونى قورعاماسا ول ادامدى ارسىز (يمانسىز) دەپ اتاعان.

-   قازان (ا. كۇز ايى: ەگىننىڭ ءپىسىپ، مالدىڭ سەمىرىپ قويماعا، قازانعا تۇسەتىن مەزگىلى، ياعني ادامنىڭ دا، مەملەكەتتىڭ دە ءال-اۋقاتى، ىشەر اسى; ءا. وتقا شىدامدى اس پىسىرەتىن ىدىس; ب. ەل، جۇرت (قازان قاعاناتى، (حاندىعى));

-   ازان-قازان – بارلىق الەم ەلدەرى، ياعني قازدىڭ ىنىلەرى مەن ۇرپاقتارى، باستاۋ كەزەڭنەن عاسىرلار (100 جىل) مەن داۋىرلەر (1000 جىل) وتكەن سايىن ارالارى الشاقتاپ، تىلدەرى بولەكتەنىپ ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەي، ۋ-شۋ بولىپ كەتكەن كەزەڭى), ازان – ا. تاڭەرتەڭگى مەزگىل، بالاماسى بار دۇنيەنىڭ باستاۋى، ءا. ازان شاقىرۋ (نامازعا شاقىرۋ), ب. ازان شاقىرىپ سابيگە ات قويۋ;

-   قازان-قازان (وتە كوپ، مول);

-   قازاق (قاز اق (اعا)- الەم ەلدەرىنىڭ اعاسى;

-   قازاق (قاز اق (اقيقات) – قازاق ەلى اقيقاتتىڭ اتاسى);

-   قازاق – قاز اق (اق قاز – سىڭارى ءۇشىن جانىن قياتىن، ەڭ ارۋ، ەڭ سۇلۋ، ەڭ قاسيەتتى، كيەلى قۇس). اتام قازاقتىڭ «اق قۋ مەنەن قاز، اداي مەنەن تاز ەگىز» دەيتىن ماقالدارىنىڭ سىرى وسى. قازاقتىڭ ادامي قاسيەتى وسى ارۋ قۇسقا ىلايىق بولعانى ءۇشىن قويىلعان. اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ تۇر;

-   اتا قاز – (اق قازداردى باستاپ ۇشاتىن اتا قاز، ال ەلگە بايلانىستىسى قازاق الەم ەلدەرىنىڭ اتاسى);

-  قاپقاز (كاۆكاز) – (ا. ءسوز ءتۇبىرى اپ (اپا) پەن از (قاز), ياعني قازاقتىڭ اپاسى (اناسى) مەن اتاسىنىڭ اتىنداعى تاۋ. ءا. جەردى قورشاپ تۇرعان ۇلى بيىكتىك، قازاقتىڭ ۇلى تاۋى; ب. قاپى، قازاقتىڭ قاقپاسى) تۇگەل سىيىپ تۇر. ءسوز تۇسىنگەن ادامعا بۇدان اسقان دانالىق بولۋى مۇمكىن بە؟! جەر بەتىندەگى قاي ەلدىڭ اتاۋى ءدال وسىنداي ءمان-ماعىناعا يە بولا الادى؟! جارايسىڭدار، اتالارىم! ءسوز جاساساڭ، وسىلاي جاسا! تاريح جازساڭ وسىلاي جاز!

-   قاز بي. - ا. ەڭ العاش ءتىلى شىعىپ، ءوز تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتاعان ۇلى حالىق. بۇل تىلدە ادام اتا مەن اۋا انا سويلەگەن. بىزدەن جانە بىزگە ەڭ جاقىن تۋىس ەلدەردەن وزگە ەلدەر تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتامايدى. ولار تۋىسقان (رودنوي) نەمەسە ورىس ءتىلى، اراپ ءتىلى، پارسى ءتىلى، قىتاي ءتىلى ت.ت. دەپ ۇلتتارىنىڭ اتىنا بايلانىستى عانا اتايدى. سەبەبى، ولاردىڭ ءوز تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتاۋلارىنا قۇقىقتارى جوق.   اۆتورلىق قۇقىق تەك قانا قازاقتا. سوندىقتان، قازاقتىڭ انا ءتىلى دەگەنى، بۇل بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ اناسى دەگەن ءسوز; ءا. – ادامزاتتىڭ رۋلىق شەجىرەسىن، ياعني وتكەن تاريحتى تولىق مەڭگەرگەن بي ادام; ب. ادامدار، رۋلار، تايپالار، ەلدەر اراسىنداعى داۋلارعا بيلىك ايتۋشى ادام;   گ. بيلىك جاساۋ (ەل بيلەۋ); سول ۇشىندە عوي، ەجەلگى قازاقتاردى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ قاز بي (قاس بي) دەپ اتاپ جۇرگەندەرى!

تۇسىنىكتەمە: كاسپي (قاس بي) تەڭىزى اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى وسى.   

بۇل جەردە ارنايى اتاپ وتىلۋگە ءتيىستى باستى ءبىر ماسەلە بار. ول قازاق حالقىنىڭ ءوز ەلىنىڭ ورتالىعىن استانا، استانا جۇرت دەپ اتايتىندىعى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ا-ستان-ا اتاۋىنىڭ قۇرامىندا، ياعني قاق ورتاسىندا ستان دەگەن ءتۇبىر ءسوز تۇر. دەمەك، «ستان» ءبىزدىڭ ءتول ءسوزىمىز. بۇل اتاۋ كەزىندە قازاق دالاسىنىڭ ورتالىعى، ياعني ورتالىق قازاقستان وبلىسىنداعى قازىعۇرت (قازىق جۇرت) تاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاعان وسى قازىعۇرت تاۋىنىڭ (جۋدى دەپ تە اتالادى) باسى ەڭ العاشقى «ستان» (ەكى-ءۇش كۇركە جانە ۋاقىتشا تۇراق)  بولدى.

قازاقتا «ستان» دەگەن ءتۇبىر ءسوز تەك قانا ەكىنشى بۋىندا قولدانىلادى. استانا، استان (اۋرۋ استان، داۋ قارىنداستان), داستان، جاستان،  باستان (و، باستان-اق), وقىستان، ۇستانۋ، ۇستانباۋ، بوستاندىق، لاستانۋ ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.  ياعني، ادام بالاسىنىڭ مىناۋ تىرشىلىگى قايدان؟ باستالدى دەگەن سۇراققا نۇق پايعامباردىڭ العاشقى تۇراعى «ستاننان» - تۇركىستاننان باستالدى دەپ جاۋاپ بەرەدى. ولاردىڭ (قوسايلاردىڭ) سول كەمە توقتاعان جەردەن كەيىنگى قونىستانعان جەرى، ياعني قوس-قوستان ءۇي تىككەن جەرى قوستاناي. سول قوستى تىككەندەر قاز ادايدىڭ ءۇشىنشى بۋىن ۇرپاعى جانە ەكىنشى نەمەرەسى قوسايلار. بۇل ۇعىمداردىڭ بارلىعىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، اتاسى) وس بولاتىنى وسىدان. بۇل داۋعا دا، كۇمانعا دا جاتۋعا ءتيىس ەمەس. ەندى وسىنىڭ قاسىنا قوستاناي قالاسىنىڭ ورتاسىن قاق جارىپ وتەتىن وزەن اتاۋىنىڭ توبىل (توبىش - اداي اتانىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعى) جانە سول وبلىستا  اداي اتتى جەر مەن اداي اتتى ەلدى مەكەن بار ەكەنىن قوسىپ قويىڭىز.

سوعان سايكەس، ورىس تىلىندە «ستانيتسا» ء(ۇي سانى 2-3 ۇيدەن تۇراتىن كىشكەنتاي  ەلدى مەكەن)  جانە ۋاقىتشا تۇراق «ستانتسيا» (پوەزداردىڭ 5-10 مينۋت ايالداپ وتەتىن جەرى), پولەۆوي ستان (ەگىنشىلەردىڭ ۋاقىتشا تۇراعى), «وحوتنيچي ستان» (اڭدى ءبىر جەردە جاتىپ ماڭگى اۋلامايسىڭ), «سەنوكوسنىي ستان» ء(بىر جەردىڭ ءشوبىن ماڭگى شاپپايسىڭ، 2-3 كۇننەن كەيىن باسقا جەرگە اۋىپ قوناسىڭ)  دەلىنسە، بۇل ءسوز پارسى تىلىندە سول ەلدىڭ شەت ايماعىنداعى كولەمى كىشكەنتاي ەلدى مەكەن (پروۆينتسيا) دەگەندى بىلدىرەدى.

وسىعان سايكەس ەڭ العاشقى كەمە توقتاپ، كەمەدەگىلەردىڭ تۇراقتاعان جەرى مەن ەلى استانا جۇرت دەپ اتالىپ كەلەدى. وسى ۇلگىنى باسشىلىققا العان بۇكىل الەم ەلدەرى ءوز ەلدەرىنىڭ باسقارۋ جۇيەسى ورنالاسقان قالاسىن استانا نەمەسە باس قالا دەپ اتايدى. استاناسى (باس قالاسى) جوق ەل بولمايدى.

دەمەك، كەلەشەك تە قازاق ەلىن، ونىڭ انا ءتىلىن، تەڭدەسسىز ۇلى مادەنيەتىن سول ەجەلگى ۇلى اتالارىمىزداي  بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ رۋحاني استاناسىنا اينالدىرۋ جانە ونى مويىنداتۋ كەلەر ۇرپاقتىڭ ابىرويلى بورىشى بولماق.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋدان

Abai.kz