Osyi jyldyng 1 sәuirinde ótken baspasóz brifinginde Memlekettik qyzmet isteri jәne sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-qimyl agenttigi Jemqorlyq tәuekelderin taldau jәne anyqtau basqarmasynyng basshysy Dinara Janenova: «Taghy bir aita keterlik jayt, talaptar qataryna magistratura, sonyng ishinde sheteldik magistratura dengeyi engizilmek. Nemese, ýmitkerding bilimi tolyqtay sheteldik bilim boluy kerek degen talap ta bolady. Búnyng sebebi, qazir memlekettik qyzmetkerler sheteldik әriptesterimen, sheteldik memlekettik organdarmen kóp júmys isteydi. Sondyqtan, әr týrli kelissózder barysynda, qanday da bir sheshim qabyldanarda, ýkimettik qújattardy dayyndaghanda bizding memlekettik qyzmetkerlerding bilimi bәsekege qabiletti bolu kerek. Sondyqtan, biz lauazymdardyng jekelegen týrleri ýshin talapty kýsheytpekpiz», - dep mәlimdegen bolatyn. "Búl mәlimdemening astarynda ne jatyr? Búl memlekttik qyzmetting tiyimdiligin arttyra ma?" degen saualdargha jauap izdep kórelik.

Búl mәlimdeme Elbasynyng "bolashaqtyqtardy" memlekettik qyzmetke tartu turaly bergen tapsyrmasynyng shenberinde jýzege asyrylatyn is-sharalardyng biri boluy kerek. Biraq Elbasy «Bolashaq» baghdarlamasynyng týlekterin memlekettik qyzmetke júmyldyru jónindegi tapsyrma bergende osyny menzedi me eken? Qaydam. Biraq aitylghan sóz - atylghan oq. Bizding «memlekettik qyzmetkerlerdin» Elbasynyng tapsyrmalaryn asyra oryndaugha tyrysatyndyghyn eskersek búl mәlimdemege qayran qaludyng qajeti de joq. Biraq artynan birqatar saualdar tuyndauy mýmkin.

Birinshiden, memlekettik tilding kósegesin kógertpey otyrghan memlekettik qyzmetkerler qataryna shetel tilin bilu degen talapty qoy artyq silteu bolyp kórinbey me? Memlekettik qyzmetker birinshi kezekte ózi qyzmet etip otyrghan elding memlekettik tilin mengerui zandastyrylmay túryp, "onyng sheteldik bilimining boluy kerek" degen talap memlekettik tilge degen qúrmetti arttyra ma? Áriyne, joq. Jalpy til - memleketting belgisi jәne rәmizi. Memlekettik qyzmetker birinshi kezekte Qazaqstan memleketining atynan halyqqa qyzmet kórsetu ýshin jasalghan qúrylym. Sondyqtan birinshi kezekte, memlekettik qyzmetkerler memlekettik tildi biluge mindetti talaby qoyyluy kerek. Memlekettik til – memlekettik rәmizder qataryna jatqyzylyp, arnayy «Memlekettik til» turaly konstitusiyalyq zang qabyldanuy kerek. Ol tilding mәrtebesin de, memleketting qogham aldyndaghy jauapkershiligin arttyrady.

Ekinshiden, búl sheteldik bilim ordalaryna artylghan ýlken senim, otandyq joghary oqu oryndaryna degen senimsizdik tudyrmay ma? Áriyne, tudyrady. Otandyq joghary bilim beru jýiesi onsyz da basynan jaqsy zamandardy ótkizip jatyr dep aitu qiyn. Akademiyalyq jәne basqarushylyq avtonomiyanyng bolmauy, rektorlardy saylau arqyly saralap, tandap «taghayyndau» mýmkindigining joqtyghy býgingi kýni joghary oqu oryndaryn innovasiyalyq ozyq oidyng ortalyghyna emes, memlekettik sheneunikterding quyrshaghyna ainaldyryp otyr. Búl jaghdayda otandyq joghary oqu oryndary shygharyp otyrghan mamandardy memlekettik qyzmetke qabyldamau joghary oqu ornynyng qoghamdaghy onsyz da tómen ornyn odan sayyn tómendetedi. Álemning qay eli bolsyn memlekettik qyzmetke ózderinde ornalasqan joghary oqu oryndarynyng týlekterin ornalastyrugha tyrysady. Nelikten? Óitkeni, olarda otanshyldyq sezim myqty. Mysaly, Japoniya ekinshi dýniyejýzilik soghys ayaqtalghannan keyin myndaghan jastaryn shetelge jiberip, bilim aluyna jaghday jasady. Biraq olardy memlekettik qyzmetke tartugha mýddelilik tanytpady. Olardyng negizgi bóligi memleketting korporativti sektoryna qyzmet etuge ketti. Nәtiyjesinde Japon korporativti sektory qarqyndy damyp ketti. Biraq memlekettik qyzmet salasynda júmys isteytinderding negizgi legi - otandyq joghary oqu oryndaryn bitirgen týlekter. Nelikten? Jogharyda aitylghan sebep. Ózge elding dәstýrin, mәdeniyetin sinirip kelmese de onymen etene jaqyndasqan adam, memleket mýddesine degen ózgeshe kózqarasy qalyptasady. Al búl dәstýrli qúndylyqtargha qayshy keledi. Yaghni, memleketting negizine, tamyryna balta shabady.

Ýshinshiden, memlekettik burokratiyalyq apparat - óte kýrdeli qúrylym. Jan basyna shaqqanda bir adamgha tiyesili shenunik kólemi boyynsha Qazaqstan aldynghy on memleketting qúramynda. Osynday sheneunikter «armiyasyn» jyl sayyn sheteldik diplomy bar mamandarmen tolyqtyryp otyru ýshin memleket qyruar qarajat júmsaugha mәjbýr bolady. Al onyng tiyimdiligi qanday? Býgingi kýnning ózinde «bolashaqtyqtardyn» negizgi bóligi memlekettik qyzmetke barghysy kelmeytinin aituda. Nelikten? Jalaqysy tómen. Jemqorlyq basym. Tәjiriybe jetispeydi. Ár memleketting ózindik ereksheligi bar ekendigin eskersek, shetelden bilim alghan maman Qazaqstanda tiyisti taghylymdamadan ótpey memlekettik qyzmetke sinisip ketui ekitalay. Onyng ýstine búl baghdarlama týlekterining arasynda oqugha barghan elinde qalyp qoyghan nemese biliktiligi jetpegendikten júmysqa túra almaghan mamandar bar. Demek, sheteldik joghary oqu oryndarynan alynghan bilim biliktilik ólshemi bola almaydy. Biliktilik pen bilim birinshi kezekte adamnyng niyetine, ynta-jigerine, aqyl-parasatyna baylanysty úghym. Ýirenem degen adam kez kelgen jaghdayda jәne kez kelgen joghary oqu ornynda bilim ala alady. Al onday niyeti joq adamdy birdenege mindettep oqytu mýmkin emes.

Tórtinshiden, sheteldik әriptesterimen baylanys qúru ýshin sheteldik bilim alu shart emes. Býgingi kýni mektep pen otandyq joghary oqu ornynda beriletin shet tilderi pәninen tys,  býkil әlemdi jaylaghan,týrli tilderdi oqytu kurstary, til bilimi salasyndaghy biliktilikti tekseru emtihandary bar. Sony tapsyrsa jetkilikti emes pe? Onyng ýstine shetel degen tek aghylshyn tildi elder emes. Demek, shetelde bilim aludyng ózi әlemning barlyq tilderinde sheteldik әriptestermen tiyimdi kelissózder jýrgizuge jol ashpaydy ghoy. Oilap qarasanyz, býgingi kýni Qyrghyzstan da, Tәjikistan da, Belarusi ta, Resey de - shetel. Olardan bilim alghan mamandardyng biliktiligi qazaqstandyq mamandardan joghary nemese olar shet tilinde kelissóz jýrgizip ýirendi degen sóz – bos sóz.

Besinshiden, memlekettik qyzmetke shetelde bilim alghan mamandardy ghana tartu onyng halyqtyq sipatynan aiyrady. Áriyne, memleket «Bolashaq» sekildi baghdarlamalar arqyly shetelde mamandar dayarlaugha kóp kónil bólip otyr degenmen, halqymyzdyng negizgi deni shetelde óz esebinen balalaryn oqyta almaydy. Al balalaryn oqyta alatyndar balalaryna jeke mýddeni memleket mýddesinen tómen qoydy qanshalyqty dәrejede ýiretti deysiz?! Yaghni, memlekettik apparat birtindep qaltalylardyng qolyna ótedi. Múnday jaghdayda onsyz da memlekettik organdarda óz mәselelerin ontayly sheshimin taba almay jýrgen qarapayym halyq tipti biylikten shettetildi dey beriniz.

Jogharydaghy tújyrymdar memlekettik qyzmetke shetelden bilim alghan mamandardy almau kerek degen oigha qaldyrmaugha tiyis. Olardyng qatarynda da әr týrli adamdar bar. Olardyng arasynda otandyq memlekettik qyzmet jýiesin ontaylandyryp óz eline qyzmet etkisi keletin túlghalar da az emes. Degenmen memlekettik qyzmetke birinshi kezekte biliktiligin erkin bәsekelestik jaghdayynda dәleldey alatyn últyn sheksiz sýietin otanshyl, ruhy myqty azamattar qajet.

Memlekettik qyzmet salasyndaghy reformalardyng negizgi deni iydeologiyalyq ózgeristen bastaluy kerek. Birinshi kezekte memlekettik qyzmetker - salyq tóleushilerding esebinen ómir sýretin, belgili aiqyndalghan shenberde memleket atynan ókilettik jýrgizetin túlgha. Sondyqtan ol - memleketke, qoghamgha jәne sol qoghamnyng negizgi bóligin qúraytyn qarapayym búqaragha, jalpy jәmighatqa qyzmet etetin adam. Memleket degen memlekettik apparat nemese sheneunik, әitpese belgili shekaramen bekitilgen territoriyalyq aumaq qana emes. Ol - birinshi kezekte osy eldi mekendeytin túrghyndar. Býgingi kýni memlekettik qyzmetker halyq aldynda emes, óz basshylarynyng aldynda ghana jauapty túlgha sekildi elesteydi. Qaysybirining kabiynetine kirseng úzyn-shúbaq kezek. Qabyldap jatqan kisimsigen bastyq. Ol bastyq óz kezeginde óz bastyghyna jaghynugha tyrysady. Ol bastyqtyng óz bastyghy bar degendey... Búl tizim jalghasa beredi. Alayda tizimde halyq joq. Nelikten? Óitkeni, bizde memlekettik qyzmetting dúrys iydeologiyasy qalyptaspaghan. Bizde negizgi qúndylyq - halyq emes, joghary túrghan bastyq. Búl - mýlde teris, jedel ózgerui tiyis iydeologiya!

Búl iydeologiyany ózgertu ýshin, birinshi kezekte biylik dengeyleri arasyndaghy naqty budjettik jәne ókilettik bólinisi mehanizmderin jýzege asyru aqyly jetuge bolady. Býgingi kýni Qazaqstan Respublikasynda júmys isteytin salyq jýiesi salyq pen mindetti tólemderding negizgi legi ortalyq memlekettik budjetke týsetin jaghdayda. Aymaqtardyng negizgi bóligi dotasiyalyq bolyp esepteledi. Búl jergilikti atqarushy organdardyng kózdegen jobalaryna jýzege asyrugha kedergi keltiredi. Onyng ýstine ortalyq atqarushy organdar men jergilikti atqarushy organdardyng arasynda ókilettilik naqty bólinbegen. Ókilettikterdi naqty aiqyndau memlekettik apparattyng tiyimdiligin arttyrady. Mysaly, aimaqtaghy auyl sharuashylyghynyng damuy ýshin kim jauap beredi degen saual әli kýnge deyin sheshilmey jatyr. Nelikten? Sebebi, auyl tehnikasyna arnalghan janarmaydy bir organ bóledi, shegirtkemen kýresti basqa organ jýzege asyrady, jerdi miyneraldy tynaytqyshtarmen qamtamasyz etu ýshinshi organnyng qúziretinde, su resurstaryna jauapty ózge organ. Búl tizimdi jalghastyra beruge bolady. Yaghni, memlekettik qyzmette birizdilik joq. Onyng ýstine qadaghalaushy organdar jýiesi de myqty, kәsipker biznes ashqannan keyin oghan kóptegen organdarmen júmys isteuge tura keledi. Ayaghynda kәsipkerlikpen ainalysu eng tiyimsiz kәsip týrine ainalady.

Ekinshiden, auyldyq audandyq dengeyde әkimderding saylanbalylyghyn engizu. Halyq eng jii qatynaytyn, qym-quyt aralasyp jatatyn organdar - jergilikti atqarushy organdar. Ákim saylauy búl jaghdayda jergilikti biylikting halyq aldyndaghy jauapkershiligin arttyrady. Ákim oblys әkimining nemese qala әkimining qúiyrshyghy emes, halyqqa tiyimdi qyzmet kórsetudi oilay bastaydy. Áriyne, búghan qarsy shyghatyn adamdar da barshylyq. Olar Qazaqstan kópúltty memleket, aimaqtarda traybalizm kórinis tabuda degendey jәne taghy da basqa dәiekter aituy mýmkin. Biraq, birinshiden, osy uaqytqa deyin de biyliktegi traybalizm kórinisteri aiqyn kórinude. Traybalizmning ushyghuyna әkimning saylanbalylyghynyng eshqanday qatysy joq. Sonday-aq, memlekettik qyzmetke ýmitkerlerge barlyq dengeyde memlekettik tilden jәne tiyisti biliktilik emtihanyn tapsyrtudy qolgha alu kerek. Búl óz kezeginde memlekettik tilding biriktirushi әleuetin úlghaytsa basqa jaghynan bilikti mamandardyng biylikke keluin qamtamasyz etedi. Odan әri saylau prosesinde oryn aluy mýmkin týrli kelensizdikterge jol bermeu ýshin saylauda qoghamdyq baqylaudy kýsheytu kerek. Saylau qorytyndylaryn shygharatyn túlghalar týrli saylaugha týsetin barlyq sayasy bәsekelesterding ókilderinen qúryluy kerek. Sonda dauys sanau prosesi ashyq týrde ótedi. Sebebi, Stalinning sózimen aitqanda, «Qalay dauys beretindigi manyzdy emes, dauystardy qalay sanaytyndyghy manyzdy». Bir saylauda qarjylyq, traybalistik nemese últtyq prinsipke arqa sýiep dauys bergen túrghyndar onyng tiyimsizdigin kórgennen keyin «Auzy kýigen, ýrlep ishedi». Kelesi joly iskerlik qasiyetterine qarap dauys beretin bolady. Jergilikti mәselelerdi sheshuge arnalghan budjetterding qalyptasuy jergilikti túrghyndardyng óz basymdyqtary boyynsha qarjylyq resurstardy bóluge yqpal etedi. Búqara halyqtyng saylaugha degen qyzyghushylyghy tiyisinshe sayasy mәdeniyeti kóteriledi. Býgingi kýni saylaugha qatysu týrli әkimshilik resurstardy qoldanyluy arqyly qamtamasyz etiletin bolsa, әkimderdi saylau jergilikti mәselelerdi sheshuge halyq mýddeliligin arttyrady. Eger, sanamalap aitylghan alty prinsip jýzege assa – búdan keyingi saylaulargha da adamdar shynayy qyzyghushylyqpen barady.

Memlekettik dengeyde senatorlardy tikeley saylau mehanizmderi men biylikting shyn mәninde ýsh tarmaqqa bólinuin qamtamasyz etu memlekettik apparatty reformalaudyng kelesi satysy boluy tiyis.

Osy reformalardyng jýzege asuy memlekettik qyzmet sektorynyng ózge elderdegidey tiyimdiligin arttyrdy. Bizding elde  de memleketting qogham ýshin qyzmet etui kerektigin týsinetin uaqyt jetken sekildi.

Shynghys ERGÓBEK, Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining Akkreditasiya, reyting jәne sapany basqaru ortalyghynyng diyrektory, zang ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz