TÁUELSIZDIK DEKLARASIYaSY. Ol qanday qújat...
Keshe Parlament palatalarynyng birlesken otyrysy bolyp, onda deputattar Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdigining 25 jyldyghyna arnalghan Deklarasiya qabyldady, - dep habarlaydy "Egemen Qazaqstan" gazeti.
Birlesken otyrysty ashqan Mәjilis Tóraghasy Núrlan Nyghmatulin Parlament palatalary tóraghalarynyng atyna bir top deputattan Tәuelsizdikting 25 jyldyghyna arnalghan Deklarasiya qabyldau turaly Ýndeu joldaghanyn aitty. Osyghan oray birlesken otyrystyng kýn tәrtibine Deklarasiya qabyldau turaly bir-aq mәsele engiziledi, dedi Tóragha. Osydan әri kýn tәrtibi bekitilip, birlesken otyrys óz júmysyn Memlekettik Ánúranmen bastady.
Odan әri Mәjilis Tóraghasy Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdigining 25 jyldyghy Deklarasiyasy óte manyzdy tarihy kezenge arnalghan qújat ekenin aita kelip: «Osy uaqyttyng ishinde, barlyq jetistikter men tabystar, eng aldymen Túnghysh Preziydentimiz – Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng eren enbegining jemisi. Sonymen birge, әrqashanda Preziydentimizge qoldau kórsetip, tirek bolyp kele jatqan halqymyzdyng bereke-birligining nәtiyjesi. Sondyqtan, Parlamentte osy tarihy qújatty qarastyru – ol kele jatqan Tәuelsizdik mereytoyynyng erekshe manyzdylyghyn kórsetedi», – dedi.
Osydan keyin Tóragha Deklarasiya mәtinin jariyalau ýshin sózdi Mәjilis deputaty Quanysh Súltanovqa berdi. Qazaqstan Respublikasynyng Parlamenti Qazaqstan Tәuelsizdigin halqymyzdyng asa zor qúndylyghy retinde baghalay otyryp, Tәuelsiz Qazaqstandy qúru jәne qalyptastyruda eren enbek sinirgen Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti – Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng strategiyalyq baghytyna berik ústanymyn tanyta otyryp, «Qazaqstan-2050» Strategiyasynyng basty maqsatyna jetudi bolashaq úrpaq aldyndaghy ózining tarihy paryzy jәne jauapkershiligi dep sezine otyryp, «Mәngilik El» qasterli mekeninde jarqyn keleshegimizdi jasaugha úmtyla otyryp, Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdigining jiyrma bes jyldyghy Deklarasiyasyn qabyldaydy, dep bastady sózin Quanysh Súltanúly.
Odan әri Deklarasiya mәtini bylay jalghasty: Tәuelsizdikting 25 jyldyq mereytoyy – óz tarihynda túnghysh ret zamanauy memleket qúrghan Qazaqstan halqynyng auqymdy tarihy jetistikterining jarqyn kórinisi. Qazaqstan ýshin Tәuelsizdikting 25 jyly ilgerileu men ornyqty damudyng kezeni boldy. Tәuelsiz Qazaqstan ózining jana tarihymen tabysty memleket jәne býkil Ortalyq Aziya ónirining kóshbasshysy atanugha qúqyghy bar ekendigin dәleldedi.
Óz Tәuelsizdigining 25 jylynda Qazaqstan ekonomikasy qarqyndy damyghan, tabysqa jetuding biregey tәjiriybesi bar sayasy túraqty memleket retinde qalyptasty. Bizding elimizde ekonomikalyq, sayasy jәne әleumettik salalarda asa iri ózgerister jýzege asty.
Tәuelsiz Qazaqstannyng barlyq jetistikteri men jenisteri Qazaqstan Respubliykasynyng Túnghysh Preziydenti – Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng tegeurindi jәne dana basshylyghymen әrbir qazaqstandyqtyng tabandy da tynymsyz enbegining arqasynda mýmkin boldy. Preziydent N.Nazarbaevtyng sayasy erik-jigeri jәne strategiyalyq kóregendigi damudyng qazaqstandyq ýlgisining tabysty boluyn aiqyndap, Qazaqstannyng ornyqty ósip-órkendeu jolyna shyghuyna mýmkindik tudyrdy.
Elimiz «Qazaqstan-2050» Strategiyasyn dәiekti týrde jýzege asyra otyryp, әlemning ozyq 30 elining qataryna qosylugha qaryshty qadam basuda. Memleket basshysynyng bayypty jәne jemisti halyqaralyq bastamalarymen elimiz biyik halyqaralyq bedelge ie bolyp, ghalamdyq yadrolyq qarusyzdanu qozghalysynyng tanymal kóshbasshysyna ainaldy.
Odan әri Deklarasiyada Qazaqstannyng ótken jolyna sholu jasaldy. 1991 jyly 16 jeltoqsanda Parlament «Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik tәuelsizdigi turaly» Konstitusiyalyq zandy qabyldady dedi Q.Súltanov. Tәuelsiz Qazaqstannyng búl túnghysh qújaty halqymyzdyng quatty jәne pәrmendi memleket qúru armanynyng jýzege asuyn aighaqtady. Zang Qazaqstan egemendigining onyng úlan-ghayyr aumaghynda jәne әlemning sayasy kartasynda myzghymastyghyn mәngilikke bekitip berdi. Elimizding basty qújaty – Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasyn 1995 jylghy 30 tamyzdaghy referendumda býkil Qazaqstan halqy birauyzdan qabyldady.
Konstitusiya egemendikting sayasy jәne qúqyqtyq negizderin bekitip, adamnyng ómirin, qúqyqtary men bostandyghyn, tegine, әleumettik jaghdayyna, nәsiline, últyna, tiline, dinge qatystylyghyna qaramastan, adam men azamat qúqyqtarynyng tendigin memleketting joghary qúndylyqtary dep jariyalady.
Tәuelsiz Qazaqstannyng Konstitusiyasy memleket pen qoghamnyng túraqtylyghy men órkendeuining myzghymas negizine ainaldy. Qazaqstanda tiyimdi demokratiyalyq instituttar – preziydenttik institut, Parlament, sot jýiesi jәne belsendi azamattyq qogham qalyptasty.
Elimizde jahandyq syn-qaterlerge tótep beruge jәne býkil qoghamnyng mýddelerining jýzege asuyn qamtamasyz etuge qabiletti memlekettik qúrylymnyng tiyimdi jýiesin qúrugha mýmkindik bergen tarihy manyzdy ekonomikalyq jәne sayasy reformalar jýrgizildi.
Tәuelsizdikting alghashqy kýnderinen bastap elimizding sayasaty úzaq merzimge negizdeldi, qazaqstandyqtardyng әl-auqaty, ómirding joghary sapasyna jýieli de maqsatty úmtylysy onyng basty ústanymdary boldy jәne solay bolyp qala beredi.
Qazaqstan әlemning bәsekege eng qabiletti 50 elining qataryna endi, dey kelip Deklarasiya odan әri Qazaqstannyng әlemning eng joghary damyghan 30 elining qataryna kirudi maqsat etip qoyghan «Qazaqstan-2050» Strategiyasy jana sipattaghy strategiyalyq qújatty qabyldaghanyn aitty.
Memleket basshysynyng «100 naqty qadam: barshagha arnalghan qazirgi zamanghy memleket» Últ jospary әlemdik qarjy jýiesindegi asa jaghymsyz qúbylystargha qaramastan, elimizde óndiris pen innovasiyany, әleumettik salany damytugha jәne júmys oryndaryn ashugha mýmkindik beredi.
Qazaqstan yadrolyq qauipsizdik reytiynginde eng qauipsiz elderding qataryna kiredi. Preziydent N.Á. Nazarbaev Qazaqstandy elimizding últtyq mýddelerine núqsan keltirmesten yadrolyq qarusyz memleketke ainaldyru jónindegi tarihy manyzdy mindetti sheshe bildi. 1991 jylghy 29 tamyzda Elbasy Semey yadrolyq poligonyn japty. Qazaqstan Preziydenti óz elining ghana emes, sonday-aq, býkil adamzattyng taghdyry ýshin ózine jauapkershilik ala otyryp, әlemdik dengeydegi sayasatker retinde tanyldy.
Semey poligonynyng jabyluymen yadrolyq qarudy taratpaudyng jәne qarusyzdanudyng jahandyq prosesining jana kezeni bastaldy. Qazaqstannyng bastamasy boyynsha BÚÚ 29 tamyzdy «Yadrolyq synaqtargha qarsy is-qimyldyng halyqaralyq kýni» dep jariyalady.
Qazaqstan yadrolyq qarudy taratpau rejimin nyghaytu jónindegi naqty úsynystaryn algha tartyp, Yadrolyq qarusyz әlemning jalpygha ortaq deklarasiyasyn qabyldaudy úsyndy.
Odan әri Qazaqstannyng әlemdik diyplomatiyadaghy tabysty qadamdary aityldy. Tәuelsizdikting 25 jylynda qazaqstandyq diplomatiya әlem elderining basym bóligimen senimdi dostyq jәne yntymaqtastyq qarym-qatynastar ornatyp, halyqaralyq úiymdardyng qyzmetine belsendi týrde aralasyp keledi, delingen Deklarasiyada.
Bizding elimiz әlemdik qoghamdastyqta ornyn nyq aiqyndap, layyqty qúrmet pen bedelge ie bolyp otyr. Álemde aumaghy jóninen toghyzynshy oryn alatyn Qazaqstan Respublikasynyng shekarasyn delimitasiyalau men demarkasiyalau Preziydent N.Nazarbaevtyng tarihy jetistikteri bolyp tabylady.
Qazaqstan ónirlik jәne jahandyq prosesterding belsendi qatysushysy bola otyryp, halyqaralyq qauipsizdikti nyghaytugha qomaqty ýles qosuda. «Europagha jol» memlekettik baghdarlamasyn jýzege asyru Qazaqstannyng Europanyng jetekshi memleketterimen әriptestik pen yntymaqtastyqtyng barynsha joghary dengeyine shyghuyna jol ashty. Qazaqstan yntymaqtastyqtyng euraziyalyq kópirine ainaldy.
Bizding elimiz EAEO, ShYÚ, AÓSShK sekildi integrasiyalyq jobalardyng bastamashysy jәne ilgeriletushisi bolyp tabylady. Qazaqstan EQYÚ, IYÚ, EAEO, ShYÚ, TMD, ÚQShÚ, AÓSShK jәne Týrki kenesi siyaqty iri halyqaralyq úiymdarda tabysty tóraghalyq etuding tәjiriybesine iye.
Tәuelsizdigining 25 jyldyghy qarsanynda Qazaqstan Ortalyq Aziya elderining arasynda alghashqy bolyp 2017-2018 jyldargha BÚÚ Qauipsizdik Kenesining túraqty emes mýshesi bolyp saylandy.
Halyqaralyq qoghamdastyq Qazaqstannyng halyqaralyq qatynastardy damytudaghy ýlesin layyqty baghalay otyryp, bizding elimizge EKSPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylghan kórmesin ótkizudi senip tapsyrdy.
Tәuelsizdik jyldarynda Qazaqstannyng Qaruly Kýshteri elimizding senimdi qalqanyna ainaldy. Preziydent – Jogharghy Bas qolbasshy N.Á.Nazarbaev Qazaqstan Respublikasynyng tәuelsizdigin, aumaqtyq tútastyghyn, onyng shekarasynyng myzghymastyghyn, halqymyzdyng beybit jәne tynysh ómirin senimdi qorghaugha qabiletti Qaruly Kýshterdi týbegeyli reformalaudy, әskery quaty men әleuetin arttyrudy qamtamasyz etti.
Tәuelsizdikting 25 jylynda Qazaqstanda joghary ekonomikalyq kórsetkishterge qol jetkizildi. Memleket basshysy N.Á.Nazarbaev Qazaqstan halqyn dәiekti týrde eng joghary әlemdik kórsetkishterge jetuge baghyttap keledi.
«Qazaqstan-2050» Strategiyasy, «Núrly jol» jana ekonomikalyq sayasaty, «100 naqty qadam» Últ jospary – әlemning eng damyghan memleketterining qataryna kiruge qabiletti Qazaqstannyng quatyn nyghaytugha baghyttalghan josparlar. Bizding bәsekeles bolatyn biregey basymdyqtarymyz – Qazaqstannyng mol tabighy baylyghy, auylsharuashylyq, kommuniykasiyalyq jәne tranzittik әleueti elimizding ekonomikalyq jetistikterining negizine ainaldy.
Býginde Qazaqstan – jekemenshik instituty ornyqqan, orta tap belsendi damityn, al kәsipkerlik ekonomikalyq órkendeuding qozghaushy kýshi bolyp tabylatyn túraqty naryqtyq ekonomikasy bar el.
Elbasynyng strategiyalyq kóregendigi arqasynda Qazaqstanda jahandyq qarjylyq-ekonomikalyq daghdarystargha qaramastan, el ekonomikasyn janghyrtu tabysty jýzege asyrylyp jatyr.
Qazaqstan industriyalyq quatyn nyghaytu men innovasiyany damytudy nyq kózdep otyr.
Auqymdy qúrylymdyq reformalar barysynda mýlde jana joghary tehnologiyaly salalar: múnay-himiya, avtomobili ónerkәsibi, temir jol, mashina jasau, IT-tehnologiyalar, gharyshtyq sputnikter óndirisi salalary qúryldy.
Elbasynyng bastamasy boyynsha әr azamattyng ómir sýru dengeyin arttyrugha baghyttalghan «Biznesting jol kartasy-2020», «Agrobiznes-2020», «Júmyspen qamtu-2020» baghdarlamalary jýzege asyrylyp jatyr. Tәuelsizdikting mereyli 25 jylynda Qazaqstan Álemdik bankting Doing Business reytinginde 35-oryn aldy.
Elimizde jana ekonomikalyq úmtylysty qamtamasyz etuge mýmkindik beretin «Núrly jol» baghdarlamasy, «Batys Europa – Batys Qytay» halyqaralyq kólik dәlizi, Transkaspiy halyqaralyq kólik marshruty sekildi birqatar strategiyalyq manyzdy infraqúrylymdyq jobalar jýzege asyrylyp otyr.
Osydan әri Deklarasiyada Preziydentting elordany qúrudaghy róli turaly bayandalghan. Jana elordamyz Astanany qúrudaghy airyqsha ról elimizding Túnghysh Preziydenti N.Á.Nazarbaevqa tiyesili. Astana Qazaqstan Tәuelsizdigining saltanat qúruyn pash etip, halqymyzdyng maqtanyshyna ainaldy.
Astana qúrylysy jana memlekettin, jana qoghamnyng qúrylysy retinde kiyeli mәnge ie boldy. Astana ótkenning barlyq qúndylyqtaryn jinaqtap, bolashaqtyng jarqyn kelbetin elestetti.
Býginde Astana – óz kýshine senimdi, jana Qazaqstannyng býkil әlemge әleuetin tanytqan iri iskerlik ortalyq. Astana sammitter men basqa da manyzdy halyqaralyq kezdesulerdi ótkizetin iri ortalyqqa ainaldy, elimizding basqa qalalary ýshin damudyng ýlgisi boldy.
Astananyng ózinde 2017 jyly «Bolashaqtyng energiyasy» innovasiyalyq kýn tәrtibimen EKSPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylghan kórmesi ótetin bolady.
Qazaqstan konfessiyaaralyq jәne etnosaralyq tatulyq pen kelisim ýstemdik qúrghan memleket damuynyng býkil әlemde tanylghan jana biregey modelin qúrdy. Memleket basshysy Qazaqstan halqy birligin nyghaytudyng konstitusiyalyq mәrtebesi bar airyqsha instituty – Qazaqstan halqy Assambleyasyn qúrdy.
Álemdik dinderdin, tilderdin, mәdeniyetter men dәstýrlerding toghysyndaghy tarihy aralasuy Qazaqstanda beybitshilik pen kelisim әleumetting adamgershilik jәne әdep normasyna, ortaq mәdeniyetimizding ajyramas bóligine ainalghan qoghamnyng airyqsha ýlgisin qalyptastyrdy.
Ol kópetnostyq pen kópkonfessiyalylyqty Qazaqstannyng strategiyalyq resursyna jәne artyqshylyghyna ainaldyra otyryp, ruhanilyq pen azamattyqtyng qúryshtay qúimasyn meylinshe bekemdey týsti. N.Nazarbaevtyng beybitshilik pen qoghamdyq kelisim modeli qoghamnyng ýilesimdi damuynyng әlemdik etalonyna ainaldy.
«Mәngilik El» qúndylyqtary Tәuelsizdik jetistikterin, Qazaqstan halqynyng mýddeler ortaqtastyghy men tarihy taghdyryn kórneki beynelep berdi. «Mәngilik Eldin» jeti qúndylyghy qazaqstandyqtardyng Tәuelsizdikti nyghaytugha, erkin de órkendegen elde ómir sýruge úmtylysyn – ortaq maqsatyn, ortaq mýddeleri men ortaq bolashaghyn biriktirdi.
Qazaqstan halqy qabyldaghan «Mәngilik El» Patriottyq aktisi quatty júmyldyrushy bastaugha, qoghamdyq kelisimdi nyghaytudyng ózegine, býkil qoghamnyng mýddeleri men úmtylysyn birtútas túrghyda bekemdeu qúralyna ainaldy.
Basty baghdary Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamy qúndylyqtary bolyp tabylatyn әleumettik túraqtylyq qoghamy qúryldy. Qazaqstan tәuelsizdigin alghan sәtten bastap Preziydent N.Á.Nazarbaev halyq aldyna әleumettik baghdarly naryqtyq ekonomikasy bar quatty egemen memleket qúru mindetin qoydy.
Áleumettik janghyrtu әleumettik progresting ekonomikalyq erkindikteri men iydealdaryn ýilestikpen óristetip, qogham men әrbir adamnyng әl-auqatynyng artuy ýshin jaghday jasady, qarqyndy damityn enbek naryghyn qúrugha mýmkindik berdi.
25 jylda bala tuu dengeyi 60 payyzgha ósti. Qazaqstan analar ýshin qolayly elder reytinginde jyl sayyn joghary kóterilip keledi. Biz qazaqstandyqtardyng ómir sýru jasyn úzartugha qol jetkizdik.
Enbek adamynyng mýddeleri – bizding memleketimizding basty nazarynda. Memleket qazaqstandyqtardyng oquy men kәsiby daghdylaryn ýnemi jetildirip otyruy ýshin jaghday jasaydy, erkin enbekke jәne layyqty enbekaqy alugha mýddeli әrbir azamattyng konstitusiyalyq qúqyqtaryn qamtamasyz etu ýshin óndirister, infraqúrylymdar jәne basqa da nysandar qúrylysyn jýrgizedi.
Bilim beru salasyn keshendi reformalau Qazaqstannyng әlemdik bilim beru kenistiginde layyqty oryn aluyna jaghday jasady. Otandyq bilim beru jýiesi men ghylymdy jetildiru memlekettik sayasattyng strategiyalyq basymdyqtarynyng biri jәne eldi әleumettik-ekonomikalyq janghyrtudyng sheshushi tetigi bolyp tabylady. Qazaqstan eresek adamdardyng sauattylyghy dengeyi boyynsha Adam damuy indeksi әlemdik tizimning alghashqy ýshten birine kiredi. Qazaqstan ziyatker últty qalyptastyru ýshin dәiekti týrde jaghday jasay otyryp, adam damuynyng dengeyi joghary elder tobynan nyq oryn aldy.
Preziydent bastamasynyng arqasynda elde erekshe sipatty «Bolashaq» baghdarlamasy údayy jýzege asyryluda,
«Nazarbaev Uniyversiytet», ziyatkerlik mektepterding keng taraghan jelisi qúryldy.
Elimizding kóptegen joghary oqu oryndarynda uniyversiytettik bilim beru dengeyi kóterilip keledi. Barlyq ónirlerde mynnan astam zamanauy mektepter salyndy.
Últ densaulyghy, densaulyq saqtau salasyn damytu jәne salamatty ómir saltyn qalyptastyru ekonomikalyq jәne әleumettik damudyng manyzdy faktorlaryna ainaldy. Otandyq densaulyq saqtau salasy әlemdik standarttar dengeyine kóterildi: zamanauy medisina ortalyqtary, auruhanalar men emhanalar salyndy, elimizding barlyq ónirlerinde zertteuler men joghary tehnologiyaly operasiyalardyng býkil spektri jýzege asyryluda. Qazaqstan euraziyalyq kenistikte medisinalyq turizmning ortalyghyna ainalyp keledi. Halyq densaulyghy kórsetkishterinde BÚÚ Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymy moyyndaghan aitarlyqtay ong ózgeristerge qol jetkizildi.
Qarjy resurstarymen jәne joghary shygharmashylyq qaytarymmen nyghaytyla týsken mәdeniyet salasy quatty damu serpinine ie boldy. Preziydent N.Á.Nazarbaevtyng bastamasy boyynsha iske asyrylghan «Mәdeny múra» baghdarlamasy otandyq mәdeniyetti saqtau men damytu jónindegi keng auqymdy júmystardyng bastamasy bolyp tabyldy.
Qoja Ahmet Yasauy kesenesi, «Tanbaly» arheologiyalyq kesheni siyaqty biregey otandyq eskertkishterdin, sonday-aq, «Saryarqa – Soltýstik Qazaqstannyng dalalary men kólderi» tabighy múra nysandarynyng YuNESKO-nyng Býkilәlemdik mәdeny múralary tizimine enui әlemdik manyzy bar oqigha bolyp tabylady.
Tәuelsizdik jyldarynda sport pen salamatty ómir salty salasynda tamasha nәtiyjelerge qol jetkizildi. Sportshylarymyzdyng asa iri halyqaralyq jarystardaghy tabystary quatty jәne birlikshil sportshy últ ómir sýretin Qazaqstannyng jana beynesin jasady. Býginde Qazaqstan sporty eng jaqsy damyghan әlemdegi 30 elding qataryna kiredi.
Deklarasiyanyng tújyrymynda birqatar úsynystar jasalghan. Atap aitqanda: Tәuelsizdikting Úly joly mәngi boluy tiyis! – dey kelip: elordada «Tәuelsiz Qazaqstan» monumentin túrghyzu qajet ekendigi aitylghan.
El Konstitusiyasynda Túnghysh Preziydent – Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng bizding memleketimizdi qúrudaghy biregey ýlesin atap ótudi, Elbasynyng esimin elordanyng atauynda jәne elimizding basqa da manyzdy nysandarynda kórsetudi úsynamyz. Bizding tútas maqsatymyz – Elbasy tóniregine toptasyp, eng qymbat qazynamyz – tәuelsiz Qazaqstandy kózimizding qarashyghynday saqtap jәne úrpaqtarymyzgha amanattap, «Mәngilik El» qúndylyqtaryn qasterleu.
Tәuelsizdik bizding eng basty úiystyrushy qúndylyghymyz bolghan, qazir de solay jәne bola da bermek, dep Quanysh Súltanov Deklarasiyanyng mәtinin tolyq ayaqtady.
Deklarasiya jobasynyng mәtini oqylyp bolghan song Parlament palatalarynyng birlesken otyrysy ony birauyzdan qabyldady. Deklarasiya qabyldanghannan keyin bir top deputat onyng mәni men manyzy turaly ózderining oilaryn ortagha saldy.
Alghashqy sóz Senat deputaty Múhtar Altynbaevqa berildi. Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdigining 25 jyldyq mereytoyy jylynda biz elimizde oryn alghan tarihy mәni tereng kóptegen oqiyghalardyng kuәsi bolyp, olardyng tikeley qatysushysy bolghanymyzdy aiqyn sezinemiz jәne ony әrdayym maqtan tútamyz, dep bastady ol ózining sózin.
Tarih qoynauyna kóz jýgirtsek, osydan az ghana uaqyt búryn jaghday mýldem basqasha edi. Áli esimizde, bizding alghashqy sheteldik saparlarymyzda Qazaqstannyng әlem kartasynda qay jerde ornalasqanyn úzaq týsindirumen qatar, onyng ornalasqan jerin tәptishtep kórsetuge tura keletin. Múny biz Qazaqstannyng 25 jyl ishinde jýrip ótken jolynyng qanshalyqty auqymdy bolghanyn týsinu ýshin әrdayym eskerip otyruymyz kerek. Shiyrek ghasyr ishinde biz alys jәne jaqyn shet eldermen dostyq qarym-qatynas pen ózara tiyimdi yntymaqtastyq qúrdyq.
Odan әri sheshen qabyldanghan qújattyng manyzyna oiysty. Deklarasiyada Memleket basshysynyng tәuelsizdigimizdi ornatu men nyghaytudaghy, memlekettiligimizdi qalyptastyrudaghy negiz qalaushy róli aiqyn kórsetilgen, dey kelip Qazaqstannyng aldaghy 2017-2018 jyldary BÚÚ Qauipsizdik Kenesining túraqty emes mýsheligine saylanuy shyn mәninde tarihy oqigha. Búl elimizding әlemdik qauymdastyqtaghy ornyn nyghaytyp, Elbasynyng zor halyqaralyq bedelin pash etti, dedi. Sózining qorytyndysynda M.Altynbaev Deklarasiyany qoldaytynyn jetkizdi.
Sóz kezegin alghan Mәjilis deputaty Núrtay Sabiliyanov jana tarihtyng bastauy bolyp, Alash armandaghan Azattyqtyng aq tany atqan kýnge shiyrek ghasyr toldy, dedi ózining sózinde. Talay qiyn-qystau kezenderdi bastan keshirgen últymyz ýshin tәuelsizdik – asyl qazynamyz. Tútas bir halyqtyng taghdyry synalar sheshushi sәtte Túnghysh Preziydentimiz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev el tizginin qolyna alyp, Tәuelsizdikting tuyn tigip, tar jolda kidirmey, tayghaqta sýrinbey jol bastady. Osylay degen sheshen, odan әri qiyn-qystau jyldargha sholu jasap ótti. Tәuelsizdikting alghashqy jyldary elge onay bolghan joq. Kópúltty elding ishin daugha, syrtyn jaugha aldyrmaudyng auyr syny aldymyzda túrdy. El mýddesin basty múrat etken, Elbasymyz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng enbegining arqasynda jarqyray kelgen jas memleket algha qadam basty, dedi ol.
Odan әri sheshen tәuelsizdik jyldarynda memleket budjeti 1100 esege, ishki jalpy ónim kólemi 1500 esege artty. Jalaqy jyldar sayyn eselenip, 2 milliongha juyq jana júmys orny ashylyp, infraqúrylymdar qalpyna keltirilip, damyp, el iygiligine jarady. Osynyng barlyghy qarjylyq daghdarystargha tótep berip, ekonomikamyzdy damytyp, memleketimizdi biyik belesterge jetkizgen Elbasynyng tereng oilaytyn, bolashaqty dәldikpen boljaytyn kóregendigi arqasynda jýzege asty. Qazaqtyng namysyn tu etken Jeltoqsan jastaryn da Elbasy aqtady, qorghady, qoldady, batyr úl men qyzyn pash etti. «Erlik pen eldiktin, qaysarlyqtyng nyshany» dep baghasyn berdi, dey kelip, Deklarasiyada úsynylghan Astana qalasynda «Tәuelsiz Qazaqstan» monumentin ornatu, Memleketimizding Konstitusiyasynda Túnghysh Preziydentimizding biregey ýlesin kórsetu, Elbasy esimin elordamyz ben basqa da manyzdy nysandargha beru arqyly aishyqtau iydeyalaryn qoldaytynyn jetkizdi.
Kezek ózine kelgende Senat deputaty Serik Aqylbay 25 jyldyqtyng barlyq jetistikteri Elbasymyz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng esimimen tyghyz baylanysty dep bastady ózining sózin. Beybitshilik, kelisim, qogham birligi, ekonomikalyq jәne әleumettik túraqtylyq, halyqaralyq qauymdastyqtyng tanuy – osynyng barlyghy biz, qazaqstandyqtar maqtan tútatyn jetistikter. Elimiz Tәuelsizdikting 25 jyldyghyn bolashaghymyzdyng naqty baghdaryn sezine otyryp qarsy aluda. Elbasymyzdyng basshylyghymen Qazaqstan damuynda keng auqymdy ekonomikalyq, sayasy jәne әleumettik reformalar jýzege asyryldy. Barlyq auyrtpalyqtar men sәtsizdikterge qaramastan, elimizde әleumettik-ekonomikalyq qúrylys sәtti ótti. Múnyng negizinde eng aldymen elimizdegi kópúltty halqymyzdyng birligi jatyr.
Odan әri Deklarasiya turaly sheshen sózin: «Memleket damuynyng negizgi kezenderin jәne qalyptasuyn qamtityn saltanatty sayasiy-zandy qújat bolyp tabylady. Onda zamandastargha jәne bolashaq úrpaqqa tәuelsizdikti, onyng bazalyq qúndylyqtaryn, bostandyqty, birlikti, túraqtylyq pen órkendeudi saqtaugha jәne nyghaytugha ýndeu qamtyldy, dep jalghastyryp: «Memleket basshysy – Túnghysh Preziydentimizding tarihy missiyasyn tiyisinshe tanu bizding moralidyq jәne sayasy boryshymyz bolyp tabylady», dep qorytty.
Jaryssózde sóz alghan Mәjilistegi Halyqaralyq ister, qorghanys jәne qauipsizdik komiytetining mýshesi Vladislav Kosarev Memleket basshysynyng shiyrek ghasyr ishindegi Qazaqstannyng damuyna qosqan sheksiz ýlesterine toqtalyp ótti. Ásirese, ol syrtqy sayasattaghy kóregendik pen kóshbasshylyq qasiyetting bir kórinisi bolyp keletin san salaly kelissózder jasaudaghy Elbasynyng eren enbegine basymdyq berdi. Mine, osynday tabandylyq pen qajyr-qayrattyng arqasynda iske asyrylghan esil enbek eshqashanda eskerusiz qalmauy tiyis, degen Vladislav Borisovich, Kenes Odaghy ydyrap, 1991 jylghy Tәuelsizdikting alghashqy ailaryndaghy anghal-sanghal kýiimiz kóz aldynda ekendigin eske aldy.
Mening әli de kóz aldymda, júrt jappay mazasyz kýige týsip, halyq sharuashylyghyndaghy etene baylanystar býlingen shaqta bizding elimizge bәrin de nólden bastap, ayaqtan túrugha tura keldi. Solay boldy da. Endi, mine, baytaq daladaghy býgingi Qazaqstan Euraziya qúrlyghynyng qaq tórinde gauhar tastay jarqyraydy. Otanymyzdyng osynshalyqty dengeyge jetip, jaghdayymyzdyng jaqsaruynda Memleket basshysy Núrsúltan Ábishúlynyng enbegi úshan-teniz. Búl bizding tariyhymyzdyng ajyramas bóligi әri aqiqy shyndyghy. Sondyqtan da, Tәuelsiz Qazaqstannyng qalyptasu kezeni men damu jolyndaghy Preziydentimizding eren enbegi memleketimizding Konstiytusiyasynda kórinis berui tiyis. Búl turaly býgin talqylanyp jatqan Deklarasiyada egjey-tegjeyli bayandalghan, dedi deputat.
V.Kosarev sodan keyingi sózin Núrsúltan Ábishúlynyng barlyq qazaqstandyqtardyng jalpyúlttyq qúndylyqtardy saqtau men dәripteudi qoghamdyq dengeyge kóterip, beybit tirshilikke negizdelgen ómir sýru iydeyasy otandastarymyzdyng maqsatty ústanymdaryna ainalghanymen sabaqtap, izgilikke ýndeytin Elbasymyz óz oiyna el azamattaryn júmyldyra bilgendigin atap kórsetti.
Al BÚÚ Qauipsizdik Kenesining tandauy elimizding mereyli jylymen túspa-tús kelui Qazaqstannyng әlemdik sayasat sahnasynda bedeli artqanynyng taghy bir dәleli ekeni aiqyn. Endigi jerde Qazaqstan múnday mәrtebeli úiym ayasynda ózin jasampaz el retinde kórsetip, әlem halqy kóksegen ómirlik qúndylyqtardy qorghap, quattaydy dep aitugha bolady. Búl sózimizdi bizding elding jýrip ótken joly, osy kezge deyin Shanhay yntymaqtastyq úiymy men Euraziyalyq ekonomikalyq odaq, EQYÚ syndy әr týrli halyqaralyq úiymdargha tóraghalyq etken tәjiriybesi naqtylay týsedi. Tәuelsizdikting alghashqy kýninen bastap elding ishki túraqtylyghy men tynyshtyghyn saqtauda orasan zor júmystar atqarylyp keledi. Mine, osy sezim senimge ainalyp, bizdi algha jeteleui qajet, degen Vladislav Boriysovich el Tәuelsizdigining jiyrma bes jyldyghyndaghy Deklarasiya ereksheligin ekshep aitty. Osynday manyzdy qújatty qabylday otyryp, biz ózimizding shiyrek ghasyrdaghy tabystarymyzdy kýlli әlemge pash etip, bayandy bolashaghymyz ýshin odan әri talmay enbektenuge bel buamyz. Núrsúltan Ábishúly birde bylay degen edi: «…bizding әrbir jenisimiz – bereke-birligimizding aighaghy». Qiyn-qystau kezende birigu auyrlyqty jenildetip, jetistikterge jeteleydi emes pe?! Osynday Kóshbasshysy bar halyq kemerine tolyp, әli de damy týsetindigine senimdimin, dep V.Kosarev óz sózin týiindedi.
Parlament Senatynyng deputaty Aqan Bijanov óz sózinde Tәuelsizdikting mәn-manyzyna toqtaldy. Býgingi sәt, yaghny el Tәuelsizdigining 25 jyldyghy Deklarasiyasyn qabyldau manyzdy memlekettik merekeler – Tәuelsizdik jәne Túnghysh Preziydent kýnderi qarsanynda ótip jatyr. Múnda ózara logikalyq baylanys bar, sebebi, bizding elimizding jana tarihynda bolyp jatqan taghdyrsheshti әleumettik-ekonomikalyq jәne sayasy jetistikter el Preziydentining atymen tyghyz baylanysty, degen senator ata-babamyzdyng ghasyrlar boyy arman etken egemen memleket qúru jónindegi úly missiyasy Túnghysh Preziydentimiz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng jýrgizgen salmaqty da sarabdal sayasatynyng arqasynda jýzege asqanyn aityp ótti.
Elbasy Qazaqstan halqynyng ózine artqan zor senimin ýlken abyroymen atqaryp shyqty jәne qazir de missiyasyn tabysty jalghastyruda dep óz әriptesterin asa manyzdy atalmysh qújatty qoldaugha jәne qabyldaugha shaqyrdy. «Mәngilik El» bolamyz desek, osynday Deklarasiyanyng óte qajet ekenine kýmәnimiz joq bolu kerek. Túnghysh Preziydentimizge, Elbasyna layyqty bagha bereyik. Sebebi, búl tarihy túlghanyng sayasy missiyasy asa manyzdy, asa erekshe, dedi ol.
Sodan keyin minberge shyqqan Mәjilisting Halyqaralyq ister, qorghanys jәne qauipsizdik komiytetining hatshysy Irina Aronova da 25 jyl ishindegi Memleket basshysynyng zor jauapkershilikpen atqaryp kelgen qyzmeti joghary baghalaugha layyq ekendigine toqtaldy. Býginge deyin bizding elimizde 1400 jana bilim oshaghy myndaghan býldirshinderdi bilim nәrimen susyndatyp jatsa, 1300 emdeu-sauyqtyru maqsatynda auruhana men emhanalardyng salynuy – bizding búryn-sondy tarihymyzda bolmaghan oqigha. Osynday su jana ghimarattardaghy songhy ýlgidegi sandyq tehnologiyalar halqymyzdyng bilimin úshtap, últymyzdyng saulyghyn shyndauda. Sonyng arqasynda el azamattarynyng túrmys jaghdayy jaqsaryp, ómir sýru jastary 10 jylgha deyin úzara týsti.
Sonymen qatar, jyl sayynghy bala tuu kórsetkishining 400 mynnan asyp týsui Qazaqstan damuynyng aiqyn kórinisteri. Mening osy pikirlerimmen, barlyq qazaqstandyqtar kelisedi degen senimdemin. Onyng ýstine memleketimizding qalyptasu kezenindegi eren enbegin eskere otyryp, Núrsúltan Ábishúlyna qanday qúrmet kórsetsek te jarasymdy. Oghan bizding Konstitusiyamyz ben zannamalyq normalarymyz mýmkindikter beredi degen oidamyn, dedi Irina Petrovna.
Tәuelsizdik alghannan keyingi kezderde elimizding IJÓ-si jyl ótken sayyn túraqty týrde ósip otyrdy. Ony biz mynaday statistikalyq kórsetkishterden bayqaymyz. Mәselen, 1993 jyly IJÓ-ning jan basyna shaqqandaghy kórsetkishi 696 AQSh dollaryna teng bolsa, ótken jyldyng sonyndaghy búl dengey 10,5 myng AQSh dollaryn qúraghan. Osynday jetistikterdi sóz etken Senat deputaty Oliga Perepechina orayy kelgende elding ekonomikalyq әleuetin aityp, jahandyq bәsekege qabilettilikting jay-kýiin bayandady. Býgingi tanda Qazaqstan bәsekege qabilettilik túrghysynan 53-oryngha jayghasqan. Sonday-aq, 31,2 mlrd AQSh dollaryna teng rezervtik qorymen bizding el memleketterding halyqaralyq dengeyining reytinginde kósh ilgeri shyghyp, damushy elderding alghy shebinen kórindi. Al býgingi tanda Últtyq qordaghy qarajatymyz 62 mlrd dollardy qúrasa, 2020 jylgha qaray búl mejeni 90 mlrd-qa jetkizudi josparlap otyrmyz. Sondyqtan biz Parlament deputaty retinde memleketimizding qalyptasu jolyndaghy Últ Kóshbasshysy Núrsúltan Nazarbaevtyng eren enbegine tarihy baghasyn adal bergenimiz jón bolar dep sanaymyn, dedi bayandamashy.
Odan song sóz kezegi Senat deputaty Eleusin Saghyndyqovqa berildi. Deputat búl Deklarasiya danghyl jolgha bet búrghan, syn-qaterge shep qúrghan egemen elimiz ýshin erekshe manyzdy sayasy qújat ekendigin atap ótti. Onyng týpki mazmúny – «Mәngilik Eldin» órleu, órkendeu, órkeniyettenu joldary. Asyl babalarymyzdyng múraty – «Mәngilik El» ósiyetin Últ Kóshbasshysy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev ghasyrlar toghysynda jalpyúlttyq iydeyagha úlastyrdy. Ony jýzege asyru jәne onyng myzghymas irgetasyn qalaugha qatysu – barshamyzdyng qasiyetti boryshymyz, bolashaq aldyndaghy mereyli mindetimiz, dedi Eleusin Saghyndyqov.
Búdan әri Deklarasiyany qoldaghan qyzu pikirdi Mәjilis deputaty Azat Peruashev jalghastyrdy. Tәuelsizdigimizding shiyrek ghasyrlyq merekesi qarsanynda, Qazaqstan Parlamenti arnayy deklarasiya qabyldap otyr. Áriyne, tarih ólshemimen alghanda, búl qas-qaghym sәt. Biraq osy uaqyt ishinde, Elbasy – Qazaqstannyng Túnghysh Preziydenti Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng basshylyghymen halqymyz osynau tanghajayyp tolayym tabystargha qol jetkizip, býkil әlemning nazaryn audaryp otyr. Qazaq halqynyng azattyghy ýshin kýresken Alash arystary aitqanynday, «memlekettigi joq halyq – jetim halyq». Elimizding san ghasyrlar boyghy ýmitin, qoljetpestey saghymdy armany – tek 25 jyl búryn ghana Tәuelsiz Qazaqstannyng Túnghysh Preziydentining bastauymen shynayy ómirge ainaldy. Sanauly uaqyt ishinde «elimiz egemen memleket retinde qalyptasty» dep maqtanyshpen aita alamyz. Endigi tilegimiz Elbasynyng strategiyalyq baghytyn baghdar etken tәuelsizdigimizding túghyry mәngilik bolghay! – dedi Azat Peruashev. Sonday-aq, ol býginde tәuelsizdigimiz tarihy synaqtardan sýrinbey, tar jol, tayghaq keshulerden abyroymen aman ótkenin, qayta «myng ólip, myng tirilgen» elimiz týrli qater men tosqauyldardan shyndalyp, býginde naghyz quatty, bedeldi memleketke ainalghanyn atap ótti.
Búl bizding Últ Kóshbasshysy – Túnghysh Preziydentimiz Núrsúltan Nazarbaevtyng qaysarlyghynyn, eren erliginin, miylliondaghan qazaqstandyqtardyng qajyrly enbegining nәtiyjesinde mýmkin boldy. Shiyrek ghasyrda Núrsúltan Nazarbaevtyng batyl әri tereng reformalarynyng arqasynda elimizding barlyq salasyna taghdyrsheshti ózgerister enip, memleketimiz ómirge qayta keldi. Naqtysynda, jana qogham payda bolyp, dýniyede jana bir memleket qúryldy, dedi Azat Peruashev.
Sonday-aq, ol Deklarasiyadaghy úsynystar Konstitusiyamyzdaghy Túnghysh Preziydentimizding Qazaqstan memleketin qúrushy әri negizin qalaushy dep belgilengen orynyn zandy negizde odan әri bekemdey týsetinin jetkizdi.
Tәuelsizdigimizding tól perzentining biri jekemenshik kәsiporyndar bolyp tabylady. Alghashqy kýnderden bastap Memleket basshysy jeke kәsipkerlikti naryqtyq ekonomikadaghy negizgi faktor retinde әlpeshtep, qoldap-qorghap keledi. Múnyng bir dәleli, Tәuelsizdik alghan song birden 1992 jyly 4 shilde «Jeke kәsipkerlikti qoldau turaly» zang qabyldandy. Al 25 jyldan keyin, yaghny biylghy jyly jeke biznesting mol mýmkindikterining keneytilgen Kәsipkerlik kodeks kýshine endi. Múnday kәsiby zang TMD aumaghynda esh elde joq ekendigin aita alamyn, dedi deputat.
Deputat, sonymen qatar, songhy 10 jylda shaghyn jәne orta kәsipkerlikpen ainalysatyndar qatary eki esege kóbeygenin, býginde 3 millionnan astam adam shaghyn jәne orta biznes salasynda júmys isteytinin mysalgha keltirdi. Sonday-aq, Qazaqstan býginde halyqaralyq reytingtegi biznes-ahualy boyynsha ústanymdaryn kýsheyte týsude de jaqsy nәtiyjelerge qol jetkizip jýr. Qazirgi kýni elimizde jýzdegen jana kәsiporyn qúrylyp, búryn-sondy bolmaghan ónim týrleri shygharyluda. Búrynghy shiykizat óndeumen shektelgen elimiz qazirgi kýni tauar óndeu ónerkәsibine nyq qadam basty. Elding kólik-logistika әleueti, auyl sharuashylyghy jәne infraqúrylym salasyndaghy jobalary da jedel damyp keledi. Halyqaralyq sarapshylardyng baghalauynsha, býginde biz búrynghy Kenes Odaghy elderining ishindegi ekonomikasy әldeqayda kósh ilgeri damyghan el bolyp otyrmyz. Al elding býginge deyin jetken әrbir jetistigining artynda Túnghysh Preziydentimizding tolassyz, ólsheusiz enbegining ýlesi túr, dedi.
Biz barlyghymyz – býgingi zamanauy qazaq memleketining qúryluynyng kuәsi, tikeley qatysushysy jәne atsalysushylary ekendigimizdi maqtan tútamyz. Qazaqstan biznes-qauymdastyghy atynan, «Aq jol» demokratiyalyq fraksiyasy atynan Tәuelsiz Qazaqstannyng Túnghysh Preziydenti Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevty jәne barsha otandastarymyzdy kele jatqan merekesimen qúttyqtaymyn jәne de barshanyzdy úsynghan Deklarasiyany qoldaugha shaqyramyn, dep sózin ayaqtady Azat Peruashev.
Sonymen qatar, Mәjilis deputaty Baqytgýl Hamenova da Elbasynyng eren enbegi jayynda qoldau pikirin bildirip, әngimesin terennen órbitti. Kýltegin babamyzdyng «Halqyna – begi, begine – halqy sengen el úzaq jasaydy» degenindey, tәuelsizdikti basty múraty etken halqymyzdyng 25 jyldyq tarihyn Elbasynsyz elestetu mýmkin emes, dedi deputat.
Últty úly múratqa úiystyrghan Elbasynyng enbegin baghalay bilu – әrbirimizding mindetimiz! Býgini men ertenimizge Elbasynyng tarihy bolmysy keninen nasihattaluy kerek! Búl baghyttaghy is-sharalardyng biri retinde elimizding manyzdy, auqymdy nysandary Elbasy esimimen atalsa, búl – halyqtyng birtuar perzentine degen sheksiz syi-qúrmetining kórinisi bolmaq, dedi B.Hamenova.
Osynday jaryssózderden song qújat dauysqa salyndy. Nәtiyjesinde, Senattyng – 46, Mәjilisting 105 deputaty Deklarasiyany jaqtap dauys berdi.
«Sonymen, Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdigining 25 jyldyghy Deklarasiyasy qabyldandy. Búl – elimiz ýshin, sonyng ishinde, Parlament ýshin erekshe oryn alatyn manyzdy qújat, manyzdy sheshim. Osy qabyldanghan Deklarasiya bizding tarihymyz jәne bolashaq úrpaghymyzgha qaldyratyn múramyz, dedi Mәjilis Tóraghasy Núrlan Nyghmatulin qorytyndy sózinde.
Jaqsybay Samrat, Dinara Bitikova, Núrlybek DOSYBAY
Abai.kz