Memleket basshysynyng «Bo­la­shaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasynda erlerding esimin el jadynda saqtaugha yqpa­lyn tiygizetin bir mәsele aityl­ghan-dy. N.Nazarbaev: «Últ maq­tanyshy bizding búrynghy ótken ba­tyr babalarymyz, danagóy biyle­rimiz ben jyraularymyz gha­na bolmaugha tiyis. Men býgingi zaman­das­tarymyzdyng jetistik­terining ta­rihyna da nazar audarudy úsy­namyn. Búl iydeyany «Qazaq­standaghy 100 jana esim» jobasy arqyly iske asyrghan jón. «Qazaqstandaghy 100 jana esim» jobasy – Tәuelsizdik jyldarynda tabysqa jetken, elimizding әr ónirinde túratyn týrli jastaghy, san-aluan etnos ókilderining tarihy» degen bolatyn. Preziydent pәrmenimen qolgha alynghan tyng joba mәresine jetti.

Tәuelsiz Qazaqsannyng jylnamasy jazylyp jatqanyna shiyrek ghasyrdan astam uaqyt ótti. Bardy baghalay bilu, elge eren enbegimen hәm erligimen tanylghan túlghalardy әspetteu, olardyng esimderin halyq sanasyna siniru azattyqtyng aq qúsynday bolyp basymyzgha qonghan baqty ústap túrudyng bir kórinisi bolsa kerek.

Preziydent kýni merekesine oray Elbasy N.Nazarbaev jalpyhalyqtyq dauys beru arqyly anyqtalghan «Qazaqstannyng 100 jana esimi» jobasynyng jenimpazdarymen jýzdesti.

Birneshe aigha sozylghan irikteu men jalpyhalyqtyq dauys beru qorytyndysy boyynsha «jýzden jýirik, mynnan túlpar» atanyp, halyqtyng sýiispenshiligine jәne Elbasymen kezdesu mәrtebesine ie bolghan jandardyng arasynda mәdeniyet, ruhaniyat, ghylym, sport salalarynda jarqyray kóringen adamdar, erligimen elding alghysyna bólengen әskeriyler men basqa da sala ókilderi, múqtaj jandargha kómek qolyn sozudan ayanbaghan mesenattar, talay qiyndyqtardy ensergen týrli taghdyr iyeleri boldy.

Atauly kýni olarmen jýz­desken Memleket basshysy:

– Qadirli dostar! Býgingi kez­desuge kelgenderiniz ýshin, qa­tysyp otyrghandarynyz ýshin men óte quanyshtymyn! Men ýshin eki tughan kýn bar. Birinshisi, óz­deriniz biletindey, óz tughan kýnim – 6 shilde. Ekinshi tughan kýnim – 1 jeltoqsan. Búl – Qazaq eli býkil halyq bolyp túnghysh ret Qa­zaq­stan halqy Preziydentin say­laghan kez. Sol syngha týsip, túnghysh ret 90 payyzdan astam dauysqa ie boldym. Sodan beri 26 jyl ótti. Sol kezeng men qazirgi kezeng eki bólek dәuir. 26 jylda kóp dýnie ózgerdi. 26 jyl búryn ómirge kelgen bala qazir 26 jas­ta ghana. Búl enbekke aralasatyn eng jaqsy kezen. Býginde әlem algha qaryshtap barady. Qazir elder men elderdin, halyqtar men halyqtardyn, adamdardyng arasynda bәsekelestik ornaghan dәuir. Sol ýshin ýnemi aghysqa qarsy jýzgendey algha úmtylu kerek. Toqtap qalsan, tolqyn artqa sýirep әketedi. Basqa damyghan eldermen bir qatarda bolghymyz kelse, biz sanamyzdy da janghyrtuymyz kerek. Qazir elimizde jastardyng damuyna bar­lyq jaghday jasalghan. Tyng iydeyalardy jýzege asyryp, tanyluyna tolyq mýmkindik bar. Tek osy sәtti útymdy paydalanu qajet. Óitkeni jalyndap túrghan jas buynnyng uaqyt kóshinen qalyp qoymauy óte manyzdy. Sana janghyrmasa, adam eshqanday jetistikke jetpeydi, – dedi.

Preziydent óz sózinde latyn qarpine kóshiru jobasyna da toqtalyp, búl ýderisting basty maqsatyn atap ótti.

– Býginde ghylym men mә­de­niyetke qatysty aqparattyng 70 payyzdan astamy aghylshyn tilinde taralady. Biz ýsh tilde bilim beruge kóshetinimizdi jariyaladyq. 2020 jylgha qaray mektep bitirushiler aghylshyn tilin bilip shyghady. Yaghny ol balalar latyn әlipbiyin biledi degen sóz. Jastarymyz qazirding ózinde aghylshyn tilin jaqsy mengerip aldy. Zamangha say bolu, bolashaqtyng kóshine ilesu bizding qogham ýshin kerek. Latyn qarpine kóshu damyp kele jatqan ortaq aqparat әlemine enuimizge mýmkindik beredi, – dedi Elbasy.

Sonymen qatar Qazaqstan Pre­ziydenti «Jana gumanitarlyq bilim» jәne «Tughan jer» joba­larynyng iske asyrylu barysy turaly aityp ótti.

– Eger biz qazaq tilining damuy turaly aitar bolsaq, últtyng tilin janghyrtqymyz kelse, әlem­ning ýzdik bilimin ana tilimizde aluy­myz kerek. Ekonomikagha qatys­ty irgeli enbekterdi, әlem­ning úly filosoftarynyn, oi­shyl­darynyng kitaptaryn qazaq tilinde oquymyz kerek. Klassik jazushylardyng shygharmalaryn qazaq tilinde oqy alugha mýmkindik jasalugha tiyis. Gumanitarlyq jan­ghyrugha osy kitaptardy auda­ru­dyng da yqpaly zor bolady. «Jana gumanitarlyq bilim» jo­­basy ayasynda ýzdik 100 oqu­lyq­ty qazaq tiline audaru mәselesi qa­rastyrylghan. «Tughan jer» jobasy boyynsha mynany aitugha bolady. Patriotizm, Otandy sýi tughan otbasy men tuyp-ósken ónirinnen bastalady. Biz kishi otanymyz arqyly býkil Qazaqstandy sýiemiz. Qazir elimizding mesenattary tughan jerine baryp, ba­labaqsha, mektepter men auruhanalar salyp jatyr. Jalpy alghanda, osy baghytta 720-dan astam joba iske asty, – dedi Elbasy.

Memleket basshysy «Qazaq­stan­nyng kiyeli jerlerining geogra­fiyasy» jobasynyng halqy­myz ýshin mәni zor ekenin aityp, «Ja­handaghy zamanauy qazaq­stan­dyq mәdeniyet» baghdarlamasynyng mindetterin atap ótti.

– Biz әlemdegi kiyeli jerler men olardyng tarihy turaly jaq­sy bilemiz. Al Qazaqstanda onday jerler joq pa? Qazirgi kezde osynday kiyeli 100 oryndy anyq­tau jóninde mindet qoyyldy. Olar turistik oryngha ainalatyn bo­lady. Bizding mәdeniyetimiz býkil әlemge tanylugha tiyis. Al «Ja­han­daghy zamanauy qazaqstandyq mәdeniyet» jobasy bizding mәdeny baylyghymyzdy dýnie jýzine tanytuy kerek, – dedi ol.

Elbasy «Qazaqstandaghy 100 jana esim» jobasyn iske asy­ru­dyng manyzdylyghyna nazar audaryp, kezdesuge qatysushylargha qo­gham tarapynan artylghan jauap­ker­shilikting mol ekenin eskertti.

– Sizder bayqaudyng irikteu turynan óttinizder. Dauys beru iyn­ternet arqyly jýrgizildi. Siz­der – biregey túlghasyzdar. Tәuel­sizdigimiz sizderge talant­tary­nyz­dy shyndap, bola­shaq­qa jol salugha mýmkindik berdi. Siz­­der ós­keleng úrpaqqa ýlgi bo­la­syz­dar, – dedi Núrsúltan Nazarbaev.

Jalpy, esimi el jadynda bolugha layyq dep úsynylghan adam­dar­dyng sany 2 mynnan asyp týsken-di. Arnayy júmys toby olar­dyng ishinen 300 adamdy iriktep aldy. Sol 300-ding ishindegi ýzdik­terin el halqy onlayn da­uys beru arqyly tandady.

Ýzdik shyq­qan jýzdikting qatarynda jas kom­po­zitor, pianist, halyq­aralyq konkurstardyng laureaty Rahat-By Ábdisaghin de bar. Jasy 18-den endi asqan bozbala Bah, Gaydn, Mosarttan bas­tap qazirgi klassikterge deyingi әlem­dik klassika jauharlary jinaq­talghan Dýniyejýzilik qor qor­jynyna tuyndylary engen jal­ghyz qazaqstandyq kompo­zitor. Europanyn, Aziya men Ame­riy­kanyng tanymal әn­shi­leri, kame­ralyq ansamblideri men siym­fo­niyalyq orkestrleri Ra­hat-Biy­ding shygharmalaryn oryn­daydy. Elbasymen kezdesu kezinde Rahat-By Ábdisaghin ózining 13 jasynda jazghan tuyndysyn pianinomen oryndap berdi.

Memleket basshysy: – Men keshkilik Mosartty tyn­daghandy únatamyn. Endi seni de tyndaytyn bolamyn. Shyghar­mashylyq tabys tileymin, qazaq­tyng atyn әlemge tanyta ber! – dep batasyn berdi.

Qazaqstandy shet memleketterge tanytyp jýrgen jandardyng biri Ernúr Rysmaghambetov. Fizik ghalym 11-synypta oqyp jýrip Kembridj uniyversiytetinen oqugha shaqyrtu alghan. Kaliforniya tehnologiya institutyn, Lon­don Kolledj uniyversiytetin bitir­gen, Niu-Yorkte «JP Morgan Chase» investisiyalyq bankinde taghy­lym­damadan ótken. NASA-da júmys istep, gharyshqa SpaceX úshu apparatyn jiberuge atsa­lysqan qazaq balasy qazir jas gha­lymdardy dayyndaumen shúghyl­danyp jýr. Ernúrdyng shәkirtteri 5 jyl ishinde halyqaralyq bilim sayystarynda 6 altyn, 15 kýmis, 3 qola medali jenip alghanyn es­ker­sek, júmysy jemisti deuge bolady.

– Men qoghamgha búdan da zor ýles qosqym keledi. 2009 jyldan bastap mektep oqushylaryn fizika pәni boyynsha dýniyejýzilik olimpiadalargha dayynday basta­dym. Meksikagha baryp 2 al­tyn medali, Taylandtan 3 altyn medali aldyq. Bizding elimiz әlemning eng ýzdik 10 memleketining qatarynan kórindi. «Qazaqstannyng 100 jana esimi» jobasynda jolym bolyp, Elbasy N.Nazarbaevpen kezdesu mәrtebesin iyelengenim ýshin quanyshtymyn,– dedi Ernúr Rysmaghambetov.

Taghdyrdyng soqqysyna moyy­may, boyyna bitken darynyn úshtap jýrgen dara túlghalardyng biri – Saida Qalyqova. 9 jasynda kóru qabiletinen aiyrylsa da, ómir men ónerge degen qúlshynysy algha jetelegen Saida býginde Astana qalasy memlekettik akademiyalyq filarmoniyasynyng soliysi, birqatar muzykalyq shygharmalardyng avtory. Búghan deyin halyqaralyq bayqaularda laureat atanghan. Osy keshte sahnagha kóterilgen Saida Elbasy men qatysushylargha arnap ózining shygharmasyn oryndap berdi. Qaysar qyzgha tәnti bolyp, ónerine qol soqqan Elbasy: – Rahmet, Saida. Osy jo­lyn­­nan ainyma. Sen qansha adam­­dargha, jastargha ýlgi-ónege bola­syn, adamnyng mýmkindigi sheksiz eke­nin kórsetesin. Baqytty bol. Úzaq ghúmyr tileymin. Áli talay shy­ghar­malardy dýniyege әkelip, bizdi quan­tatynyna senimdimin! – dedi.

«Amazon», «Gugl», «Mayk­rasoft» syndy alyp kompaniyalarda júmys isteytin jas­tar da osy keshke qatysu mýmkin­digin aldy. Birneshe startap jo­ba­lar­dyng avtory, jas ónertapqysh San­jar Myrzaghalym elimizdi bә­sekege qabiletti elderding sana­tyna qosugha sýbeli ýles qosyp jýr­gen azamat desek artyq aitpaymyz. Býginde jasy 23-ten endi asqan bozbala Elbasynyng aldynda sóilegen sózinde:

– Men bizding tarihymyzdy, jo­ly­myzdy әigili Stiv Djo­b­s­tyng tarihyna úqsatamyn. Stiv Djobs ózining startap iydeyasyn jýzege asyrudy garajda bastasa, biz ózimizdikin uniyversiytettin  jertólesinde bastadyq. Osydan ýsh jyl búryn «Ekosoki» dep atalatyn elektr quatyn ýnem­deytin intellektualdy jýieni oilap taptyq. Jalpy Qazaq­standa elektr quatyn dúrys qol­danatyn bolsaq, onda 5 mlrd kilovatt saghatqa juyq ýnemdeuge mýmkindik alar edik. Al búl 70 mlrd tenge tútynushynyng qaltasynda qalady degen sóz. Sonymen qatar ol ekologiyagha da jaqsy әserin tiygizedi, – dedi.

Ghalym, Nazarbaev Uniyver­siy­tetining oqytushysy, biologiya magistri, Halyqaralyq qater­li isikke qarsy kýres úiymy granty­nyng iyegeri Zarina Sauytbaeva rak jasushalarynyng damuyn, qa­ter­li isikting diagnostikasyn, oghan qarsy kýres joldaryn tereng zert­tep jýrgen jandardyng biri. Man­chester uniyversiytetin bitirip, Bazeli, Boston qalalaryndaghy me­diy­siy­na mektepterinde taghylym­da­madan ótken ol býginde student­terdi bәsekege qabiletti maman, óz salasynyng bilgiri retinde qa­lyp­tastyrugha enbegin sinirude. Zarina Sauytbaeva onkologiya salasyndaghy jetistikteri turaly:

– Oqu barysynda bizding zertteu tobymyz qaterli isikting payda boluyna әkelip soqtyratyn aquyz týrin anyqtady. Diplomdy osy taqyryp tónireginde qorghadym. Kezekti demalys kezinde Qosta­nay­daghy onkologiyalyq dispanserde tәjiriybe jinaqtadym. Ol onay bolghan joq, talay úi­qysyz týnderdi ótkizdik, keybir tәji­riybemizding nәtiyjesi sәtsiz boldy. Biraq soghan qaramastan alghan baghytymyzdan ainyghan joqpyz. Sebebi dәl qazir oryndalmaghan nәrse erteng jýzege asuy mýmkin ekenin biz týsindik, – deydi ol.

Jas ghalymnyng әngimesin tyn­daghan Memleket basshysy:

– Qazir onkologiyalyq aurular mәselesin әlem ghalymdary sheshuge tyrysyp jatyr. Men medisina salasyn ýnemi baqylap otyramyn. Oghan kóp qarjy bólinip, gha­lym­darymyz osy júmyspen shúghyl­danuda. Mamandar 2040 jylgha deyin qaterli isikti emdep jazatyn dәri oilap tabugha uәde etti, al Qa­zaqstanda ony bar­ly­ghy­nan búryn sheshu mýmkindigi tuyp otyr. Qazir mening tapsyrmam­men arnayy onkologiyalyq ortalyq qú­ry­luda. Meninshe, sen osy orta­lyq­tyng basshysy bolugha layyq­syn, – dep jigerlendire sóiledi.

Úly ister úmytylmaugha tiyis. Halyqtyng ystyq yqylasyna, tandauyna ie bolghan 100 esim elding esinde qalugha әbden layyq ekeni anyq. Elbasy jobanyng birneshe qatysushysynyng jetken jetistigimen tanysyp, qazaq­stan­dyqtardyng túlghalyq túrghydan da­muyna yqpal etetinin atap kór­setti. Olargha jyly lebizin bil­di­rip, barshasyna jar­qyn bolashaq tiledi.

Alqaly basqosu sonynda Núrsúltan Nazarbaev:

– Sizder býgingi tәuelsiz Qazaq­stannyng kelbetisizder. Elimiz­di jarqyn bolashaqqa bastay­tyn jastardyng aldynghy shebinde siz­der túrsyzdar! Býgingi kezdesu­ge qatysqanym ýshin men óte qua­nysh­tymyn. Sizderding әrqaysy­synyz turaly filim týsirip, kitap jazugha bolady. Adamdar odan shabyt alady. Barshanyzdy shyn jýrekten qúttyqtaymyn. Jastarymyz maqsat-múratqa jetu ýshin ýnemi algha úmtylugha tiyis, – dep sózin týiindedi.

Iliyas Aqbay

Abai.kz