Meninshe, qazaq mektebindegi barlyq pәnder ana tilinde ótui tiyis. Al aghylshyn tili sabaghyn orys tili saghattary esebinen kýsheytuge bolady. Óitkeni, orys tilin iygeru Qazaqstanda anaghúrlym jenilirek.  

Elimizdegi orys mektepterining  basty kemshiligi – qazaqsha bilu dengeyining bәsendigi. Sondyqtan orys mektebinde memlekettik til sabaghy orys tili men aghylshyn tili sabaqtary esebinen kýsheytilui kerek. Men óz basym ýsh túghyrly emes, eki túghyrly til sayasatyn qoldaymyn. Aytalyq, eki tildi, yaghny qazaq tili men aghylshyn tilin prioriytet qylsaq, orys tilin qazaqtyng 25%  bilse, biz ýshin osynyng ózi jaqsy nәtiyje bolar edi. Al mekteptegi oqu qazaq pen aghylshynsha bolghany dúrys. Bәrimiz aghylshyn tildi iygerip ketpesimiz anyq. Bizge qazaq qauymynyng 20% aghylshynsha bilse de jetedi.

Endi kishigirim mysal keltireyik. Mәselen, әlem baqytsyz Niygeriya men baqytty Malayziya degen elderdi jaqsy biledi. Niygeriya – aghylshyn tildi memleket. Onyng ýstine olarda hristiandar kóp. Múnayy da mol. Sóite túra Niygeriya baqytsyz memleket. Múnda sozylmaly azamat soghysy, terrorizm qaupi elding berekesin ketirip bitti. Niygeriyagha úqsas Liyberiya da hristiandar eli. Aghylshynsha sóileydi, tәp-tәuir demokratiyasy bar. Biraq ol da – baqytsyz el. Al, Malayziya bolsa – últjandy memleket. Malayziyanyng sayasy elitasy óz halqyn etnikalyq qytaylyqtardyng dominantasynan suyryp aldy. Malaylardyng sayasy elitasy eng aldymen tól halqynyng mәselelerin kóterip, últ konsolidasiyasyn jýzege asyrdy. Osy arqyly olar ekonomikalyq jәne industrialdyq modernizasiyagha qol jetkizdi.

Endi ózimizge keleyik. Qazaq nelikten Kәrim Mәsimovti jaqtyrmaydy? Mәsele, Mәsimovting «memlekettik tildi bilmeytindiginde» emes, mәsele  onyng «orystyghynda» jatyr. IYә, solay, Mәsimov myrza ózin orystildi qazaq retinde kórsetkisi keldi. Al, bizding qazaq sayasy orysshyldardy jek kóredi. Sóite túra ol qaghazdan oqyp, qazaqsha sóileui arqyly ózine qazaq jaqtyrmaytyn keri piar jasap alady. Osynday sebepter «Mәsimov oralmandardyng ata mekenge qaytuyna qarsy» degen sekildi kýdikter tughyzuda.

Kәrim Mәsimovti qazaqtyng jaqtyrmaytynynyng ekinshi faktory – әkesining isi. Kәrim Mәsimovting әkesi biraz qazaq baspasózin shulatty, ol shu negizdi me, negizsiz be bilmeymin, biraq  búl jayt Mәsimovting onsyz da mәz emes imidjin búzdy.

Ýshinshi faktor, Qazaqstannyng bir kezdegi basshysy – Ismail Yusupovqa qatysty. Ismail Yusupov Qazaqstannyng basshysy retinde qazaq aldynda abyroysyz boldy.

Býgingi tanda qazaqshany óz betimen ýirenip, qazaqpen qúda-jekjat bolatyn etnos bar. Sonyng ishinde mysaly úighyrlar da jeterlik. Qazaqqa  eng kóp sinip kele jatqan etnostardyng ishinde qaraqalpaqtar men úighyrlar kósh bastap túr. Egerde Mәsimov bastapqy kezde orysshyldyqtan bas tartyp, qazaqshyldyghyn kórsetse, ol býgingidey qazaqqa  jat bolmas edi. Sonday-aq, elimizdegi ózge etnos ókilderine Mәsimov ýlgi bolar edi.

Mәsimov syndy sheneunikterding orys tilinen bas tarta almauy sebebinen elimizde jogharyda aitqan qazaq tili men aghylshyn tilin iygeruge jol ashylmay túr.

Men baqytsyz Niygeriya sekildi elge ainaludan qorqamyn.

Ázimbay Ghaliy

Abai.kz