Túrsyn Júrtbay. "Sol «Qarakóz», «Qarakóz»" (jalghasy)
Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
http://abai.kz/post/view?id=11260
http://abai.kz/post/view?id=11485
http://abai.kz/post/view?id=11583
http://abai.kz/post/view?id=12512
http://abai.kz/post/view?id=12602
http://abai.kz/post/view?id=12674
http://abai.kz/post/view?id=12762
http://abai.kz/post/view?id=12863
«Qazirgi әn múnayghan jýdeu, qaraly deydi. Barlyq sorlylyq bizding basymyzgha-aq tura bere me. Qayta búrynnan bizding әnimiz, kýiimiz qazir de ajarly emes pe. Búryn әn әrkimning auzynda bolsa, qazir zang jolymen teatrda salynbay ma? Erik alghan enbekshiler әndi, kýidi eshkimnen qaymyqpay, búryn dalada zarlaytyn bolsa, býgin raqattanyp, óz jyryn, óz әnin óz ókimetinde aitpay ma? Olay bolsa nege qaraly deydi, nege jýdeu deydi. Qazirgi bizding bostandyqty minegeni osy emes pe?»
Mine, búl baryp túrghan әdebi, tipti, sayasy sayqaldyq. «Qarakózdin» dәuiri – «Enlik-Kebaktin» dәuiri» dep sóz basynda aitqan uaqyttyng anyqtamasyn úmytty da, oqighany óz zamanynyng qyz-kelinshekterining ómirimen salystyrady. Arghy-bergi әdeby syn tarihynda ózge ghasyr turaly jazylghan shygharma keyipkerin keyingi dәuirdegi tirshilikpen salystyrghan, sol arqyly ýkim aitqan synshy kezdesken emes. Endi kezdese de qoymas. Al Júmabay synshy oghan qysylyp-qymtyrylmaydy. Oiyn ýstey týsedi:
«Qyz әn shyrqatpay sybyrlaydy deydi. Janym-au, bizding qazirgi qyzdar nege әn shyrqatpay sybyrlaydy, qayta sybyrlaytyn qyzdar jazushynyng eski zamanynyng qyzdary emes pe edi. Bizding qyzdar kәzir erik alyp, sýigenine ketip otyrghan joq pa? Enlik, Qarakózge úqsap bizding qay qyzdarymyz zarlap ýnin shyghara almay otyr? Qazaq qyzdary oqyp jatyr, qogham isine erkektermen qatar qatynasyp jatyr. Teatrda artist bolyp oinap jatyr. Jazushy azamat osyny nege jasyrady, kenes ókimetining ótken isin nege kórmeydi, kenesting aqshasyn ala bilgende, ony nege aita bilmeydi. Enbekshilerding saltyna keltirip nege jazyp bermeydi. «Dәm tatqan qúdyqqa týkirme» degen qayda. Enbekshilerdin, tilegine, salt-sanasyna qarsy kitap jazyp, aqsha aludan nege úyalmaydy?!!»
Úyat turaly әngime qozghalghanda, zady, synshynyng ózi bir sәt sol sózding astaryna ýnilip, ar-ojdannyng aldynda esep berui tiyis edi. Rasynda da: «Teatrgha qatynasyp, erkektermen qatar qogham isine» aralasqan qyzdar nege «Enlik pen Qarakóz bop jylauy» tiyis? Ekeuin salystyratynday qanday qajettilik bar? Kerisinshe qasiretpen kýn keshken әpkelerining ómirin kóz aldyna әkep, kórkem beynelegen, sol ýshin jan azabyn tartqan Múhtardyng «alghany» adal emes pe. Soghan qaraghanda, mәsele «Qarakózde» emes, ol alghan syilyqta. Pendeshilik qyzghanyshta. Sony ashyq aitpay, jymsyta biltelep otyr. Osy rette Múhtardyng kinәsyn kóbeytu ýshin ony Evropanyng iydelisterining de qataryna qosyp jiberedi.
«Syrym men Qarakóz toghayda jolyqqanda, Qarakózding janynda Aqbala degen jengesi ere kelgen. Qarakóz ben Syrym sóilesip otyrghanda Syrymnyng ýsh saly Aqbalany qoltyqtap alyp, qaraushy halyqtyng aldynan bylay-bylay ótip jýredi. Tap osy arasyna kelgende jazushynyng kózinen Evropanyng teatrgha qoltyqtasyp baratyn qyzy men jigiti elestep ketken, bolmasa ol kýndegi auylda ósken qazaq әieli, bozbalasy qoltyqtasyp jýrudi bilmegen».
Endeshe, «Shynymenen kóniling mende bolsa, kel ekeumiz jýreyik qol ústasyp» – degen qara ólendi ekining biri nege aitqan. Joq, ol ótirik óleng bop shyqty. Sebebi:
«Kez kelgen kógalgha otyra salyp sóilese beretin. Taghy da bir әielding sonynan kórine kózge 3 jigit salandap jýru qazaq saltynda bolmaghan».
Osynau, sandyraqty oqyp otyryp: «Joq, joldas Júmabay! Qazaq jigitteri de qyzdy altybaqangha demep otyrghyzyp, qolynan ústap týsirgen. Qazaq qyzdary kelgen bette «kógalgha kósile» ketpegen, «qyzaryp-súrlanyp, lýpildep jýregi» (Abay), «sausaghynyng úshynan ústap», ystyq demi bet shalghan. «Seksen qyz bop ta seruenge shyqqan» – dep aiqaylaghyng keledi. Biraq odan payda joq. Tym kesh. Ekinshiden «evropashyldyghy» ýshin Múhtar jazasyn da alyp ýlgerdi ghoy.
«Qarakózdin» oqighasy toghaymen kóp baylanysyp otyrady. Toghayda jolyghysady. Toghayda ústalady. Qarakóz jyndanghanda toghaygha barady, «toghay... toghay» – dep zarlap jýredi. Anyghynda qazaq toghaygha jaqyn el emes. Qazaq jerinde toghay az. Qazaqtiki dala. Áyelder býrkenip bel asyp ketip, kimge jolyghyp, bolmasa sóilesse de sol belding astynda bolady. «Qarakózde» ylghy toghaydyng kórinui Evropany, onyng jerine, túrmysyna eliktegendik bolmasa, qazaq túrmysyna toghay kóp aralaspaydy. Mine, «Qarakózdin» kózge kórinerlik kemshiligi osy».
Búghan ne uәj aitugha bolady? Súlulyqtyng erkindikting elesindey aru Qarakózdi – «býrkenip, bel asyp ketip, sharuasyn dóng astynda bitiretin» әielge teneuin synshynyng kónil kózining biteuligine balayyq. Al, toghaydy kópsingeni nesi? Jer – susyz, su – toghaysyz bola ma? Alatau, Kókshetau, Tarbaghatay, Altay da tóbe me? Ol da Evropanyng kórinisi me? Joq, mәsele Múhtardyng burjuaziyalyq Evropanyng iydeyasyn «nasihattauynda», yaghni, «sayasy jat saryndy» jyrlaghan «iydealistik» pighylynda.
Búl – «jalanyn» kirispesi ghana, kirispesi. Múhtargha ashyq týrde alghys ta, qarghys ta әkelgen...
Iya, sol «Qarakóz», «Qarakóz».
Osynshama avtordy kýiinish-sýiinishke úshyratqan búl piesa arqyly Múhtar Áuezov suretker kózimen, keyipker qimylymen ózining barlyq oiyn jetkizdi. Sanyna qylbúrau salghan qúlynnyng shúrqyraghan dausy jeti qat aspandy jaryp ótkeni siyaqty, «Qarakóz» onyn jeke basynyng da kókey kesti kýii edi.
Ol – sonysymen de qymbat. Sonysymen de kýrdeli.
Sondyqtan da siqyrly súlu siyaqty – tylsym kýshke, qylyqty qúdiretke iye.
Túla boyyn eritken sezimin de, sorghalaghan tilin de, terendegi tebirenisin de, serilikpen ótken kýnderding saghynyshyn da, kózi qisa da kónili qimaghan jan azabyn da, әiteuir tabighat bergen talanttyng barlyq qasiyetin «Qarakózge» sarqa júmsap, kókiregining ashy ótin jaryp jibergendey tausyla jyrlaytyn sebebi ne? Óitkeni búl – Múhtardyng jastyq shaghymen, Shynghystaumen, sýigen jary – Kәmilamen qoshtasuy edi. Eshkim olardy aiyrghan joq. Biraq ajyramasqa lajy da joq Múhtardyn. Sanaly týrde, suyq aqylmen tandap alghan azapty jol! Ol – Kәmila ýshin ózinen basqa adammen ómir sýruding ólimmen teng ekenin týsinetin. Kәmilamen qoshtassa, qaytyp Shynghystyng topyraghyn basa almaytynyn bildi. Shynynda da solay boldy. On bes jyl el betin kórmedi. Sonyng barlyghyn sezdi. Seze jýrip, sol jerding topyraghyn basyp jýrip, aldaghy kórmeytin kóp jyldardyng nesie esebi siyaqty elin-jerin saghyndy, samalyn ansady. Kәmilamen ishtey qoshtasty. Ol – ózining «ghashyqtyq toyatyn qiyalynan» tauyp ta, sóz baylasyp ta ýlgergen. Leningradqa biyl ma, kelesi jyly ma jol jýredi. Onda, kógildir kózdi, sýikimdi súlu «Valechka», Valya, Valentina Nikolaevna kýtip jýr. Mәsele – sheshilgen, qol alysyp, uәdelesken. Serti berik. Biraq Kәmilany da qimaydy. Amal ne, qolang shashy iyghyna tógilgen, jan qúmarynday jaqsy kórgen Kәmesh qalady. Mәngige. Densaulyghy da nashar, kóp shydamas, kópke úzamas ómiri. Sonda, mәngi qoshtasqany ma. Solay-au. Onda, el-júrtqa da juyrmanda orala qoymas. E, búl bәrimen qoshtasady eken ghoy. Qosh... Qosh... Sonsha qymbatty qiigha Valya tatityn qyz. Endeshe, qayta saghynbastay uaz keship ótpeymin be? Qyz jýregi ainymap pa, auytqymap pa, biler. Átten, Kәmila! Shirkin, Valya! Ne jazyq bar senderde? «Kimdi izdep ómir sýrem?..»
Barlyq qúpiya – Qarakózdi joqtap, Syrymnyng auzynan aitylghan osy sózde jatyr: «Kimdi izdep ómir sýrem?»
Rasynda da kimdi izdep ómir sýredi?
Búl súraqtyng jauabyn tabu, 1925 jyly eki arudyng ystyq jýregining ortasynda qorghasynday balqyp, synaptay tolqyp jýrgen Múhtar ýshin – ghúmyrlyq tandau, ertengi kýnning tirshilik-múratyn sheshumen birdey edi.
Dala shejireshisi akademik Álkey Marghúlan marqúm júmsaq kreslogha shalqayynqyrap, shapanyn qausyra jamylyp, siyregen buryl búira shashy dalanyng aq shashaqty seleuindey sepsip, arasynda qúmygha, dausyn ishine tarta kýlip, keyde «biz tek fransuz koniyagin ishetinbiz», keyde «biz de serimiz, ekeumiz de bilimdimiz ghoy», «Áy, Múhtar» dep jelpingenining ózi jarasyp, arasynda: «Oy, Shynghys kele, kele ghoy» – dep nemeresimen oinay otyryp, kóp kýnderde mol syr aityp edi. Biz baspasóz betinde jariyalanghan, qoljazba kýiinde kórsetken materialdaryna iyek artyp, esteligin sol ózi aitqan әngimelerimen qosa jinaqtap keltiremiz.
Álkey Marghúlan: – «Semeydegi pedtehnikumda jýrgen jyldarymda Múhtarmen syrlas, dos boldym. Ol sol kezdegi asa belgili qazaqtyng biri edi. Men tórt jyl boyy Múhtardyng qasynda jýrip, әngime-piesalaryn qoljazba týrinde oqydym. Ári ústaz, әri dos edi. Leningradqa ketetin jyly qystykýni Múhtardyng auylynan myqty aighyr jekken shana keldi. Múhtardyng kýtushi ispetti serigi bar. Pysyq, jaqsy jigit. Meni shaqyryp jýrgen. Attanyp kettik. Jiyrma shaqyrymnan song qatty boran bastaldy. Eshtene kórinbeydi. Tau alqymyndaghy ýige kelsek, úiysqan qalyng keruen. Áygili Kýshikbaydyng qaqaghan kezeni. Álgi jigit lyp etip ketip qap, ekeumizdi bólek ýy tauyp ornalastyrdy. Kileng Tashkentting kópesteri. NEP-ting kezi ghoy. Birazdan song jol azabynan týnilip:
– Keri, Semeyge qaytsaq qaytedi, – dedim.
– Áy, Álkey, sen balamysyn? Úyat emes pe jas jigitke joldan qaytyp, – dep dýrse qoya berdi.
Áyteuir, ýshinshi kýni jettik. Abay auyly – ayauly auyl. Kýnine eki-ýsh qonaq. Oiyn-sauyq jәne tósekti jayly salady. Ne ghylasyn, әn, muzyka. Skripka, mandoliyn, sybyzghy, syrnay. Bir-birin ilip әketedi. Orkestrge qosylyp, neshe últtyng әuenin salady. Zikәiil – ýnemi jenin týrip jýredi. Ózi solbyr kiyinedi. Oi, ónerli edi. Jaghypar – pysyq, seri. Onyng dombyra tartysy ghajap. Jebireyildi Múhtar keremet syilap, qatty únatatyn. Ol degening qanday әnshi, qanday talant. Ýsheui de Abaydyng úrpaghy. Birinen biri ótedi. Men Múhtargha eki tazy syilagham. Tegin tazy emes, tekti tazylar. Meni tanyp, keudemdi iyiskep, tyrmalap, әbigerge týsti. Bireuin Shәkerim súratqan eken. Múhtar bermepti. Nemere aghasy Razdyq ústaydy eken. Qystykýni bolsa da oiyn-sauyq quamyz. Aqqasqamen angha shyghamyz. Sayatqa Shәkerim shaqyrghan edi. Jolymyz qiystau búrylyp qonaqqa bara almadyq. Múhtardyng qart dosy Kәriqara – Ótekeldi qalmaydy qastan. Úzyn boyly, taza kiyinetin adam. Sodan qyzyqpen qalagha kayttyq.
1925 jyldyng jaz aiynda Múhtar onasha shygharyp ap:
– Áy, Álkey, endi Leningradka oqugha jýrerding aldynda Shynghysqa bir baryp, sayran salyp qaytayyqshy. Qúmarymyzdan shygha qyzyqtayyq. Ánshilik, serilik ónerin kóreyik. Zaman qalay bolady. Basymyz qosyla bere me? Endi qashan kóremiz eldi? Mende bir tolqu bar. Arylayyqshy dertten, – dedi.
– Qaydaghy dert. E, barsaq-barayyq. Nege týnilesin? – dedim.
Ýndemedi. Endi dospyz ghoy. Jýreginde tolqu baryn bilemin. Sodan Shynghysqa bardyq. Qasymyzda oqyghan ýlken qyzmettegi Daniyal Kәkitayúly Ysqaqov, Ahmetbek Shiykibaev bar. Kәriqaramyz qarsy aldy. Shirkin Kәmesh, Kәmila... Qazaqy kiyim qanday jarasatyn. Sәndep kiyinetin. Oi-oy, keremet edi... Angha Kóken tauyna shyqqanda Múhtardyng ishki alanyn sezip: «Qaytyp qiyasyn» – degenimde kýrsinip qalghan. Sol jyly elimen-jerimen qoshtasqanday kórmegen qyzyghy, shyqpaghan tóbesi qalmady. «Álkey, ana shoqydan ana jer, myna tóbeden myna jer kórinedi» – dep әr tóbege shyghyp tóniregine qaraydy. Samalgha tósin tóseydi. Saryarqanyng saghymy kóship jýredi. Kәriqara qoynymyzgha jylan salady. Sóitsem, tisin alyp tastaydy eken ghoy. Qatpa degen adam bar. Bir ózi talasqan ittin, qasqyrdyn, erkektin, әieldin, bayghúzdyng dausyn salady. Serilik te bolady. Birde Daniyal Ysqaqov bir top auyldyng qasynan ótip bara jatyp: «Oy, mynau syily auyl. Sәlem bermesek bolmaydy. Jýr, Múhtar» – dedi. Ánsheyingidey emes, kónbey, úzaq sóz aityp túryp aldy. Daniyal maghan: «Álkey, myna auylda Múhtardyng búrynghy әieli bar. Jýr, sony kóreyik. Sen bir jaq tizginin ústa» – dedi. Ol bir ayauly kýnder ghoy. Serilikpen, jelikpen, kýlkimen ótken. Ekeumiz attyng tizginin eki jaghynan ústap, bastap kep berdik... Sóitsek Rayhan sonda eken. Qatty qysyldy. Múhtar men Rayhandy týrtpektep biz mәzbiz... Qoyshy, ne kerek, tau ishinde úlarday shulasyp-duyldasyp әn shyrqaymyz. Men qayyrylyp Kәmeshti oilaymyn. Basymdy shayqaymyn. Múhtar týsinedi. Kәmeshten ketse, búl ónirge kele almasy belgili. Jerge kózin túndyra qaraydy... Qoshtasqanday. Ony da qimaymyn. Ýndemeytin. Kәmilany Kәriqaragha tapsyrdy. Jasy ýlken adam. Múhtardy syilaydy. Kәmeshti kýtip, kónilin aulap auylda qalady keyde...
Sodan tamyz aiyn biz tegisimen oiyn-sauyq, mereke ýstinde ótkizdik. Onyng biri – ang aulau, qarshygha salu boldy. Biraq Shynghys tauda qarshygha, túighyn, lashyn salatyn kisi, tipti az eken. Lashyndy kelistire salatyn bir kisi tek Shaghan jaghynda bar dep estidik.
Bizding bar tapqanymyz Kәriqaranyng kókshәuli qarshyghasy. Onymen eki kýn ózen boyyn aralap eshbir qúsqa týsire almadyq.
Bir kýni qasqyr aulaugha shyqtyq. Qasqyrdyng minezin, isin jaqsy biletin kisi Múhannyng auyldaghy dosy Qatpa degen oiynshy edi. Týnde kele jatqanda Qatpa aqyryn bólinip ketip aldymyzdan qasqyr bolyp úlyp jatatyn. Tamyz aiynda qasqyr bóltirigin ininen shygharyp, ylghy taldy, shiyleuit, shilikti ózenning boyynda jýredi. Múny ang aulaytyn kisiler jaqsy biledi.
Múhannyng qasqyrgha qosamyn dep alyp shyqqany – Shaybaydan alghan bir qyzyl tazy. Ony ýide otyrghanda asyra maqtap:
– Kóringen qasqyrdy qútqarmaytyn alpauyt osy, – dedi. Biraq tazynyng týrinde qasqyr alatyn bir qylyq bayqalmaydy, solbyrlau, qalyng jýni býiirin basyp jauyp alghan; aqqasqa bolatyn jauyngerlikting silemi de joq. Oiladym: «búl tazy tek Shaybaydiki bolghan song maqtap otyr ghoy», dep. Shynynda búl tazymen de qasqyr aldyryp jarytpadyq.
Múhtar Shynghystauda jýrgende bir ghana serilikting sonynda boldy. Bir kýni 30 shaqty jigitterdi jinap – kóbi dombyrashy, әnshi, oiynshy, anshy, kýreske týsetin myqty paluandar men seriler, bie sauatyn jigitter, qazanshylar – Shynghystaudyng elsiz jatqan dalasyna baryp sauyq ótkizdik.
Búlardyng kóbi Abay úrpaqtary – Daniyal, Mekaiyl, Israiyl, Jebireyil, Áubәkir, Jaghypar, Qatpa taghy basqalar. Búlardyn, barlyghy tazymen dalada jýrip, әn salu, dombyra tartu, ertegi aitu, ataqty kýishilerding kýiin tartu, taghy basqalarmen ainalysatyn. Jeke әn aituda erekshesi Jebireyil, oghan men qosyldym; dombyrany aghylta tartqan ónerding kemengeri Israil boldy. Múhang Enlik pen Kebekting ólgen jerine baryp, «Enlik pen Kebektegi» biylerding sheshuin sahnagha qoyyp kórsetti. Enlik bolyp oinaghan – Qatpa. Kebek bolyp ózi shyqty. Búl kýnderi Múhannyng taghy da qyzyqtaghan isteri – qús salu, it jýgirtu, asyq oinau boldy. Asyqty jigitter dorba-dorbamen kóp әkeletin, eng ýlken dorbadaghy asyq Múhana әkep tartylatyn. Daladaghy dóngelek taqyrda asyq oinau – qyr balalary ýshin bir quanysh, tamasha is. Asyqtyng kóbin Abaydyng nemeresi Maghauiyanyng balasy Jaghypar útyp alyp otyrdy. Ol bar asyghyn útyp alghan Múhtardy syqaqtaudan basqany bilmeytin, ózge sheberlikke jәii joq qoy dep, baldyzdyqpen oinaytyn. Ázil men qaljyndy jaqsy kóretin Múhang ony bar yntasymen tyndaytyn. Búl kezende tamaq isteytin sheber kelinshekter, әzilqoy qoyshylar, qasqyr turaly әdemilep aitatyn jylqyshylar oiyn-sauyqqa ýlken әser etip, Múhandy qadirlep «Ua, ua» dep otyrar edi. Áriyne, olardyng attaryn men qazir úmytqanmyn. Biraq sol Shynghystaudyng qoynauynda jatyp ótkizgen kýnder esh uaqytta esten shyqpaytyn ghajayyp suretterge toly edi.
Shynghystaudy biraz qyzyqtap bolghan song biz Semeyge qayttyq. Shynghystaudan tómen týsip, oipatqa kele jatqanda bir búlaqtyq boyynda bir otar qoy jatyr eken. Qoyshy sezgish, tamasha týsinetin kisi bolyp shyqty. Qanjyghasynda asylghan bir torsyq qoyyrtpaq, ýlken saptayaghy bar. Múhan, myna suretti kórgen song qasyndaghy jigitterdi toqtatyp, osy jerde biraz tynyghayyq dedi.
Móldir su – qoyshynyng úzaq, әdemi sóilegen әngimesi, alystan asqaqtap kóringen Shynghystau, qasyndaghy ónerli jigitter Múhtargha bir shabyt bergendey. Biz Múhtardyng aitqanyn oryndap attan týstik. Tezek terip, qoy sauyp, qoy sýt jasaugha kiristik.
Múhang syrtqy kiyimin tegis sheship, qara kózin tóndire, ýlken qonyr qoydyng jelinine tónip, saptayaqqa saua bastady. Biraq bayqasam, Múhannyng saughan qoyynan sýt shyqpaydy. Bir uaqytta qoyshy kelip:
– Qaraghym, olay sauma, bylay sausang sýt shyghady, – dep kórsetti.
Múhang biraz otyryp:
– Áy, mynadan týk shyqpaydy, men basqa ister isteyin, – dep saptayaghyn Daniyalgha berdi. Ózi tezek terip ketti.
Tas qorytqy pisirgen sýtti tez ishe qoi onay emes eken. Sol jerde eki-ýsh saghattay otyrdyq. Israil Shynghystaugha qarap әn shyghardy. Jebireyil men biz Abaydyng ólenderin aittyq.
Shirkin, bir kórgen ayauly qyzyghym sol sapar boldy. Áli esimnen ketpeydi. Jas kelip qaldy, Taghy da kórip qaytsam-au dep armandaymyn. Sodan Semeyge keldik. Kýzde oqugha birge kettik. Shóldep kelgemiz bilimge. Aldynghy partada otyryp leksiya tyndaymyz. Qyzdar búira shashymyzgha qaghaz qystyryp qoyady. «Shashtaryng bizge bóget jasaydy» – dep. Onysy әzil ghoy. Sol qyz osy – Valentina. Múhtardyng kónili qatty qúlady. Ýilenem dedi. Men qatty renjidim:
– Onday ayauly әieldi qalay qiyp ketesin. Obal ghoy. Shyqqan jeri qanday. Ózi de aqyldy, tamasha. Jibermeymin, – deymin.
Baqshagha ketedi. Ýige konfet әkep qoyady. Pәterge ertip keledi. Ózi de tolqydy, ózgeni de tolqytty. Eng qiyn, eng mahabbatty kýnderi sol 1925-1926 jyl boldy. 1927 jyly bәri de sheshildi. «Qarakózdi» oqyshy. Tura sondaghy kýiip-janghan Syrym Múhtardyng ózi ghoy. Ózi. Ghashyq bolmasa, solay tebirene me, tebirene almaydy. Saghynady.
«Qarakóz» – Shynghystaumen qoshtasu ghoy. Onyng obrazdary sonda tughan. Bizding sol saparymyzdaghyday seruen jazushygha әser etpeui mýmkin be, mýmkin emes qoy. Átten, Kәmesh, sol jyly jýregi shirkin sezip: «Álkey-au, ne bilgening bar. Múhtardyng kózinen qoshtasqan siyaqty múng kóremin» dedi. «Jәi, jazushynyng basyna ne kelmeydi. Ghashyqtyq, serilik piesasyn oilap jýr» – dedim. «Solay bolghay» – dedi qazbalamay. Keshke jaqyn ýilerine barsam, kishkene Múghalima bar, ýsheui oinap-kýlip otyrady. Múhtar Kәmeshting shashyn bir órip, bir tarqatady. Ádeyi. Tarqatylsa, úzyn shashty óruge Kәmeshting qoly jetpeydi. Sodan Múhtardyng ózi kómektesetin. Ol da jarasatyn. Ishimnen, quanysh ýzilmese deymin.
Sonda oiy eki bólingen Múhtardy qatty ayaytynmyn. «Qarakózdi» jazyp sergidi ghoy. Sol piesany Kәmila oqyghanda jylap: «Áy, mynau tegin emes. Bir suynghan lep bar» – deytin. Prologynda shaldyng sózin: «Túraghúl aghanyng sóz mәneri ghoy. Ol kisi solay ekpindetip sóileytin. Sonyng auzynan ýkim aittyryp otyrghany emes pe?» – deydi. Mening qabyrgham qayysady.
Bir jarym jyldan song Múhtar meni elge jiberdi. Kәmesh meni kúshaqtay alyp:
– Múhtar qayda? – dedi.
– On-on bes kýnde keledi.
– Áy, seni tegin jibergen joq. Túrash aghama kisi salsa, onda airylghanym. Qarghamaymyn, eteginen tartpaymyn. Búryn hat ýzilmeytin. Alty ay boldy hat joq. Sodan-aq sezik alghamyn. Bir keremet kesepat bar... Qosh, Múhtar! Kórgen qyzyghym osy ghana eken ghoy. Endigi «Ómir – nesi ómir. Tileuin tilep ótem... – dep solqyldap qoya berdi.
Qosyla jylap men túrdym. Túraghúlgha hat jazyp, keshirim súraghan. «Kәmesh eki ret jýkti bolsa da óli tudy. Maghan úrpaq kerek» – degen edi. Zerek әiel sezdi. Eriksiz hatty ózine berdim. Aqyldy adam ghoy:
– «Sonysy da dúrys shyghar. Menen úrpaq kórmeytini anyq qoy. Qúr súlulyq – jangha azyq bola ma. Jyluy joq jýrekti qashanghy jýk qylam. Úzamaspyn. Hosh, Álkey» – dedi, sabasyna týsip».
Osynau óng dese – ón, aqyl dese – aqyl bergen ayauly arugha taghdyr sordy da ayamaghan eken. Shәkerim aqynnyng úly Ghafurdyng qyzy Kәmila apay sóz arasynda mynaday bir súmdyq oqighany aitty. Kәmila apaygha Shәkerim jóninde estelik jazdyrtyp, ony jariyalau – eki jylgha sozyldy. Ómirding tezinen ótken adamnyng óz densaulyghy da mýmkindik bermedi, biz de kýndelikti tirshilikting kýiki isine aldanyp, sóz búidalatyp aldyq. Biraq ta eng basty sebep: Kәmila apaydyng nemere jengesi – Ghaziza әjege baylanysty boldy. Ghaziza – Qúnanbay, Qúdayberdi úrpaqtarynyng ishindegi bedeldi, isker pysyq Medeuhannyng әieli. Kәmila Maghauiya qyzymen qúrbylas, Ghaziza әjening toqsangha kelip, estui nasharlap, qozghaluy qiyndaghan kez edi. Kәmila Ghafur qyzy bir apta jýrip sol kisi aitqan sózdi bir betke, keyde eki betke toltyryp jazyp әkeledi, men óndeymin. Aqyry estelik dayyndaldy. Sonda Ghaziza әje Múhtardyng ómirine qatysty mynaday derek aitypty. Kәmila jýkti bolyp, ai-kýni tolyp otyrghanda auyldyng bar kelinshegi sol ýidin manyn tory bastaydy. Ondaghy oilary – Kәmilanyng kindigin kesip, kindiksheshe atanyp, Múhtardan ýlken syy alu eken. Tolghaq qysqanda bar kelinshek otau ýige túra jýgiredi. Bala shyr etip jerge týsisimen bәri soghan úmtylady. Jan-jaghynan talasa-tarmasyp jýrgende balanyng kindigin qysqa kesip qoyyp, sәby qansyrap ólipti. Múny bilse de Kәmesh eshkimge renjimepti jәne Múhtargha da aitqyzbaghan. Átteng desenshi, qolynda pyshaghy sumandaghan sol bir jelókpe kelinshek balanyng kindigimen qosa Kәmilanyng baqytyn da keskenin bildi me eken! Dýniye, syi, Abay úrpaghynyng kindik sheshesimin degen ataq qashpas edi ghoy. Shyn mahabbattyng qyzuymen, kónil suymay túrghanda, jastyq kýsh-quat barda boygha bitken sol bala mýmkin úzaq jasap, әke-sheshesining baqytty túrmysyna altyn ózek bop jalghanar ma edi, kim bilsin. Ghaziza әje dәl qay kelinshekting qoly jyldam qimyldaghanyn aita almady. Qayran, Kәmila! Kelbeti, kisiligi, ata-tegining myqtylyghy baqytsyzdyq әkelgen qazaqtyng kara-kózi jalghyz sen ghana ma ekensin?
– «Qarakóz de solay jylaydy ghoy. Qaytemiz. Múhtargha eng jamany, eng auyr tiygeni – oqyghandardyng ósegi men jalasy boldy. Ol kezde biylikten ketkenimen jaulary kóbeydi. «Oqyghan azamattar», «Zaman erkeleri», «Kinәshil boyjetkender» Múhtardyng ózderin mazaqtap әngime jazghandaryn keshirmedi. Shyndyq sanap, jiylystarda keketip, gazet-jurnalgha ósek jariyalady. Ary taza Múhtardy «nemere qaryndasyna ýilendi. Sodan keyin bala bitpeydi» – dep te soqty. Keyingi kezge deyin de búl ósek basylmady. Múhtardyn ata-anasyna qiyanat sóz aitugha, ghinayattaugha deyin bardy. Ákesine kýdik keltirdi. Búl qorlyqqa shydasyn ba? Sheshushi sebepting biri osy. Ósek degen jaman bolady. Áli toqtalghan joq. Ol ósek – talaydyng týbine jetedi. Meni men Múhtardyng arasyna da ot jaqqan. Sen de, bayqa», – dep Álekeng sózin tәmәmdady.
(jalghasy bar)
Abai.kz
