Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

Men Múftiybek Raqymbayúlynyng sózinen keyin degdar Niyazbek Aldajarov aqsaqaldyng emeuirinin týsindim. Ol kisi – Bilәldi emes, kadirli qart. Kәkitay Ysqaqúlynyn, onyng ýrim-bútaghynyng abyroy-namysyn oilap, saryn da, shynap da syrtqa shygharmapty-au. Songhy ret sóileskende. Aghayyn tuystyng birligin oilaghan asyl aghagha jogharydaghy Múftiybek Raqymbaevtyng әngimesin sәl ózgertip (әdeyi anyq-qanyghyn bilu ýshin) aityp bergenimde ýnsiz úzaq otyrdy da, mening qasaqana búrmalap bayandaghanyma sengisi kelmedi de, kýrsinip alyp. Niyazbek Aldajarov: «Seni buynsyz jerge pyshaq úryp otyr demeymin. Bilesin, biluge tiyissing Búl jaydy. Tek maghan sol oqighany rastatyp alghyng kelip otyr ghoy. «Qorghansyzdyng kýnine» Bilәlding qanday qatysy bar, ony bilmeymin. Bilәlding alghyrlyghy, ójettigi, sheshendigi keremet, adamnyng tilin tez tabatyn. Tek bolystyqqa ilingen song el-júrttyng qarghysyna úshyrap óldi desedi. Álgi alyp qashqan әielding aty – Gýljәmila (Kәmәly deytin), Saq arab biyding qyzy. Bayy ólgen song әmәnger Merkimbay әuletine úzatylarda Bilәl aragha kiyligedi. Jesir iyesi topaylar ashulanyp, Kәkitaydyng toqaly biybining ýiining irgesin jaryp, alyp ketedi. Onda Kәkitay ólgen, Bilәlding ózi qashyp ketipti. Bir aptadan song býkil Tobyqty eli jiylyp, Biybini keri qaytarypty. Saghan osydan artyq eshtene aitpaymyn. Mensiz de kuә tabatyn týring bar»,– dedi.

IYә, Niyazbek qarttyng auzyna búl sózdi qúday salghan siyaqty, aitqany dәl kelip, kuә tabyldy. Tabylghanda ózge emes, osy oqighagha tikeley qatysy bar Júmaghaly Qútjanovtyng qyzy Naghima apay bizdi ózi izdep keldi. Kezinde Tobyqtynyng ishin ghana dýrliktirip qoymay, iysi qazaq júrtyna maghlúmdar bolghan búl iske Shәkerim qajy da aralasypty. Yrghyzbay, Topay, Torghay, Kótibaq birge tuysady. Al Qútjan Topaydan taraydy. Yaghny dau atalas adamdardyng arasynda bolghan. Naghima Júmaghaliqyzy ózining sheshesining auyzynan estigen әngimesin bylay bayandady. Biz tek Bilәlgha qatysty túsyn ghana keltiremiz:

– Topaydyng Jantas, Bektas, Bekbolat, Teshen, Býrkit, Quat degen alty úly bolady. Quattan Qútjan úrpaghy, al Býrkitten Bazar, Bazardan Taupyq pen Myrzahan taraydy. Myrzahan erte qaytys bolady da onyng alghan kelinshegi Arab biyding qyzy Kәmәly (Gýljәmiylә) besiktegi jas úlymen jesir qalady. On segiz, on toghyz jastaghy ýlbiregen jas kelinshekke әrkim qyzyghady. Ámengerlik jol boyynsha Taupyq aluy kerek edi. Sol kezde erte kóktemde keshki mal kelip, azan-qazan bolyp jatqan tústa Kәkitaydyng bolys balasy Bilәl arbamen kelip, shiyding boyynda Kәmәliydi tosyp túrady. Jas kelinshek shapanyn jamylyp kelgende Bilәl: «Tez arbagha min. Áytpese... » – dep myltyghyn kórsetedi. Besiktegi balasyna da qaratpay Kәmәliydi sóitip alyp qashyp ketedi. Auyl-aymaq dýriligip týnimen izdeydi. Yrghyzbay auyly jaqyn. Aqyry isting Bilәlden kelgeni turaly habarlanyp, mening әkem Júmaghaly Topaydyng jigitterin jiyp Kәkitaydyng auylyna attandy. Búl habardy estigen Bilәl Semeyge ketip qalypty. Júmaghaly әkemning qolyna týskeni Kәkitaydyng jesiri Biybi eken. Ashugha bulyqqan әkem Biybini Taupyqtyng ýiine әkelip: «Biybini toqaldyqqa alasyn!» –  deydi. Taupyq juas, әielining sózin tyndaytyn adam eken. «Oybay jolata kórme. Bilәldan pәlege qalamyz» – dep at-tonyn ala qashypty. «Bilәlding bizge jasaghan qorlyghyna yza bop, sening namysyndy jyrtyp jýrsek» – dep mening әkem aghasyna qatty renjipti. Ákelgen әieldi dalagha tastaytyn emes. Qútjannyng kelinderi: «Ýlken auyldyng әieli» – dep Biybini jik-japar bop kýtedi. Eshqanday dayyndyqsyz otyrghan Biybining ýstindegi kiyimi de eski eken. Qútjannyng kelinderi óz kiyimderin beredi. Júmaghalidyng bәibishesi Kýshim Biybini kýtimge alypty. Sheshemiz maghan: «Biybi bizding auylgha kelgen song saryuayymgha salynyp, ahylap-uhilep jatyp aldy. Tamaq ta ishpedi. Tek shay ghana ishti. El júrt bas qosyp, aragha elshi jýrdi. Sening әkeng Júmaghali: «Biybige ie bolatyn kisining týri anau Taupyq. Onyng ózi kólenkesinen qorqyp jýr. Endi Biybini auylyna aparudan basqa amal joq» – dedi. At-arba jegip, qasyna meni (Júmaghalidyng әieli Kýshimdi – T.J.) qosyp berdi. Sóitip, Kәkitaydyng әieli Biybini ózining ýiine aman-esen aparyp saldyq», – dep aityp edi. Mine, Tobyqty ishin dýrliktirgen bir oqighanyng úzyn-yrghasy osy».

Mәsele, Naghima Júmaghaliqyzy aitqanday, «Tobyqty ishin ghana dýrliktirip» qoymapty. Alty Alashqa maghlúm bolypty. Ol dýrbeleng kezde әrbir oqighany ózi erekshe sayasy kýresting maydanyna ainaluy zandy edi. «Bilәlding býligi» de sonday tartysqa negiz boldy. Semey qalasynda «Alash» ókimeti men bolishevikterding pikir talasy órship túrghan shaghy-tyn. Shәkerim Qúdayberdiúly «Alashtyn» bas bii bop saylanghan. Mine, dәl sol tústa Shәkerimdi múqatu ýshin «Ýsh jýz»  gazetining 1918 jylghy 24 nauryz kýngi sanynda «Bilәl býligi» turaly maqala jariyalap, onda Shәkerim qajygha til tiygize pikir bildirdi. «Qayghyly» dep qol qoyghan ol adam Semeydegi oqytushy Núrghaly Qúljanov eken. Ony anyqtaghan Ghalym Beysenbay Bayghaliyev. Osy maqalagha Shәkerim Qúdayberdiúly «Ashyq hat» jazyp, ózining pikirin bildiripti. Oqighanyng úzyn-yrghasy mәlim bolghandyqtan da biz hattyng ózin esh týsiniktemesiz berudi jón kórdik.

«AShYQ HAT»

Biyl 24-martta shyqqan «Ýsh jýz» gazetining 9-nómerinde ózine ózi «Qayghyly» dep ótirik at qoyghan bireu «Yrghyzbay, topay jylap jatyr» –  dep bastap bir sóz jazypty. Sonyng ishinde mening ar-namysyma tiyip, (tiyetin – T.J.) jalghan-jala sózi bolghan son, alystan estigen aghayyndar әlde ras shyghar dep oilar dep tómengi sózdi jazdym. Áytpese, gazet betin dau qaghazy qylghandy únatpaushy edim. Jazatyn sózim mynau:

Bilәl qatyn alghanda men Semeydegi bir oblys kenesindemin. Ýige barghan song eshbir Topay adamy maghan kelgen joq. Ony ózderi de aitar. Ar-imanynan úyalar. Topaylar Kәkitay marqúmnyng jesir qatynyn eriksiz alyp barghan son, ózderi jaqyn kóretin bir inimizdi jibergenim ras. Sondaghy sózim mynau: Kәkitaydyng qatyny rizalyghymen barghan bolsa, auyzba-auyz estip kel, bolmasa eriksiz adamdy baylamay, qayyrghan jón ghoy,– dedim. Ol turaly: «Bilәldaghy qatyndy qayyramyn» – degenim joq. Ony aitpaytúghynym: qatyn da, Bilәl da Semeyge ketip qalghan. Ony ózderi de anyq biledi jәne men qaytaramyn degenmen, sharighatta da, nizam boyynsha da baysyz jesir qatynnyng óz erki ózinde bolatynyn bilmeytúghyn soqyr bolmasam kerek qoy.

Onyng sonynda Topaylar Túraghúl myrzagha ara aghayyn kisi jiberip, ara aghayyndar ortagha jýrip, bitim aitqan. Heshkim eriksiz bitkenin kórgemin joq. Ham ózim bir tiyn paydalanghanym joq, ony barsha halyq biledi. Onan keyin kýni býginge deyin bir Topay adamy narazylyq kórsetip eshbiri maghan kelgen emes. Ar-imanyn, bir allasyn oilasa ózderi de tanbas. Búl is turaly «Qayghyly» atty myrza menen basqa da talay adamgha jala jauyp qaralaydy. Árkim ózin-ózi biledi. Olar ýshin men sóz aitar orynym joq.

Eger «Qayghyly» myrza osy sózin ras dese, ne sot aldynda, ne halyq aldynda shyn atymen jauaptassa eken. Áytpese adamnyng aryn oiynshyq qylyp, kóringenge kýie jaghamyn degenimen, aqty qara qyla almas.

Shәkerim».

«Sary arqa» gazetining 1918 jylghy 15 kókek kýngi sanynda jariyalanghan búl hattyng mazmúnynan bayqarymyz, qalayda Shәkerimdi júrt aldynda masqara etip kórsetu ýshin «Bilәlding býligin» óte tiyimdi paydalanghan. Hattaghy kenes – «Alashtyn»  kenesi edi. «Qayghyly» adam ózining sayasy qarsylasynyng osal jerin tauyp, múqatpaq bolghan. «Ýsh jýz» gazetindegi ol maqalany keltirip jatpaymyz derekti keltirumen shektelemiz. Sonda Niyazbek qarttyng nege ýndemegenin angharamyz.

Amal qaysy, aqiqatqa arasha jýrmeydi. Sondyqtan jasyryp qalu – ózgening emes, kinәsiz Ghaziza qyzdyng aldynda qiyanat. Osynau namysy men kóz jasyna órtenip ólgen bishara ómir iyesining obalyn arqalamau ýshin de ashy shyndyqty jariya ettim. Renish bildirip, qabaghyn shytqan ýlken-kishi agha men apaylardyng da tilegin qinala-qinala otyryp, oryndamaghanym da sol Ghazizanyng әruaghyn syilaghandyghym dep esepteymin. Bilәl turaly Raqymbay aqsaqaldan jazyp alghan ólenning qoljazbasyn «Aspandaghy ýn qosqan» Jәnibek Kәrmenov taba almady. Biraq әnshilerge tәn zerde mashyghynyng arqasynda ishinara shumaq-joldary esinde qapty.

Jәnibek Kәrmenov: – «Búl ózi tórt shumaq ólen. Ony Kókshe tabynyng aqyny shygharghan, biraq Kókbay emes. Tegi, Bilәldan qatty qiyanat kórgen adamnyng sózi. Ólen:

                                    Sen keshe úrpaghy eding Qúnanbaydyn,

                                    Oilaghan óle-ólgenshe elding jayyn.

                                    Apiyngha ósirip, azban boldyn,

                                    Áruaqqa tapsyrdym ne qylayyn –

dep bastalady. Ekinshi shumaghyn esime týsire almadym. Onda Bilәlding qiyanattary tilge tiyek etildi de, kelesi shumaqtaghy:

                                    Ar jaqta orys ýiin, kýngirlegen,

                                    Bilәl-au, ising bar ma býldirmegen.

                                    Sheshendi qatargha ústap qatyn aldyn,

                                    Senen de kәpir artyq shýldirlegen,–

degen joldardyng astary ashylady. Tórtinshi shumaqtyng aldynghy eki jolyn úmytyppyn. Biraq sony:

                      Aydap sap aghayyndy bir-birine,

                      Bes bolys Tobyqtyny shulatqanyn,–  

dep bitedi. Qoljazbanyng joghaluy mýmkin emes. Týbinde bir tabylary anyq» – dedi.

Joqtan – bary jaqsy. Azgha da qanaghat. Jәnibekting osyny esine týsirgenine de rahmet. Biz taghy bir shumaqtyng eki-ýsh jolyn keziktirdik. Týgel tabyla qalsa, tasada qalmas.

 Adamdy qiyanatqa qii – qiyn. Biraq qalay jaltarghanmen de Aqannyng ozbyr qylyghy sol Bilәl auylyna qaray oiysa beredi. Ógey de bolsa – sheshening aty sheshe. Biraq Kәkitay siyaqty әkening aldyndaghy úyatty úmytyp, masqaragha qalghan nәpsi iyesinen bәrin de kýtuge bolady. «Qorghansyzdyng kýnindegi» myna ýzindiden de sonday emeurin tanytady. Qaranyz: «Kempir, qonaghy – bir elding bolysy bolghan son, onyng ýstine sózining salmaghy bar juan auyldyn, balasy bolghan son, ekinshi, әrli-berli ótkende birde – bolmasa birde sózim, isim týser dep, ózining balasy ólgennen bergi jayyn bildirip qoydy oilady». Demek, qala men eki ortagha tek Kýshikbay auyly arqyly ótetin bolystyng adamy. Shynghystaudaghy Orazbay auylyna búl asu búrys. Olar Kóken tauynyng Bókterimen tóteley ótedi. Taghy da ýzindi: «Bóten elding júmysyna ne sóz aitam demessin. Senderding sózderindi tastay alatyn Uaqtyng balasy joq qoy». Yaghni, Aqan  Kýshikbaydyng teristigindegi Uyq, Syban bolysy emes. Kempirding sózi: (Ghazizanyng әkesi Jaqypqa jamaghayyn qolqa salyp otyr) «Dýniyening astyn-ýstine audaryp, sening bolysynnan onyng úrysy juan bolyp otyrghan Tobyqtygha sening jol ýstinde túrghan jaman lashyghyng jýk bolyp pa?!» Búl sózdi aqyldy ana sol elding bolysyna qúlaqqaghys jasap, kómek dәmete aityp otyr. Ári Ghazizany qaryz malynyng ornyna aiyrbastamaq niyettegi «Mәrden – Tobyqtynyng juan auylynyng kisisi, ol aqysyn sinirtpeydi» – deuinde gәp bar. Eng songhy emeurin – jazushy baghanadan zar iylegen keyuananyng sózin Aqannyng sýlesoq tyndaghanyn: «sózining bәri kóniline tanys, tanghalarlyq tamashasy joq. Oqyp ketken sabaghy sekildi boldy» – dep ishara jasaydy. Búl ne? Jay kenesu me? Álde, Bilәlding músylmansha, oryssha oqyghandyghyn megzeu me? Zady, solay siyaqty. Óitkeni, týgelimen túspalgha qúrylghan kәri ananyng tolghauynan keyin teneu, beyneli til kestesi ýshin orynsyz sóz qoldanatyn jazushy Múhtar Áuezov emes. Qalamger jaqynnan syghalap, alysty kózdep otyr. Sonymen...

Taghy bir júmbaqtyng sheshui tarqatylghan siyaqty. Jogharydaghy dәiekterge sýienip, ozbyr Aqan – ospadar Bilәlding kórkem shygharmadaghy keypi degen tújyrymgha tirelemiz.

Osy arada eskerteketetin jay – ómirde bolghan oqighanyn barlyghy kórkem shygharmadaghy shyndyqqa әuelgi qalpynda kirige bermeydi. Isting motiyvi, keyipkerding qimyly, tipti bolghan jerdi de ózgertilip, avtordyng yrqyna baghyna taspihtalady. Shyndyqtyng bәri – kórkem tuyndynyng qajetin ótemeydi. Onday dәldikti talap etip qoy – túrpayylyqqa jeteleydi. Belgili audarmashy Aleksandr Naumovtyng «Kórkem oidyng tuu tarihy» atty kitabynda ózbek jazushysy Abdolla Qahhardyng ómirinen mynaday keltiredi. «Mening «Bassyz adam» degen әngimem turaly syrttay qaraghanda óte qyzyqty, al mәnine ýnilseng ynghaysyzdau oqigha әli esimde. Kýieuge zorlap bergen qyzdyng qayghyly taghdyryn bayandaytyn  búl әngimeni 1929 jyly jazdym,– deydi Abdolla Qahhar – ol kezde men Qoqandaghy «Jana Ferghana» gazetinde istedim. Ángime jazugha intermelegen oqighany qaydan estigenimdi úmytyp qaldym, әiteuir sujet jelisindegi jaghdaylardyng bolghan jerin, túrmystyq halderin ózgertkenim anyq. Ómirdegi oqigha kestening bizindey ghana qyzmet atqardy; tek keyipker әielge kelgen kýieuin dәrigerler quyp shyghatyn, auruhanadaghy kórinisti ghana qaldyrdym. Qysqasyn aitqanda, mening bayandap bergen oqigham ómirdegi jaghdaydan tym alshaq edi. Ángimem «Er yuzy» jurnalynda jariyalandy da, ile-shala prokuraturadan shaqyru qaghaz keldi. Prokuror meni sústana qarsy aldy. Ángimening avtory ekenimdi bilgende maghan bar ashu yzasan tókti deysin. «Jazushylar – qorqaq» – dedi ol. Sóitsem, men jazghan oqighany tekseripti. Ne boldy deysiz ghoy? Oilap qaranyzshy – men kisi attaryn oidan shygharyppyn! Qoqanda onday adamdar joq! Qylmyskerlerdi tauyp, jauapqa tartu ýshin adamdardyng naqty aty-jónin aityp beruim kerek eken. Ómirde bolghan oqighanyng qylmys kodeksining tarmaqtaryna say kele qoymaytynyna nandyryp-aq baqtym, bәribir ol maghan senbedi. Jurnalda jariyalanghan nәrsening ómirlik shyndykpen qabyspaytyny onyng aqylyna syimady, baspasózding bәri shyndyq dep úqty. «Búl oqighany «Saghym» romanynda paydalandym».

Múnday týsinbeushilikten tughan jaylar qazaq jazushylarynyng da basynda kezdesken. Al belgili oqighany kórkem shygharmanyng negizinde paydalanghan kezderde talay-talay hikayalar órbip, әngime turaly әngime jazatyn sujetter tughan. Bir keyipkerding prototiypi menmin dep ýsh-tórt adamnyng talasqan jaghdayy da úshyrasqan. Ókinishke oray, «Qorghansyzdyng kýni» prokurorlardyng nazaryna ilinbegen. Kózi tirisinde Múhtar Áuezovting tuyndylarynyng jazylu tarihy, kórkem qiyalgha qozghau salghan ómirlik oqighalar haqynda tildesetin zetteushining shyqpaghany – kóp qúpiyanyng kómbesining ashylmay qaluyna әkep soqty. Orystyng úly jazushysy Mihail Aleksandrovich Sholohovtyng balang shaqtaghy tyrnaq aldy shygharmalaryn oqy otyryp: «Sholohovtyng óz әngimelerine qoyghan qatang talabynyng әserine ghana emes, bizding әdeby synshylarymyzdyng da kinәsinen tól әdebiyetimizding shaghyn janryndaghy asyl qyzynasyna qosylatyn osynau kishkene marjan týiirshikterine osy kýnge deyin tym az nazar audarylyp keldi. Kólemi jaghynan emes, oidyng moldyghy. Sózimning buyrqanysymen ghajayyp erekshe túlghardyng ózindik ereksheligi túrghysynan alghandaghy tolghanystardy tek ómirding ózeginen suyrtpaqtap tartugha bolatyn qúbylys qoy» – dep oy týiedi Anatoliy Kaliniyn. Dәl osy pikirdi Áuezov shyghamashylyghyna qarata, esh ózgerissiz-aq qoldansa – qiyanat emes.

Danalardyng aqyl-oy jelisi bir-birin tolyqtyrady. Áuezov pen Sholohovtyng jastary shamalas. Bastarynan keshken ómir sabaqtary da qaraylas. Ekeuining de jastyq shaghy tarihy tónkeristing túsyna tura keldi. Shygharmashylyq taghdyryna iytermelgen jýrek ottary da qatar tútandy. Halyqtyng alasapyran zamandaghy jantalasy kókirek sherin qozghady. Sondyqtan da eki alyptyng alghashqy shygharmalaryndaghy poetikalyq-romantikalyq tragizmning saryndas jatuy zandy qúbylys. Ekeui de qyrshyn jastyng qasireti arqyly ómirlik tartystardyng qanshalyqty qiyngha soghatynyn beyneleydi. On segiz jasta qaghazgha týsirgen «Barmaqtay qal» әngimesinde Sholohov әke men bala arasyndaghy jantýrshigerlik oqighany surettey otyryp, revolusiyalyq kýresting ashy dәmin de jasyryp qalmaydy. Kóz úshynda qylandaghan qyzyl armiya jauyngerin kórgen ataman oghan oq jaudyrady. Attan úshyp týsken jauynger kórip oghan qarsy qylyshyn jalandatyp shaba jóneledi. Etpetinen súlaghan dúshpannyng óli-tirisine qaramastan ayaghyndaghy etigin sheshe bastaydy. Ekinshi etigin alghanda ólikting jalanayaq ókshesindegi barmaqtay qaldy kórip denesi týrshigedi. Oqys úmtylyp sheyit ketken jauyngerdi audaryp qalghanda, ózining úlyn tanidy. Ókinishting uyn ishken ataman sol arada atylyp óledi. «Barmaqtay qalda»  da, «Qorghansyzdyng kýninde» de jas ómir iyesi qyrshynynan qiylady. Eki qyrshyn da «jazushynyng qolyndaghy oiynshyqqa» ainalyp, zúlymdyqtyng qúrbandyghy boldy jәne eki shygharma da olardyng túnghysh tuyndylary. Taghlymdy tamyrlastyq búl.

Shygharmashylyq joldary toghysqan, tirshilikterinde syilasqan degdar qalamgerlerding erterektegi tuyndylaryn zerdeley saralaghanda, eleusizdeu kóringenmen de, este ústarlyqtay tosyn ýndestikti anghardyq. Kez kelgen jazushy. Onyng ishinde әli qamau teri alynbaghan talapker keyipkerlerining atynyng ózin ereksheleuge tyrasatyny belgili. Sholohovtyng kóniline jaqqan esim – Grigoriy eken. «Azyq-týlik komissary» , «IYir-qiyr jol», «Baqtashy» әngimelerindegi basty keyipkerler – Grigoriy. Sholohovtyng jerlesi Anatoliy Kalinin «Tynyq Donnyn» zamany» atty ocherkinde: «Bayqanyzshy, jas baqtashynyng auzynan ómirding oghynday atylghan ótkir sóz mәnerin keyin Sholohov ózining «Eng basty» Grigoriyine syilaghan» – dep, agha әriptesining at tandaudaghy maqsatyn megzeydi. Dәl osy «erekshilik» Áuezovte de bar. Eger de «G» men «Gh» әripterining dybys ýndestigining sәl aiyrmashylyghyn esten shygharsaq, «Qorghansyzdyng kýninde», «Kim kinәlide»,– Ghaziza, «Kinәmshil boyjetkende» – Ghaysha, «Bәibishe – toqalda» – Ghaziyz, «Oqyghan azamatta», «Sónip januda», «Ýilenude», «Qyr әngimeleri» men «Qyr suretterinde», «Jetimde» – Rabigha, Ghayni, Qadisha, Jәmila esimderi bir әngimede qatar qoldanylady. Osy әngimelerdegi erkekterding deni – Qasym. Qarap otyrsanyz, dybys salmaghynyng bәri «Gh» әrpine týsetin, «A» arqyly ýstemelenip estiletin esimder. Kalininning tújyrymyna jýgine saraptasaq, osy «Gh»-nyng bәri «eng basty» «Gh»-ny, Toghjandy somdaugha dayyndyq siyaqty. Búl – týiin emes, túspal, Áriyne.

Ýlken týitkil – «Qorghansyzdyng kýnindegi» adamdardyng taghdyrynan, ómirinen maghlúmat berudin, oqighanyng qay uaqytta bolghandyghynyng aighaqty dәlelining azdyghy. «Jetim lashyqtyn»  bolghany ras pa? Kimder túrushy edi? Eng qiyny da osy súraqtyng jauaby. Óitkeni, jiyrmasynshy-otyzynshy jyldary Kýshikbay asuynyng alqymyndaghy qonysty jadynda saqtaghan jandardyng joqtyghynda. Bar-au, biraq egjey-tegjeyin úmytyp qalypty. Sonda da, tam-túmdap jighan deregimizdi úsynamyz.

Abaydyng nemereles inisi Niyazbek Aldajarov: «Sende qaydaghyny súraydy ekensin. Ákem-au, ol zamanda taudyng bókterine tygha salghan tymaq qúsaghan jaman qystau týgili, ózimizding baspanamyzdan qonys tappay, bosyp jýrgenbiz. Bәri sapyrylysyp ketti. Áueli on altynshy jylghy ereuildi jazalaugha shyqqan otryadtan ýriktik. Odan kep Kolchak qútyrdy. Ataman Annenkovtyng túsynda tau-tasqa jýgimizdi, ýngirlerge qyzdardy tyghyp, angha ainaldyq. Ary ótken de, beri ótken de Arqalyqtyng alqymynda, qagha beris quysta bir jýdeu qystau túratyn. Kýshikbay Búlaghy – beket jolynyng ýsti. Onday tynyshsyz, kelim-ketimdi jolaushysy mol jerge amalsyzdyng adamy ghana qonys tebedi. Malyna, jan tynyshtyghyna sýiengen bay kózden tasa jerdi panalaydy. «Qanaydyng jalghyz qorasy» sol. Qanaydyng kóbi – jataq. Kóken tauynyng bókterindegiler egin salady. Abaydyn: «It jegenshe – Qondybay, Qanay jesin» deytin eli. Itti – tura maghynasynda týsinbe, bezbýirek, qayyrymsyz óz aghayyndaryn aityp otyr Abay. Al «Qanaydyng qaraghany» – Kýshikbaydyng jotasyna shyghysymen bastalady. Qysy-jazy jel anyrap túrady. Esi bar adam – jaltangha qystau salmaydy. Yqty panalaydy. Qanaydyng qaraghanyna Áuez auylynyng maly qysta tebindeydi. Uaq pen Tobyqtynyng ortasyndaghy jayylym bolsa. Eki elding de kónilin tapqan. Sen, múnyng týbine jetpeysin. Biraq Áuez auylynyng ainalasyn syryp shyqshy. Solar jii aralasqan, qyz beriskenderi kóp» – dep tosyn jol núsqady.

Jinishkere-jinishkere kele joqtyng úshyghy arnasyn kýrt ózgertti. Kóshken elding júrtyndaghy «qolamtadan»  dәmetip, ýrlep tútatatyn ýmit te óshkendey edi. Áuez auylynyng sózin ústaghan Razaq qarttyng da denesin topyraq japty. Ózge el jaghdayynyng búrynghysyn biletin adam búl auylda qalmap edi. Estelikterge, keybir óner adamdarynyng jeke arhivterine shúqshidyq. Emis-emis eles bergenimen, ile búldyrap ketedi. Bireu – Niyazbek aqsaqaldyng pikirin qostaydy, dәleldey almaydy. Ahmet Áuezovting esteliginde bar siyaqty deydi. Ol jazbalar әr redaksiyanyn, baspanyng tartpasynda jatyp, izim-ghayym joghalypty. Jariyalanghandary oryndy-orynsyz qysqartylypty. Aqyrghy kózge kóriner-kórinbes týiin tabylghanday boldy. Ol – ózimiz oqi-oqy aqjem qylghan Ahmet Áuezovting «Jas Múhtar»  atty esteligi.

Semey qalasyndaghy oqularynan qysqy demalysqa shyqqan Qasymbek, Múhtar, Ahmetti Razaq auylgha alyp kele jatady. Joldaghy әngime mynaday:

– «Razaq agha,– dedi Qaske. – Keshe Kýshikbaydyng bauyry búrqyrap túr ma edi?

– Ayta kórme, qalqam, qaharyna minip, jayau boran bolyp jatyr edi.

– Qaske agha,– dedi Múhtar, osy Kýshikbay kezeni dep nelikten atalghan?

– Ol bylay,– dep, Qaske әngimesin bastady, – búl taudyng silemin Arqalyq dep ataydy. Myna ong jaqtaghy biyiktegi oba siyaqty tas mola Kýshikbay degen kisining molasy. Ol kezinde batyr bolghan kisi eken. El qorghap, jaugha jalghyz shapqan adam bolghan. Óz mekeni osy, mynau oy bolghan. Jasy úlghayghan kezde Kýshikbay auyryp, әl ýstinde jatady, sol sәtte dúshpandary múnyng jýre almaytynyn bilgen son, jasaqtanyp kelip, auylyn shauyp, malyn aidap ketedi. Jaugha qarsy túrarlyq adam shyqpaydy. Sonda әl ýstinde jatqan Kýshikbay beldeudegi atyna minip, qaru-jaraghyn asynyp, jau sonyna týsken. Osydan 12-13 shaqyrym jerde, Qanay degen jerde jaudy quyp jetip, úrys jasap, jauyn jenip, qoldy bolghan maldardy aidap keri qaytqan eken. Myna oidaghy ýiine jete almay, mola túrghan tóbe basynda at ýstinde nayzagha sýienip jan tapsyrghan eken. Mine, aghayyndary batyr Kýshikbaydy sol jerge jerlegen. Sodan bylay Arqalyq kezeni Kýshikbay kezeni dep atalghan. Kórding be, anau oidaghy qystau sol Kýshikbaydyng qystauy. Qazir ol qystauda Qaptaghay apam otyr ghoy. Oghan qaytarda kirip amandasamyz. Qazir barsaq keshigip qalamyz, bógelemiz, atam men kәri apamdy zaryqtyryp qoyamyz».

Osy ýzindiden eki týrli ilikke sebep tabyldy.

Birinshi, tabighat suretteri men Kýshikbay batyrdyng tarihy «Qorghansyzdyng kýnindegi» peyzajben birdey. Bayandaudaghy til boyauynan basqa derekti ózgeris joqtyng qasy. Qystyng qaqaghan ayazynda shanamen auylyna qaytqan bala Múhtardyng әseri әngimede әserlenip surettelgen. Esteliktegi kezenge shyghyp bara jatyp: «myna oidaghy ýiine jete almay...», «kórding be, anau oidaghy qystau sol Kýshikbaydyng qystau»– degen sózder әngime ishindegi: « – Batyr-au, myna Kýshikbay. Meni óltirgen sheshek – osy J. qalasy» dey me? Nemene, bir emes, eki emes, yzghyryqtaydy da túrady»; «Osylay alys joldan jalyghyp, tonyp, yghy ketip qyryndap kele jatqan jolaushylargha Kýshikbay kezenining týbinde bir kishkene qara syzyq sekildenip Qanaydyng jalghyz qorasy kórinedi» – degen surettermen dәlme-dәl keledi. Demek, shygharmadaghy qystaudyng orny osy. Ol dausyz.

Ekinshi: sol qorada kim otyrdy? Áuez aqsaqaldyng auylyna qanday tuysqandyq jaqyndyghy bar? Niyazbek qarttyng emeurini shyndyqqa ainaldy. Estelikte. «...Oydaghy anau qystau sol Kýshikbaydyng qystauy. Qazir ol qystauda Qaptaghay apam otyr ghoy» – dep, sәlemdesip shygha almaghanyna ókinedi Qasymbek. Mine, izdegen suyrtpaqtyng úshy. Demek, «seksennen asqan, kәriligi әbden jetken...»  jasy qartayyp, quaty azayghandyghy shyn bolsa da, betinde erekshe bir qayrat bilinedi, erekshe pishindes, kesek. Ýlken, jalpaq mandayly, qoshqar túmsyqtau kelgen ýlken múryndy... Taqyrlau, súiyq qabaqtyng astynan kóringen kishkene ótkir kózi qajyghan salqyn janarmen jaltyldaydy. Mandayy men eki úrtyna týsken qaptary qalyng tereng ajymdary ómirining talay qayghy, talay beynetine kuә»– әngimeshi kempir Múhtardyng óz apasy bolyp shyqty ghoy. «Dauysyn birese tiyisti jerde qataytyp, ónin ajarlandyryp, birese aqyryndap kelip, ayaghyn sybyrlap jeke-jeke aityp, úghymdy ghylyp, barynsha yjdahatpen aitty»– dep naqty portret jasauy Qaptaghay apanyng beynesin kóz aldyna eleste otyryp jazghanyn aighaqtaydy. Ózge keyipkerlerding keskin-kelbeti, bet-әlpeti, maqamy dәl osynday naqty surettelmegen jәne portretting ózinen-aq Áuez balalarynyng keskini tanylady. Ángimening alghashqy 1922 jylghy núsqasynda: «Osy aitylghanday belgisi bar jýzdi kórgende barlyq qazaqtyng boyyndaghy sabyrlylyq, saspaytyn týkpirlilik, qiyn isterding retin tapqyshtyq, isshildik eske týsedi. Jas basynan dýniyedegi isting bәrine syn kózben qarap, qayghyny da, quanyshty da salqyn qanmen qarsy alatyn minez qazaqtyng tәuir adamdarynyng bәrinde bar»– dep keyipker anany ish tarta beyneleuinen bauyrmaldyq sezimning lebi shalynady.

Oqighany osydan әri tәptishteuding qisyny shamaly. Jazushy ózi biletin, janyn qinaghan ashy shyndyqty tebirenispen, jan ashuymen siyasyn kóz jasyna malyp otyryp jazghan.

Jauyzdyq pen zúlymdyqtyng suyq qolymen istelgen búl qayghyly oqigha 1916-1920 jyldardyng arasynda ótken. Qatygezdikke qatty nalyghan Múhtar әke qabirin qúshaqtap jatyp dýniyeden ketken bishara qyzdyng sorly taghdyrynyng zar-múnyn joqtaghan túnghysh әngimesi – «Qorghansyzdyng kýnin» 1920 jyly kýzge qaray jazdy. Kәmilagha qosylghan son, búrynghydyay el aralap, seruen qúryp, ang aulaudy azaytyp, shygharmashylyq isine týbegeyli den qoyghan.

Sol jyly Áuez auylynyng balalaryn oqytqan, keyin professor bolghan Músatay Aqynjanov: «Múhtar kóbinese sham jaryghynda jazatyn edi. Auyl adamdary Múhtardyng búl isin asa qadir tútyp, «jazsyn», «sender kedergi jasamandar»– dep airyqsha qúrmetteytin. Keyin bir ay boyy men Múhtardyng óz ýiinde bolyp, «El aghasy», «Bәibishe – toqal» piesalaryn, «Qorghansyzdyng kýni» әngimesin aq qaghazgha kóshirgenim әli esimde»– dep, kuәlik etedi.

Ángime 1921 jyly «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynyng ýshinshi-tórtinshi sanynda jariyalandy. Sol shygharma arqyly ózgeshe qúbylysty Áuezov әlemi ashyldy.

Mýmkindiginshe, tyrnaqtap jinaghan derekterding úzyn-yrghasy, osynday. Qatelik te, jorta joramal da qylang berdi. Áyteuir, adaldyqtan ainymaugha úmtyldyq. Eng sonynda Kýshikbaydyng alqymyndaghy eski qystaugha taghy bir minәjat etu ýshin sapargha shyghyp ek.

(jalghasy bar)

Abai.kz