Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271

http://abai.kz/post/view?id=7292

http://abai.kz/post/view?id=7363

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7819

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

http://abai.kz/post/view?id=12863

http://abai.kz/post/48131

http://abai.kz/post/50997

http://abai.kz/post/50447

«IShTEGI YSTYQ SEZIM»

NEMESE «KINÁShIL BOYJETKEN» MEN

«QARALY SÚLU» KIM?

«Adal da ary taza Anriyetta siyaqty sýigeni bolmaghandar qanday sorly desenshi! Sonday-aq, Dedley siyaqty sylqym biykeshpen syrlaspaghandar da netken baqytsyz edi...».

Onore de Balizak.

«Dala gýli».

«Osymen tang agharyp atqanda denesi әbden salqyndap, barlyq asau qan basyldy. Búl zamangha sheyin qysyp kelgen jastyq tilegi birjolata óship, bayaghy qayghygha bekingen taza kónili ómirinshe alysqan qara mýinetter Qarakózding baqytty bolghan uaqyty siyaqtanyp edi. Ol – әbden agharyp, tynyshtyq alghan jýrekpen auyr kýrsinip, ýiine qaytty...»

Múhtar Áuezov.

«Qara súlu», birinshi núsqasy

«Tan», 1925 jyl.

I.

Sәtti me, sәtsiz be, bәribir, kez kelgen adamgha taghdyrdyng bergen rahaty men tauqymeti siyaqty, kórkem shygharmanyng da ózindik tarihy bolady. Keybir tuyndylardyng baq júldyzy birden aspanday kóterilip, jarqyrap shygha keledi. Qaysybiri jylt etip, óship qalady. Ýshinshisining joly auyr, ózi de sýringish keledi, avtoryn da sýrindiredi. Bary da, joghy da belgisiz dýniyelerding bayybyna barmay-aq qoyayyq. Ózge sebepterdi eskermegende, avtorynyng betine jiyi-jii kólenke týsirgen jәne talay-talay dau-damaydy basyna ýiirgen әngimelerding qataryna «Kinәshil boyjetken» men «Qaraly súlu» jatady. Qazaq túrmysynan alynghan osynau klassikalyq tuyndynyng búryn da, qazir de ýnemi baghy janyp, tiyisti baghasyn alyp jurgen joq. Ekeui synalsa da, maqtalsa da qosaqtalyp aitylady. Sonyng әseri me, jiyrmasynshy jyldardaghy әngimelerining ishinde keyin Múhtardyng qalamyn batyrynqyrap týzetkenderi de osylar. Óndelgennen keyingi kórkemdik konsepsiya әuelgi nysanasynan mýldem qarama-qarsy baghdardy ústanyp, tonyn ainaldyryp shygha keldi. Búghan 1926 jyly bәige alghan «Qarakóz» kosyldy. Ondaghy negizgi kinә – keyipker әielderding boyyndaghy qazaqy minezdin, túrmystaghy әdet pen әdebining ishtarta, ýlgi ete surettelui, sal-seriliktin, sayrandy kóshtin, pәueske mingen jesirding sәn-saltanaty seskendirdi, keybir «әleumetshilderdi» jiyirkendirdi. Kerisinshe, «Kinәshil boyjetkendegi» nәpsiqúmar Ghayshanyng zinaqorlyq qylyqtaryna namystanyp, «oydan shygharylghan shiyki suret», «qazaq qyzynyng namysyna tiyerlik jala», dep shala býlindi. Óz tvorchestvosy haqyndaghy ashyq hatynda: «týgendep aitqanda, tónkeris joldarynyng qoghamdyq zakazy men tónkerisshil júrtshylyqtyng iyeligine birjolata ýilespeytin sózderim bolghan» – dep emeurin tanytqan shygharmalarynyng biri osylar.

«Kinәshil boyjetken» men «Qaraly súludyn» kiltipany ne edi? Qanday avtorlyq iydeyanyng kórinisi edi jәne ne ýshin jazushy iydeyasynan bas tartty? Olar, sol tústaghy azuly, bilikti әdebiyetshi Ghabbas Toghjanovtyn: «Múhtardyng «Qaraly súlu», «Eskilik kólenkesindegi», «Qarakózindegi», әielderin alynyz – bәri de túrmysta bolmaghan, oimen, qolmen jasalghan adamdar», (R. Núrghaliyevting «Aydyn» monografiyasynan alyndy. 1985. «Óner», 81-bet) – degen pikirinde aitylghanday, tym tamyrsyz, ómirden alshaq oqighalar ma edi? Bizdinshe, eskererlik jaylar bolghanymen, jaydaq sudyng betin qalqyghan jalang qiyaldyng jeteginen tughan taza realistik túrghydaghy túghyrly tuyndylar bolatyn.

Múndaghy tosyn qúbylys – kórkemdik kestesindegi Europa klassikalyq әdebiyetining órnegi, saryny edi. Adam janyndaghy psihologiyalyq ózgeristerdi Mopassannyn, Balizaktyn, Turgenevting keyipkerlerimen ýndestire, sheberlik ýrdisin oraylastyra beruinde. Qazaq qara sózining jýiesi – qyzyqty, oqys oqighagha, ayanyshty halge, barymta-syrymta, jesir dauy ispetti ýirenshikti taqyrypqa qúrylyp, negizgi jýkti sujetke artatyn balandyq dәuirden әli arylmaghan kezde, adamnyng jan dýniyesining tolqynyna, sezim-syryna, ishtey psihologiyalyq iyirimge qúrylghan shygharmany jatyrqay qarsy aldy. Qabyldamady. «Pyshka», «Dala gýli», «Asya», «Kreyser sonatasy» ispetti lәzzaty men azaby aralas әzәzil týnderding sezim sharpysuy әielding betinen pәranji týspegen shyghys saltyna úyatty istey kórindi. Áyelding jalanash baltyryn, shúlyqsyz ayaghyn, kiymeshek-shylauyshsyz jýruin әli de jat sanaytyn týsinik oqyghandardyng ózderinen de arylyp bitpegen kez bolatyn. Qazir de saqtalyp keledi.

Mýmkin, erteng de eskirmes.

Biraq qazaq ónerine osy bir qymsynudyng astaryndaghy kýiinish-sýiinishti, shymyrlaghan sezim arpalysyn ashyp, «úyat» shymyldyghyn serpip tastaghan – jazushy Múhtar. Ol syrtqy kiyimdi, oqighanyng úzyn-yrghasyn móldiretip bayandaudan bas tartyp, adamnyng sana-sezimindegi jasyryn qúbylystargha ýnildi. Syrty súlu quyrshaqtan góri ishi-syrtynyng ystyq-suyghy aralasqan, úyat pen tilek, әdep pen nәpsi sharpysqan әielding beynesin qalam arqyly tiriltkisi keldi, kәdimgi adamgha tәn – sýie alatyn, sýiikti bola da alatyn, menmenshil tәkappar әri kishipeyil qasiyetterdi birdey boyyna sinirgen әiel zatyna kórkem shygharma arqyly jan bitiredi. «Sóz degeniniz – bostan-bosqa jýikenizdi bosatyp, ózdeginen jylata almaydy jәne ýnemi maqsatyna jetkize bermeydi quanatyn da, qayghyratyn da – adam» – deydi Viktor Shklovskiy. Mazmúny, oryndaluy, túspal-nysanasy jaghynan bir-birine kereghar eki tuyndyny – «Kinәshil boyjetken» men «Qaraly súludy» bir jylda jarystyra jazuy da, sol, «quanatyn da, qayghyratyn da» adamdardyng jan qúpiyasyn aqtarudy maqsat tútqandyqtan.

Eki әiel – eki kózqaras. Ómirge, mahabbatqa da eki týrli tilekpen qaraydy. Biri – dene raqatyn ansaydy, biraq adal jar sýigisi keledi. Ekinshisi «tilsiz tabighattyng jýregin ýzgendey bolyp shanshyla qadalsa» da, boydy bughan tabighy tilekti jenedi. Áyel janynyng múnday tylsym qúpiyasyn syrtqa shygharghan shygharmany týsinuge sol kezendegi qazaq qoghamy da, oqyghan ziyalylary da dayyn emes edi. Etnografiyalyq salt-dәstýrdi dәripteu dep úqty, әdeby obrazdyng emeurinin sezgender halyqtyng bedeline núqsan, betine shirkeu, qiyaldan tughan keyipker dep, qazaqtyng «totynamasyn» oqyghanday týrshikti. Áyelder qauymy – anayylyqqa saydy. Búl – uaqyt úsynghan shyndyq. Zaman solay, zang solay, әdep solay.

Aghysqa qarsy jýzip, saqaranyng tanym-tabighatyna jat әiel beynelerin keskindeuge iytermelegen tylsym kýsh ne? Múhtardan basqa, «dýniyedegi erkek pen úrghashynyng arasyndaghy eng jasyryn, eng qiyn iske» qalam tartyp, jol núsqaghan ýlgi bar ma edi? Ol kim? Jәne oghan qaydan jolyghyp jýr? Asylyq etpes, әiel jýregining búlqynysyn, sezim sharpuyn jigit Múhtar, seri Múhtar az qyzyqtaghan joq edi búl jyldary. Áyel zatyn saghynyp ta, odan suynyp ta ýlgergen bolatyn. Mahabbat pen ghadauattyng ara jigin ajyratarlyq saqa jigit shaghy. Ony, keyin aragha otyz jyl salyp baryp: «Qaraly súlu» әngimesinde keyipker psihologiyasy qansha aitqanmen er adamgha beytanys minez ghoy. Sony qalay jazdynyz?» – dep súraghan aqyn Múzafar Álimbaevqa: «Bizding bir jengemiz 26 jasynda jesir qaldy. Aq tileu júbayynan airylghan son, ashulanshaq bop ketti. Obaly ne shik, sonysyn ghana kórdik. (Adaldyghy, ar tazalyghyn aityp otyr. T.J.) Ózi ile núrlana, tola týsti. Bir prototip sol bolsa, ekinshisi – Semeyde syr alysqan taghy bir jas jesir. Qalghany avtordyng vymysyly» – dep jauap beripti Múhtar Áuezov.

Búl jauaptan bir adamnyng elesining ózi ekige bólingendigi bayqalady. Soghan qaraghanda, «kinәshil boyjetkendi», «Qaraly súludy» jazghanda tanys adamdardyng bet-beynesi, qylyghy, ilhamy elestep otyrghan siyaqty. Stendalidin: «Erkekti, әieldi ne jer bederin surettegende, ýnemi ózinizge tanys adamdardy, ne jerdi ýnemi kóz aldynyzgha elestetip otyrynyz» – deuining de tvorchestvo psihologiyasyna tikeley qatysy bar. Onyng ýstine, Múhtar múnday tәsildi búryndy-sondy әdeby tәjiriybesinde jii qoldanghan. Búl joly da sol ýrdisten ainymaghan. Ómirlik әserding yqpalynda otyryp, qiyal kemesinde jýzgen.

Al endi oghan qanday tirshilik qúbylysy qozghau salyp, oiyn úshtady. Búghan bir auyz sózben jauap beru qiyn. Óitkeni, kez kelgen oqyrman osynau eki әngimeni oqyghanda, olardyng prototiypi boluy mýmkin degenge sene qoiy qiyn. Ásirese, «Kinәshil boyjetkennin» ghúmyrlyq derekterin anyqtau mýmkin emes tәrizdi. Solayy solay. Bizde bir adamnyng eteginen ústap, tújyrym jasaudan aulaqpyz. Alayda, joramaldaugha qaqymyz bar. Izdestirip de kórdik. Onsha únasymdy qorytyndy shyqpady әri qazbalamadyq. Belgili ghalym Qayym Múhamethanov Semey qalasyndaghy, Ertisting qúlama jaghasyndaghy eki qabat ýidi núsqaghany bar edi. Ghaysha sylqym sol ýiding ekinshi qabatyndaghy terezesi aulagha qaraghan bólmede túrypty. Ýlken sharaynanyng aldynda úzyn qara qolang shashyn tarqatyp jiberip, toty qústay sylap-sipanyp, ózine ózi súqtana sýisinip otyrady eken. Kostum-shalbaryn ýtiktep, galstuk taqqan jigitting barlyghy sol ýiden kóz qyryn almapty.

Súlu emes, kerbez kermiyq, takapparlau bolatyn. Ómirde – dәl shygharmadaghyday kónilshek emes, biraq, eki ret kýieuden shyqqan eken. Auyldaghy aittyrghan kýieuinen tónkeristen song ajyrasqan. «Esaymaqtyn» oiyn-sauyq ýiirmesine de belsene aralasqan. Ghabbasqa qyzdy tanystyrghan jigitterdin: «Onyng ýstine Ghaysha jaqsy aktrisa desetin» – deui de shyndyqqa janasady. Qyzmet te istegen. Keyin orys azamatymen kónil qosyp, Sibir jaqtaghy ýlken qalagha qonys audarghan siyaqty. Qazan shaharynda naghashy júrtyna ketipti degen de derek úshyrasty. Álkey Marghúlan marqúmnyn:

«E, ol Ghaysha ma? Neghylasyn, ajarly edi. Múhtardyng әngimesi jariyalanghanda bәrimiz de ókpeledik. Esik kórgeni, kerbezdigi bolmasa, kesirligin kórmedik. Sodan:   «Búl qazaqqa jaqsy kórseng de jaqpaysyn» – dep ketip qaldy. Ángimening alghashqy aty – «Qazaq qyzy» bolatyn. «Oqyghan azamat», «Zaman erkesi» degen әngime attaryn tura maghynasynda týsinuge bolmaydy. Mysqylmen aityp otyr ghoy. «Qazaq qyzy» da sonday kekesinmen qoyylghan. Bir-eki jinalysta Ghaysha ózin el-júrtqa solay tanystyrghan. Ol kezde qazaq qyzynyng orys, ukraiyn, belorus, polyak bolsyn bәribir, músylman emestermen aralas jýrui sóket nәrse edi. Múhtardyng da kóniline únamaghany sol ghoy. Ony jasyryp keregi joq. Shyndyq solay. Áytpese, Ghaysha qazaq qyzynyng tiptik beynesi emes. Múndaydan aulaq, beyhabar zaman bolatyn» – degeni de esimizde.

Shyn esim de Ghayshagha úqsas kórinedi. Naqty dәleldep, jazushynyng ózi prototipke moyyndatpaghannan keyin, biz de tәuekelge bel baylamadyq. Zady, Ghayshanyng Ghabbastan kónili qalghannan keyingi onasha bólmede jatyp, әr týrli tanystaryn elestetui, jazushynyng әsirelep bergen qiyalynyng jemisi siyaqty. Kerbez kelinshekting key minezi ghana jol-jónekey ósirip bolsa da qamtyluy mýmkin. Tipti, әu bastaghy oiy basqasha bop, birte-birte shygharmanyng oqighasy jazushy erkine baghynbay, bógde arnagha týsirip әketui de ghajap emes. Onday-onday jaylar kórkem tvorchestvoda jii úshyrasqan. Bir, eki, ýsh adamnyng emes, ondaghan danyshpandar keyipkerding is-әreketine biylik ete almay, bastapqy nysanasynan janyldyryp, mýldem keri sipatta kóringen mysaldardy әr jazushynyng shygharmasynan kezdestiremiz. beriden sabaqtasaq Konstantin Paustovskiy birde qaytys bolghan tenizshining sýiegin kemege salyp, dәstýr boyynsha ózendi órlep jýzip әr ailaqqa kelgende jaghalaudaghy adamdarmen (deni әielder) qoshtasu ýshin betin ashyp otyrypty. Sonda әlgi qart tenizshini joqtau aityp shygharyp salghan kempirlerdi kórip, mahabbat qyzyghy haqynda әngime jazbaq bolypty. Aqyry, әlgi kempirlerdi jazushy aqtap shyqqanyn ózi de bayqamapty. Kerisinshe, Lev Tolstoy alghashynda Anna Kareninany «jan dýniyesi de, kelbeti de súryqsyz», zinaqor әiel retinde әshkereleudi oilapty. Sofiya Andreevna 1870 jyly 24 aqpan kýni: «Keshe keshke jaqyn osy maghan joghary mәrtebeli semiyadan shyqqan, kýieui bar, biraq, ózin-ózi qorlaghan әielding beynesin elestetip otyrghanyn aitty. Onyng mindeti – sol әieldi sorly әri jazyqsyz etip, aqtap alu eken» – dep jazypty kýndeligine. Al, romandaghy Anna qanday? Súlulyqtyng adal mahabbattyng qúrbany ghoy. Múhtar Áuezovting de qalamy óz erkine baghynbay, kónil qúsynyng qanatyna minip, kórkem qiyaldyng jeteginde shyrqau biyikke sharyqtap ketu mýmkin. Mýmkin emes solay. Óitkeni, «shiyki» materialdy «pisiretin de» quatty qiyal men ystyq jýrek qoy. «Qiyalymnyng qanaty qyrqylsa – jazbas edim!» – degen Dumanyng pikirinde taza shyndyq jatyr.

Tvorchestvonyng azaby men lәzzaty da sonda. Áytpese, janyng jelpinip, shabyttanbasa, oqyrman týgil, jazushynyng ózinde zeriktirip jibereri anyq. Onda qolgha qalam aludyng da qajet shamaly.

Yaghni, múnyng barlyghy «Qazaq qyzynyn» atyn jamylghan «Kinәmshil boyjetken» sәl ghana shaqpaq úshqynynan lap ete qalghan shabyttyng jalynynan tudy degen tújyrymgha tireledi. Ghaysha, nemese soghan esimi úqsas adamnyng syrtqy keypi, bet-beynesi, jýris-túrysy ghana ilikke sebeptik jasaghan. Syrtqy әserden tuynday kele ýlken geroynyagha ainalghan әielderding biri – Tatiyana Bers, Tolstoydyng kishi baldyzy. Natasha Rostovanyng prototiyti. Anna Kareninanyng bet-jýzi, medaliony Pushkinning nemere qaryndasynyng kelbetinen alynghan. Tipti, Aleksandr Sergeevichting ózi «Kavkaz arasyndaghy hikayalar» povesindegi sherkester alyp qashyp ketken qyzdyng beynesin sol jyldary emdeuge sonda barghan, keyin ózi ghashyq bolghan Alina Aleksandrovna Rimskaya-Korsakovany eleste otyryp jazypty. Tek, jasyn, minez-qúlqyn ózgertken. Tabighatynan sabyrly, symbatty Alina synghyrlaghan kýmis kýlkili, oinaqy boyjetken bolyp shygha keledi. Sondyqtan da, qisyny kelse – qiynnan qiystyru sóz bop pa. Ýlken emosiyanyng iyesi Múhtar týgil, jay Qayym aitysta:

Auylym qúlap keledi Qyzyljardan,

Óleng aitqym kelmeydi qyzynghanan.

Óleng degen nemene – ólenshige,

Óleng qiyp bereyin qyzyl taldan,–

dep salghannan qoya beretin halyqtyng ókili ýshin dәleldep jatudyng ózi artyq. Onyng ýstine jazushy keyipkerin aqtap alghysy kelgendey: «Ghabbasqa qasyndaghy joldastary Ghaysha jayyn kópten bayan etken, gýbirnelik qaladaghy qazaq oqyghandary búdan eki-ýsh jyl búryn Ghaysha jayyn sóilep-sóilep, ayaghynda, atyn tozdyryp bolghan song toqtaghan-dy. Qazaqtan shyqqan biren-saran әielding jerine jetpey toqtamaytyn el auzy Ghayshanyng basyna óz baghasy әldeqashan berip bolyp, nyq baylauyn jasaghan. Bir zamandar Ghayshanyng atyna birining artynan biri tizbektep keletin әldeneshe jigitting atyn qosaqtaghan bolatyn» dep aqtap ta qoyady.

Degenmen de, jazushy tek qana kónil qúsynyng sharyqtauyna erik berdi, belgili nysanany túspaldamady desek – jansaqtyqqa sayady. «Kinәmshil boyjetken» arqyly eskimen jana qoghamnyng arasyndaghy ótpeli dәuirde qylt ete qalghan jaghymsyz kórinisti batyl әshkereleuge tyrysty. Jasyrary joq, tónkeristing bergen tendigin dúrys týsinbey, tek jeke basynyng qamy men qyzyghy ýshin otbasylyq ómirdi jii ózgertken erkek-әielding sany kýrt qaulap ósti. Áyel tendigin syltauratyp ýi-ishinin, bala-shaghanyng tynyshtyghyn búzghan túraqsyzdar is-әreketin maqúldaugha bolmaytyn. Ol – shyn bostandyq, naghyz әiel tendigi emes, jasandy jelikting buy edi. Key jerlerde, múny jalghan jeleu etip, az kýnning aldamshysyna ainaldyrghandar da kezdesti. Búl jaghdaydy ózge-ózge, Múhtardyng angharmauy, renjimeui shyndyqqa syimaytyn. Sondyqtan da «Qazaq qyzy» dep kekesinmen mysqyldauynda «jelikkenderge» degen ishtey qarsylyghy bayqalady. Alghashqy núsqasynda orys qyzyna ýilengen Ghabbasty Ghaysha da sógedi. Avtor oqighagha ózi de aralasyp ketip: «Sol kóp ósekshilerding ishinde ózgeniki ózge bolsa da, bizge belgili Ghaysha da Ghabbas minezin qatty sógip sóz qyldy... Búl qyrdaghy qazaq qyzyna jany ashyp, Ghabbastyng sol momyn, sorly, adal qyzgha istegen qiyanaty ýshin janyp-kýigendey bolyp Ghabbasty negizsiz, ótirikshi, úyatsyz dep kóp bylghap edi. Sorly Ghabbas. Neng bar edi Ghayshada. Ol ekesh ol da saghan adamshylyqpen әrqaysysyn ýgittegen son, sening momyn basyna kim oinaqtamasyn» – dep әngimeni ayaqtaydy. Keyingi basylymdarda jazushy óz qolymen qysqartqan osy ýzindiden keyipkerine degen avtorlyq pozisiyanyng onsha ondy emes ekendigi, ashyq kekesinmen qaraytyny birden kózge týsedi.

Áu basta «Kinәshil boyjetkendi» jazugha iytermelegen de, sol óshpendilik pen ósekting otyn ýrlegenderge degen qarsylyghy, jiyirkenu sezim bolsa kerek. Óitkeni, Leningrad uniyversiytetining birinshi kursyn bitirer-bitirmesten ony Qazaqstan oqu komissariaty keri shaqyryp aldy. Semeydegi múghalimder gimnaziyasyna sabaq bergen 1924-1925 jyldardyng arasynda Múhtardyng otbasynyng shyrqyn búzu maqsatymen ishi tar biraz adamdar jalghan qaueset taratady. Qansha shydasa da, kórkem shygharma betinde ózin-ózi ústap qala almaghan tәrizdi. Tipti, sol ósekti gazet arqyly jariyalaugha da úmtylghandar da boy kórsetipti. Sonyng ishinde, óz elining adamdary, tipti, aghayyndary da aralasqan siyaqty. Múnyng barlyghy iz-týzsiz óship tynghan joq. Keyingi otbasy taghdyryna da salqynyn tiygizdi. Kәmila men Múhtardyng arasyna qauesetten syna qaghyldy. Avtordyng ashy-túshy pikirining әngimege aralasyp ketuining bir sebebi sol.

Bir oqys әri nazar audararlyq jay-әngimedegi basty keyipker – jigit Ghabbastyng mamandyghy – jurnalist jazushy. Onyng aty – «gýbirnelik qalagha tanys». Bet-әlpeti «túnghiyqtanyp, súlu ajarmen qaraytyn, pensne kiygen, qarakózdi, qyr múryndy, qysqalau búira shashty jigit...». Janyndaghy ekeui «búryn basqa jerde birge oqyghan joldastary». Búl, jazushynyng óz shygharmasyna qaharman etip alghan túnghysh óner adamy. Bayyptap, qarasaq, «gýbirnelik qala» – «qúmy men shany kóp» Semey. Búrynghy seruen baghy qazirgi ortalyq alan. «Ertis» qonaq ýiining orny. «Ýlken alleyinde eki-ýsh jerde dóngelek fontan bar edi». Bir jyl Leningradta oqyp, Múhtar da Semeyge jaqynda kelgen. Onyng da aty belgili jazushy. Áriyne, búdan Ghabbas – Múhtar dep qate tújyrymdaugha әste bolmaydy. Ómiri pensne kiymegeni, shashyn qysqa qoymaghany belgili. Tipti, Ghabbastyng kim ekeninde, Múhtar ainalasynan izdegen adam ishtey topshylay alady. Ghaysha men Ghabbastyng – Múhtargha renjip jazghan hattary bar, saqtalypty degen de laqap sózder estip qaldyq. Biraq týsinikti sebeptermen, ne avtor, ne keyipkerlerding prototipteri moyyndamaghandyqtan da, olardyng jeke ómirine aralasugha haqymyz joq jәne әdepsizdikke sanalar dep eseptedik. Sonday-aq olardyng arasyndaghy qarym-qatynas tek syrtqy súlba ghana. Shygharmanyng mazmúnyna tikeley qabysyp túrmaghandyqtan, kez kelgen ómirbayandyq derekti salystyru – negizsiz әri ziyandy. Bizding de pikirimiz jay dolbar ghana. Al dәlelsiz pikir – ósekke órt qoyady. Ósek – ómirding qas jauy. Ony tútatu – qastandyqpen para-par.

Búl aradaghy basty mәsele – shygharmany jazudaghy avtordyng iydeyasy, oghan týrtki salghan oy tolqyny boluy tiyis. Egerde «Kinәshil boyjetkendi» jazushy qiyalynyng jemisi desek, onda «Qaraly súlu» ekeuin qatar jazuy nelikten? Oghan әser etkendey qanday kýsh? Bizding oiymyzsha, ol – qúdiretting iyesi – Múhtardyng sol kezdegi jazushysy Balizaktyng shygharmalary. IYә, «men Balizak siyaqtymyn, stiylim soghan úqsaydy» – dep Múhtardyng ózi kózi júmylghansha nysana tútqan Onore de Balizak. Taghy da anyqtay týssek: jartylay avtobiografiyalyq «Dala gýli» atty romany. IYә, biz jogharyda: «adal da ary taza Anriyette siyaqty sýigeni bolmaghandar qanday sorly desenshi! Sonday-aq, Dedley siyaqty sylqym biykeshpen syrlaspaghandar da netken baqytsyz edi» – dep epigraf alghan romannyng ózi.

«Kinәshil boyjetken» – Dedleydin, «Qaraly súlu» – Anriyettening ónerdegi sinlileri. Olardy tuystastyrghan Balizak pen Áuezov! Senbeysiz be? Qaneki, dәleldep, kóreyik. Tek, myna mәselelerge nazar salynyzshy:

Siz fransuz Robert Kulleni úmytqan joqsyz ba? Esinizge týsirinizshi. Valentina Nikolaevna Áuezova: «Ol jyldary Múhtardyng shyn niyettes taghy bir adamy boldy – ol Robert Kulle edi. Búlar 1922 jyly Tashkentte tanysypty da, dostyq qarym-qatynastary biz Leningradtan ketkenshe ýzilgen emes. Ol ózi professor, orys әdebiyetining mamany, óte ótkir tildi, әzilqoy adam bolatyn. Ol sol kezde qazaq dalasymen shúghyldanyp, 1926 jyly Qazaqstan turaly Leningradtyng keshkilik gazetine tútas bir ocherkter siklin jariyalady. Últy – fransuz edi. Robert Kulle ózin gugenottardyng basshysy Koliiniyding úrpaghymyn dep sanaytyn. Mýmkin, búl Múhtardyng túnghysh ret tanysqan fransuzy shyghar. Ózi әdebiyetshi. Qazaq túrmysyn zertteydi. Múhtardyng eng jaqyn janashyry. Ekeuin tanystyrghan da, tabystyrghan da әdebiyet qoy. Al endeshe olardyng әdebiyet, onyng ishinde fransuz klassikteri haqynda pikir almaspauy mýmkin be? Mýmkin emes. Endeshe, Balizakqa toqtalmay, onyng ómir tarihyn, shygharmashylyq laboratoriyasyn qozghamauy aqylgha syimaydy. Eger, solay bolghan kýnde, ózge-ózge, Balizakting ózi: «Ol – mening anam da, qúrbym da, әielim de, dosym da, aqylshym da osy, ol – jazushyny dýniyege әkeldi» – dep tabynghan Lora de Berniyding «sýiikti serisinen» jiyrma jas ýlken ekendigin, osynau «ghúmyrda bir-aq ret kezdesetin úly mahabbat» iyesine arnap «Dala gýli» atty roman jazghanyn, Lora da Berny hanym mәngilik kóz júmarynyng aldynda romandaghy ózining prototiypi de Morsof hanymnyng jәntәsilim bergen sәtin oqytyp jatyp ýzilip ketkendigin aitpaydy deysiz be? Eki tomdyq romandy eki aidyng ishinde, kýndiz-týni birdey jazghan. De Berniyding aiyqpas dertke úshyraghanyn bilip, ózining mahabbatyn kózi tirisinde roman arqyly dәleldeu ýshin asyqqan. Túnghysh danasyn paraqtap jatyp de Berni: «sýiiktim menin, sýikimdim menin, dosym menin, úlym mening sol» – degen songhy sózin Balizakqa arnaghan. Múnday oqighanyng aitylmay, úmyt qaluy mýmkin be?

Áyel ataulynyng eng adal, taza meyirimdi beynesi retinde erekshe iltipatpen, ystyq mahabbatpen jazylghan Anriyette – Loragha qarama-qarsy sipatta surettelip, jer betindegi barlyq kýnәmshil, әzәzildi boyyna jighan siqyrly súlu Arabella Dedley – ledy Djeyn Ellenboro kim edi? Ol – әu basta aghylshyn lordy Edvard Ellenborogha túrmysqa shyghyp, Artur atty sәbiydi dýniyege әkeldi. Odan Avstriya shahzadasy Feliks Shvarsenburgti únatyp, shatyrynyng tóbesine shyghyp: «Mening kónildesim – prins Shvarsenburg!» dep aiqay salady. Aqyry kónildesi ekeui Parijge qashyp ketedi. Odan Bavariyanyng koroli Ludvig I kónil qosady. Ol da úzaqqa sozylmaydy. Baron Karl Venningemge túrmysqa shyghady. Odan eki bala kóteredi. Sol kezde Gresiyadan әskery óner ýirenuge kelgen polkovnik Spiridon Teotokiydi únatyp, týn ishinde atqa minip, qashyp shyghady da, tanghajayyp Koruf aralyna attanady. Teotokiyden bir bala kóredi. Sodan keyin dýnie jýzin sayahattaugha shyghady. Afiny taularyn kezip jýrgende «erikti sarbazdaryn» basshysy 75 jastaghy general Hadjy Petrosty kórip, qaraqshylardyng qasynda qalady. Ashyq aspan astynda, jer-oshaqtyng basynda, atys-shabystyng qasynda jýredi. Odan anyzgha ainalghan Palimira qalasynyng qorghanyn kóruge yntyghady. Shóleytke, jan toryghan qaraqshygha qaramastan Damaskige baryp, qúm perilerining biri arab Medjuldi jol basshyghy alady. Qaytar saparynda Medjulge tiyedi. Djeyn búl kezde 48 jasta edi. Medjul ekeui alty qalada – aghylshyn dәstýrimen, alty ay – kóshpeli bәdәuiylerding arasynda qúm ishinde túrugha kelisedi. Djeyn Parijden pianino aldyrady. Bay kitaphanasy bolady. Qúmnyng ishine barghanda barlyq arab әielderi siyaqty Djeyn de kýieuining qas-qabaghyn baghyp, qolyn, ayaghyn uqalap, juyp, qashan Medjul tamaghyn iship bolghansha qol qusyryp kýtip otyratyn bolypty. Shashyn qaragha boyatyp, órip jýredi eken. Jetpis segiz jasynda da symbatyn bermepti. 1881 jyly o dýniyege attanghangha sheyin Medjuldi sheksiz sýiip ótipti.

Mine, Dedley biykeshting prototiypi – Djeyn Ellenboro, Djeyn Digbi-eli – Mezrabtyng mahabat hikayasy osynday. Áriyne, «Kinәshil boyjetken» Djeynning qasynda jip ese almaydy. Biraq ta, Ghaysha hikayasy oqyrmanyna Balizakting Dedleyinen kem әser etpedi. Tym qúryghanda; «Dedley siyaqty sylqym biykeshpen syrlaspaghandar da netken baqytsyz edi» – degen sózdi Múhtar da oghan qimady. Bar jazasy qútydaghy u edi, ol da Ghayshagha búiyrmady.

Al osy Djeynning «Totynamasyn» Robert Kulle Múhtargha jetkizbedi me? Jetkizgende qanday! Onday kitapty, yaghni, «Dala gýlin» oqymau mýmkin be? Qalay yntyqpasyn. Endeshe, kereghar eki әielding obrazy әsershil adamgha әser etpeuine kim senedi? Anriyette men Dedleyding qazaq túrmysyndaghy taghdyrlastary Qarakóz ben Ghayshanyng ómirge keluine әseri tiymedi dep kesip-piship bas tarta alamyz ba? Joq. Múhtar – oqyghanyn toqy da biletin týisikti talant. Ómir boyy Balizakty ruhany túlgha retinde ish tartyp, ýlgi tútuy sol alghashky әserining kýshtiliginde jatpasyn. Endeshe, ol mahabbattyng dәnin ekken Robert Kulle.

«Kinәshil boyjetken» men «Qaraly súludyn» bir jylda irkes-tirkes qatar jazyluy, qosanjarlana «Tan» jurnalynda basyluy, búryn qazaq úghymyna jat әielding qúpiya, úyatty sezim syrlaryn ashyq jazuy, osynday tújyrymgha, batys әdebiyetining әseri degen túspalgha jeteleydi.

Jaraydy, «Kinәshil boyjetkendi» izdep, әdepten ozbayyq. Al, adaldyqtyng aq tuynday, sezimi taza «Qaraly súlu» kim? Búl әngimening keyingi núsqasyndaghy týiindi oqyp, qaydaghy pәktikting belgisi dersiz. Dúrys, kýdiktenetin jóniniz de bar. Biz, shygharmanyng 1925 jyly «Tan» jurnalyndaghy alghashqy núsqasyn megzep otyrmyz. Avtordyng ondaghy iydeyasy – ary, jany taza, adal mahabbatynyng túnyghyn laylamas ýshin jan azabyn da, tәn azabyn da jene bilgen qazaq әielining ruhany beriktigin, erligin suretteu bolatyn.

«...Jiyekte jylap otyr. Qaraly súlu shyn qayghymen jylasa da, jiyekte belgisiz qúmarlyq qarauytyp, jýz tolqynyp ketedi. Áldeqayda shyghyp jatqan ystyq qan boyyn sabyrsyzdyqpen dirildetken sayyn sonyng uytyn baspaq bolyp, sudaghy eki ayaghyn ózenning erneuine qatty-qatty soghady... Eki ayaghyn shanshyp, solqyldap auyrghangha sheyin ótkir tasqa soqqanda ishting belgisiz derti bәsendep basylghanday bolady. Qarakóz talay jyldan tappaghan emin jana tapty. Ishtegi dertti basu ýshin sol qara jylandy tughyzyp túrghan deneni qinau, janshu kerek eken. Qarakóz býgin ghana bildi. Tang atqansha ayaghyn almay otyrghanda tilim-tilim bolyp qalghan denening auyrghanyn sezdi... Ayaghyn suyryp alyp qaraghanda әlde neshe jara týskenin kórdi. Búlardan toqtamay qan aghyp túr edi».

Endi, sol ayauly jar Qarakóz kim edi? Sәl sheginis jasap, soghan oralayyq.

(jalghasy bar)

Abai.kz