(aqyn Shәhizada Ábdikәrimov turaly oimaqtay oi)

 Shahizada aghamnyng shapaghatyn kórgen inilerining biri menmin. Ol turasynda úzaq aitugha bolady. Alla jazsa, ony «Sekundant– uaqyt, ayalda bir sәt, ótinem», dep Shәkennin  jetinshi mýshel jasyna qaldyra túrayyn. Sonda bәrin aitam...

Aqyn Shәhizada Ábdikәrimovting jyrlaryna bertinde on-solymyzdy tanyghan shaqta keziktim. Aqyndyqqa aralasqan albyrt jastyq jelik qansha qysqanymen aryny qatty aduyn jyrlardy elemey óte shyghu  mýmkin emes-ti. Sorymyzgha qaray ol kezderi shayyrdyn  ólenderin jer-kókten izdep tabudyng ózi múng bolatyn. Jauhar jyrlaryn jariyalaugha kelgende Shәkeng de barynsha saran, jyl aralatyp merzimdi baspasózge shyqqan ólenderin auzymyzdyng suy qúryp, ailar boyy solyghymyz basylghansha azyq etemiz. «Saran» degennen shyghady-au, keyin bayqasaq búl ózi has talantqa ghana tәn qasiyet eken ghoy. Shәkeng ózi keyinirek: « Eki ólenine  enirep syilyq súraghan, Mening qatarym pysyq qoy» dep jazghan da edi. Ár adymyn sanap basyp, aldy-artyn jinastyryp jýretin pәndәuy pysyqtyqtan agham әu bastan ada boldy. Kәduilgi tirshilik ólshemderinen biyik túrghan aqyn qarapayym pendege tiyesili qyzyqtyng bәrin aqyndyqqa qúrban etkenin, ony ózi de baghamday bermeytinin bizder ol shaqta bilgen joqpyz. Belgili aqyn, әri kósemsózshi Qúltas Dostanov Shәkenning jyrlaryn jastay jattap ósipti. Keyinnen aqynnyng túnghysh «Bayqonyr» dep atalatyn jyr jinaghyn shygharyp sauapty is jasaghan da osy azamat. Búl turaly aqynnyng inisi, kórnekti ghalym Bauyrjan Omarov  óz esteliginde әserli әngimeleydi. Qúltas aqynmen kezdesip ózinen osy jayly súraghanymda: «Shәkenning jyrlaryna jastay ghashyq boldym. Sol kezdegi baspasózge shyqqan ólenderin tegis jatqa biletinmin. Redaksiyalargha baryp jyl boyghy gazet tigindilerinen aqynnyng ólenderin izdeushi edim. Ondaghylar gazetti alyp ketuge bermeytin, redaksiyada otyryp ólenderdi asyqpay  kóshirip alatynmyn. Múnyng bәri keyin kәdege asty. Shәkeng túnghysh jinaghyn shygharyp bergenimde balasha quandy. Sýleylerding sarqyty, jastay jyrlaryna ghashyq bolghan aqyn kitabyn shygharu baqyty maghan búiyrghanyna men de rizamyn»,-dep aqeden kónilmen aityp berdi.

Qashanda júmbaq dýniyening qúdiretti bolyp kórinetini bar ghoy. Ol jayyndaghy daqpyrt  kýn ozghan sayyn zorayyp, zәremizdi aldy. Óleng ólkesinde jan-jaghymyzgha úrlana qarap, soqtaly joldaghy soqpaqqa aparar sýrleudi izdep sabylghan bizderge rasynda shong aqynmen kezdesu zor synaq siyaqty edi. «Jyldarym-ay... zamanamen ýndesken! Allanyzben anadaydan tildesken, Aydahardyng arqasyna myzghyp ap, Jolbarystyng jotasyna mingesken»,-dep ózi jazghan aidaharday ysqyryp túrghan aqynnan shyntuaytynda tiksinbeu de qiyn ghoy.

Shәkenmen oblystyq «Syr boyy» gazetining redaksiyasynda oida-joqta kezdestik. Aytsa, aitatynday bar eken. Qyryqtyng ishin erkin aralap ketken aqyn arqyrap, qoldy-ayaqqa túrar emes. Búl bizding túnghysh kezdesuimiz edi. Ol kezde aqyn Bayqonyrda qyzmet atqaratyn. Sol joly azdaghan ghana ýnsizdikti paydalanyp:

«Júldyzdarmen talassam, nazym ghoy bildirgen,

Arasynan solardyng ózimdi izdep jýrmin men.

 Bolmaghan song birdene... «úqsap baghyp» ne kerek,

Abaylamay Abayym aitqan shyghar kim bilgen?»,-dep aqynnyn  «Alyptarmen tildesu» atty ólenining osy bir uytty jerin aityp saldym. Balasha anqandap, arqalanghan Shәkeng meni qapsyra qúshaqtap, rizashylyghyn bildirdi. Men arman bolghan aqynymmen osylay tanystym.

Shәkenning ómir joly men shygharmashylyghyna sәl sheginis jasasaq, alghash ret on jeti jasynda «Jalyn» shyghyp  dýiim júrtty dýr silkindiripti. Sonan keyin ýzip-júlqyp baspasóz betterinde ghana kóringen. Aragha úzaq jyldar salyp, el-júrty men oqyrmanynan qysylghan bolar, aqyn Qúltastyng bayaghy «Bayqonyrynan»  keyin jyrlaryn jinastyryp eki-ýsh kitabyn shyghardy.

Shәhizada Ábdikәrimov esimi qazaq poeziyasynda ótken ghasyrdyng 70-shi jyldarynyng sony men 80-shi jyldardyng basynda tanylyp ýlgergen. Aqyn shygharmashylyghyn zerdelesen, alar asu, shyghar shynyna Shәkeng otyzgha jetpey shyghyp alghangha úqsaydy. Býgingi bizder aityp jýrgen «Spartak» syndy otty jyrlary sol jiyrmanyng manayynda jazylypty. Bir qyzyghy, qazaq óleninde otyzgha jetpey orda búzghan aqyndar asa bir kóp emes. Otyzynda ómirden ozghan Tólegen Aybergenovten keyin osynshalyq zor ekpinmen kelgen aqyndy kezdestire qoymaysyz. Ondaghan jyldargha sozylghan osy ýnsizdikti súrapyl, joyqyn jyrlarymen  búza-jaryp kelgen Shәhizada aqyn ekeni býginde onsha bir aityla bermeydi. Pendemiz ghoy...

 Qara ólenning qalpynan shyqpay-aq, týr men pishin ózgertuge ólermendikpen úmtylmay-aq– aqyn ólmes, órshil jyrlaryn dýiyege әkeldi. Shәkenning jyrlary sonshalyqty týsinikti bolyp keledi, onda abstraktili, beymәlim úghymdar, eles pen essizdikting arasyndaghy ghayypqa úmtylu syndy býgingi ólenderdegidey týsiniksiz hәl joq.  Aqyn jyrlary әuelden býtin, qúrausyz qúima.

Tólegennen keyin otyzgha jetpey jyr kóginde jasynday kóringen Shәhizada aqyn boldy degenge kelispeytinder de tabylar. Alayda, kózi qaraqty, jyr sýier oqyrman býgingi memlekettik syilyqtyng iyegerleri, Shәkenning zamandastary, tipti aghalary da qyryqtyng qyrqasyna shyghyp, eludi enserip jan-jaqty tolysqan shaqtarynda ghana ózderin aiqyndaghan tuyndylaryn tudyra alghanyn bilui  tiyis. Aqiqaty osy.  Ál-Faraby  aqyndardy ýsh topqa bólip qaraydy ghoy. Alghashqysy naghyz tuma talant bolsa, ekinshileri boydaghy azghana talabyn jetildirip qatargha qosylatyndar,  ýshinshisi ólmeyin de, qalmayyn deytin ólermender bolyp keledi. Iya, solay ótken ghasyrdyng 70-80 jyldary Shәkendey Almatyny «shulatyp» artyna anyz qaldyrghan aqyn tabu qiyn. Shәkende «Úlylyq» degen óleng bar: «Qasarysqanmen qanatyn jaymas daraghyn, Sen jýrer qansha jol әli. Moyynday qoyshy, moyyndashy ony, qaraghym,... Ózine jenil bolady»,-dep ayaqtalady.

Sonau bir jyly, jeke basylymda redaktor bolghanym bar. Sonda syrdaghy aqyn-jazushylar turaly aityp kelip Shәky agham jayly bylaysha soghyp jibergenmin ghoy.

   ... «Osy otyzdyqtyn  ishinen uniyversiytet qabyrghasyn 22 jylda әupirimmen bitirgen Shahizada Ábdikәrimov aghamyzdy attap ótu әbestik bolar edi. On segizinde ordasyn da búzyp, qamalyn da alghan aqyn erterek toqmeyilsip, tirlikbasty bop ketti. Naghyz әttegen-aydy osy jerde aitugha bolatyn shyghar, sirә. Qazaq poeziyasy oi-ólshemi basqadan bólek, naghyz tarpang pegaskasynan «tiriley» aiyryldy. Aqyn albyrttyqtan arylyp, aghalaryn quyp kemel jasqa da jetip qaldy. «Sary tentek», «Spartaktyn» iynersiyasy qay jerge deyin alyp barady? Neni kýtip jýr? Búl әriyne, Allagha, sosyn Shәhizadagha ghana ayan. Biz de kýtip jýrmiz».

Mәssaghan, bú ne dersiz! Osy maqalany oqyghan agham «sening ne aitpaq bolghanyndy men týsinemin», dep arqamnan qaqty sonda. Renjigen joq. Mening qiyalymda qalyqtaghan ansau men dәmeli kónilimning ansaryn sezdi. Býgejektep, aqtalyp, alasarmady. Men de sony kýtkem.

Múqaghaly aqyn Rasul Gamzatov jayly óleninde «Bir óleni bir elding múrasynday», dep kelmeushi me edi?! Aqyn jyrlary ishinen «Pushkindi oqyghanda» atty ólenin erekshe jaqsy kóremin. Osy ólendi әr oqyghan sayyn qúddy bir kino kórip otyrghanday әserde bolatynym bar. Túnyp túrghan suret qoy. Qantar aiy, orys ormany, shyrshaly say...

Ýskirik soqqan qantardyng qatqyl kezi edi,

Appaq qar japqan shyrshaly saydyng ózegin.

Jiyrma bes qadam...ishimnen sanap bardym da,

Danteske qaray mushketimdi ýnsiz kezedim.

Ashyndyrghan kek ayanyshyna qaray ma,

Qútylmas jendet, jasasyn meyli qam-ayla.

Bir ret aqyn berip ed sózsiz kezegin,

Men biraq býgin mýlt jibermeymin qalayda...

... Zamanda zaual qapyda ketip zor daryn,

Qanshama mәrte ókinish kýiin tolghadym.

... Kirpiginde ómir shyryldap túrghan kózderge

Týsti de kózim, dirildey berdi qoldarym.

Aynalam týgel qyp-qyzyl qan ba... úshyndym...

Qolymda ajal...ózgerip ketti týsim myn.

Alqynyp úrdy keudemde aqyn jýregim,

Týsindim bәrin...Men seni Pushkin týsindim...

Álem әdebiyetinde jas shamasyna tәn emes shygharmalar jazghan daryndylar asa kóp bolmasa da kezdesedi. Osy ólendi Shәhizada aqyn jiyrmadan endi asqan shaghynda jazypty. Múnda avtordyng jay-kýii men jan tebirenisi ghana emes, beyne bir Pushkin qayta duelige shyqqaly jatqanday seziledi. Ýskirik soqqan qys, ainala úshqan top qargha, óksigen baq, osynyng bәri aqynnyng jan dýniyesimen astasyp ketken. «Týsindim bәrin... Men seni Pushkin týsindim», «Kirpiginde ómir shyryldap túrghan kózderge». Til jetpeydi...

Sol jiyrmasynda duelidegi Pushkinning jan tebirenisin týsingen Shәhizada agham asqaraly alpysyna kelip jetti. Abyroymen jetti. Dey túrsa da aqyn «Jyldarym» atty óleninde ... «Ýrpiyedi úl-qyzym men júldyzym, Qalay aman jetkensing dep bizderge», dep qoyady. Soghan qaraghanda qyzdan ziyat, kirpiyaz kónil aqyn ómiri onaydan bolmaghangha úqsaydy.

Aqynnyng taghy bir óleni: «Jalghyz jaryq kórinse kóz úshynda, Bayqamay qap... búrylyp óte kórme!» dep ayaqtalady. Bir aqiqat bar, ol–birde alystan, al birde jaqynnan kóriner Shәhizadanyng jaryq júldyzyn óleng ólkesine úmtylghan qay úrpaqtyng ókili bolsa da, bayqamay qap, búrylyp ótpesi haq.

Elubay Áuezov

Qyzylorda qalasy

abai.kz