Qazaq dalasynyng tarihiy-mәdeny eskertkishteri ótken tarih qoynauynan syr sherter - eldin, halyqtyng mәdeny múrasynyng óshpes qúndy bóligi bolyp sanalady. Myndaghan jyldar boyghy tarihty boyyna sinirip túrghan búl bagha jetpes eskertkishterdi qorghau mәselesi býgingi tanda qogham aldynda da, arheologiya ghylymynda da kókeykesti mәselelerding biri. Atalghan  qúndy eskertkishterdi saqtau ótken kóne zamandarda da ózekti mәselening biri bolyp otyrghan. Al, qazirgi tanda tarihi, arheologiyalyq, sәulettik jәne mәdeny eskertkishterding uaqyt ótken sayyn kónerip, adam faktorlarynyng kóbeyip bara jatqan kezeninde, búl mәsele odan sayyn ózekti bola týsude. Osy orayda, eng alghashqy qadam - tarihiy-mәdeny múra obektilerin qorghau jәne paydalanu salasyndaghy memlekettik basqaruda memlekettik biylik pen eskertkishterdi qorghau jónindegi uәkiletti organdarmen jәne basqa da  baqylaushy úiymdardyng qyzmeti men jýiesin saralap kórudi jón sanadyq.

Eskertkishterdi qorghau jәne arheologiya salasyndaghy basqaru jýiesi QR zandary ayasynda retteletin qyzmet týri. Qogham men ómirding ózgeristik damuyna baylanysty zang jýiesi de san mәrte ózgerip jetilip keledi. Qazaqstan aumaghyndaghy eskertkishterdi qorghau basqaru jýiesi 1992 jylghy Tarihiy-mәdeny múra obektilerin qorghau jәne paydalanu turaly jәne 2006 jylghy Mәdeniyet turaly Qazaqstan Respublikasynyng zandarymen, sonday-aq, basqa da әkimshilik qúqyqtyq normativtik qújattar ayasynda retteledi.

Mәdeniyet turaly normativtik qúqyqtyq aktilerdi taldau jәne olardy qoldanu tәjiriybesi tarihiy-mәdeny múrany basqaru, qorghau, paydalanu jәne nasihattau salasyndaghy memleketting ókilettikterin qalyptastyrugha mýmkindik beredi. Oghan mynalar jatady:

mәdeny múrany qorghau salasyndaghy memlekettik sayasattyng negizgi baghyttaryn aiqyndau, osy saladaghy birynghay investisiyalyq sayasatty әzirleu jәne engizu;

memlekettik menshiktegi obektilerdi iyelenu, paydalanu jәne olardy saqtau;

tarihiy-mәdeny múrany saqtaudyng negizgi prinsipterin qúru;

tarihiy-mәdeny múrany saqtau, qalpyna keltiru jәne nasihattau jónindegi baghdarlamalardy әzirleu, bekitu jәne iske asyru;

tarihiy-mәdeny eskertkishterdi (tarihiy-mәdeny qúndylyqtardy) saqtau jәne paydalanu, sonday-aq tarihiy-mәdeny múrany qorghau turaly zannamany iske asyru boyynsha memlekettik baqylaudy jýzege asyru.

Sonymen qatar basqaru tújyrymdamasyna baqylauda kiredi. Sondyqtan eskertkishterdi qorghau eng aldymen qoghamdyq qatynastardy úiymdastyrudaghy memlekettik basqarudyng basty nysany bolyp tabylady.

Memlekettik baqylaudy - memlekettik organdardyn, zandy túlghalardyng jәne azamattardyng tarihiy-mәdeny múra obektilerin jәne eskertkishterdi saqtau jónindegi óz mindetterin oryndauyn qamtamasyz etudi jýzege asyrady.

Subekterge baylanysty memlekettik baqylaudy kelesi bólikterge bóluge bolady:

ókiletti organdardyng baqylauy;

jalpy jәne arnayy qúzyretti basqaru organdaryn baqylau.

Tarihiy-mәdeny múrany basqaru organdary ishki jәne vedomstvalyq baqylaudy jýzege asyrady. Mәdeniyet jәne sport ministrligining ishki baqylauy boyynsha qyzmetti obektilerding tikeley baghynatyn úiymdar men kәsiporyndary jasalynady. Ishki vedomstvolyq baqylaudyng manyzdy sipattamasy onyng jan-jaqtylyghy baqylanatyn subektilerding barlyq qyzmetterine qatysty. Tarihiy-mәdeny múrany qorghauda eskertkishterdi esepke aludy, qalpyna keltirudi jәne paydalanudy basqarugha baylanysty basqaru qyzmetin keninen qamtidy, búl osy saladaghy basqarudyng salalyq sipatyn kórsetedi[1,58].

Memleketik baqylaudyng eng tiyimdi týri ol rúqsat beru. Bizding elde birqatar kәsipkerlik qyzmet týrlerin memleket retteydi, atalghan qyzmet týrlerine rúqsat alu qajet – liysenziya, akkreditasiya turaly kuәlikter, sertifikasiyalar, rúqsattar, kelisimder men ózge rúqsat qújattary. Rúqsat qújattary jeke jәne zandy túlghalargha belgili bir qyzmet týrimen ainalysu nemese bilgili bir әreketter jýzege asyru qúqyghyn beredi.

Rúqsat jýiesi salasynda negizgi normativtik-qúqyqtyq akti bolyp Rúqsattar jәne habarlamalar turaly Qazaqstan Respublikasynyng 2014 jylghy 16 mamyrdaghy № 202-V Zany bolyp tabylady, atalghan Zang eger Qazaqstan Respublikasynyng zandarymen kózdelgen ónimge qoyylatyn talaptar,  ónimdermen ýderisterding jeke týrlerining sәikes boluyn mindetti rastau boyynsha talaptar memlekettik әkimshilendiru maqsattaryna jetu ýshin jetkiliksiz, alәsirese, túrghyndardyng qauipsizdigin, densaulyghyn jәne ómirin qamtamasyz etu ýshin jetkiliksiz bolghan jaghdaylarda qyzmetting jeke týrlerin liysenziyalau kezinde jeke kәsipkerlik subektilerine meylinshe qatal talaptardy boljaydy. Jeke jәne zandy túlghalar subektileri liysenziya jayly bilui tiyis negizgi týsinikter Rúqsattar jәne habarlamalar turaly QR 2014 jylghy 16 mamyrdaghy № 202-V Zanynda jazylghan.

Mәdeny múralargha restavrasiyalau jәne arheologiyalyq qazba, barlau júmystaryn jýrgizu ýshin rúqsat, yaghny liysenziya alu tarihiy-mәdeny múra obektilerin qorghau jәne paydalanu turaly QR 1992 jylghy 2 shildedegi № 1488-HII zanynyng 34 babynyng 4 tarmaghy jәne 40 babyna sәikes mindetti[2].  Arheologiyalyq jәne (nemese) ghylymiy-restavrasiyalau júmystaryn jýrgizu Qazaqstan Respublikasynyng Rúqsattar jәne habarlamalar turaly zanynyng 1-qosymshasyndaghy birinshi sanattaghy rúqsattardyng (liysenziyalardyn) tizbesindegi  2 tarmaqshasynda Mәdeniyet salasyndaghy qyzmetti liysenziyalau turaly Tarih jәne mәdeniyet eskertkishterinde arheologiyalyq jәne (nemese) ghylymiy-restavrasiyalau júmystaryn jýzege asyru jónindegi qyzmetke liysenziyalanady dep kórsetilgen[3].

Qazirgi uaqyttarda bizding elimizde arheologiyalyq qazba men restavrasiyalaugha liysenziyany Qazaqstan Respublikasynyng Mәdeniyet jәne sport ministirligi beredi. Qazirgi kýnge deyingi berilgen liysenziyalar sanyn naqtylaytyn bolsaq, 2014-2017 jyldar aralyghynda 190 merzimsiz (qoldanu merzimi shektelmegen) liysenziya berilgen. Sebebi, arheologiya jәne restavrasiyalaugha beriletin merzimdi liysenziya,  Rúqsattar jәne habarlamalar turaly Qazaqstan Respublikasynyng Zany 2014 jylghy 16 mamyrdaghy № 202-V QR zanynyng kýshine enuimen Liysenziyalau turaly Qazaqstan Respublikasynyng 2007 jylghy 11 qantardaghy N 214 Zany kýshin joyghan. Osy uaqyttan birinshi sanattaghy liysenziyalau qataryna engennen bastap merzimsiz liysenziya beriledi. Merzimsiz liysenziya engen kýnnen  bastap, 2014 jyly 92 liysenziya alghan bolsa onyng 52 isi merzimsiz liysenziya jәne de  2015 jyly 79, 2016 jyly 47, 2017 jyly 12 liysenziya alghan. Búl sandar 2017 jyldyng songhy ailaryndaghy kórsetkishter boyynsha taghy da tolyghuy mýmkin. Qazirgi tanda bizding elimizde 190 arheologiyalyq qazba júmystary men restavrasiyalyq júmystardy jýrgizuge arnalghan liysenziattar bar.

Endigi jerde osy liysenziya alghan túlghalar men mekemelerding qanshasy qanday eskertkish nysanda júmys jasap jatyr jәne qayda esep beredi – degen zandy saual tuyndaydy. Osy túrghysynda biraz taldaular jasap kórsek.

Aldymen memlekettik qarjygha júmys jasaghan mekeleler men túlghalardy anyqtaugha bolady. Mәselen memlekettik satyp alu  www.goszakup.gov.kz veb-portalynan alynghan mәlimetterge sýienetin bolsaq, 2016 jyly memlekettik satyp alu arqyly arheologiya jәne restavrasiyalau boyynsha 29 zandy túlghalar 977 940 073 tenge bolatyn júmystardy útyp alghan jәne jýzege asyrghan. Osy portal arqyly 19 zandy túlgha 2 075 026 085 tenge muzey, mәdeniyet mekemelerine injenerlik jýieler tartu jәne jóndeu júmystaryn jýrgizgen. Sonymen qatar 2015-2017 jyldar aralyghynda Bilim jәne ghylym ministirligining arheologiyagha baylanysty granttyq jobalary boyynsha 13 mekeme júmys jasauda.

Yaghni, býgingi tanda 2016 jyly liysenziyasy bar 190 liysenziattardyng 63 ghana júmys jasaghanyn kóruge bolady. Al, qalghan 127 mekeme ne istep jatqandyghy jóninde mәlimetter joq. Sebebi, liysenziya bergen mekemege yaghni, Qazaqstan Respublikasynyng Mәdeniyet jәne sport ministirligine jasalyp jatqan júmystary jayynda aqparat beruge mindetti emes. Al myna jogharyda tabylghan mәlimetter memlekettik satyp alu veb-saytynan  BSN (biznes-sәikestendiru nómiri) arqyly alyndy.

Jekelegen oblystar boyynsha toqtalatyn bolsaq, 2016 jyly arheologiyagha eng kóp oblystyq budjetten qarjy bólgen Shyghys Qazaqstan oblysy 8 jobagha  53 000 824 tenge bólip, Qyryqýngir eskertkishi, Shilikti alqaby(Shilikti 1), Berel qorymy, Ablayket ortaghasyrlyq ghúryptyq kesheni, Eleke sazy-2 qorymy, Abay audanynyng eki auyldyq okrugyndaghy jәne Ayagóz audanynyng eskertkishterinde zertteu júmystary jýrgizilgen. Ekinshi, Qyzylorda oblysy Janakent jәne Syghanaq qalasyna, Jetiasar eskertkishi men Janaqorghan audanyndaghy jeke obany ashu júmystaryna 23 508 726 tenge bólgen.  Al restovrasiyalau boyynsha Almaty qalasy 382 432 000 tengeni qaladaghy tarihy eskertkishterding kuәligin jasaugha jәne 1892 jyly qalanghan Vernyy balalar ýiining qalpyna keltiru júmystaryna bólgen, sodan keyin Taraz qalasyndaghy keruen sarayy men ortaghasyrlyq meshitti qalpyna keltiru, Eski Taraz orynynda jýrgizilgen qazba júmystarynyng ýstinen qorghan ýshin shatyr (qalqan) ornatu júmystary Jambyl oblysynda 362 107 476 tenge ge jýrgizilgen[4].

Al endi onyng syrtyndaghy jekemenshik sektorlarynyn, demeushilerding jerdi iygeru kezindegi kәsiporyndardyng qarjylandyruymen oryndalghan júmystardyng qarjysyn, esebin týgendeu mýmkin emes. Sebebi, jenip alghan tapsyrys oryndaushy shygharmashylyq esepti tek qana tapsyrys berushige ghana ótkizedi.

Rúqsattar jәne habarlamalar turaly QR zanynyng 35 babynyng birinshi tarmaghynda liysenziyany qaytaru mynanday jaghdaylarda kózdelgen:

-   berilgen merzimi ótkende;

- jýzege asyryluy ýshin berilgen әreketter (operasiyalar) tolyq kólemde jasalghanda;

- liysenziyadan jәne (nemese) liysenziyagha qosymshadan aiyrghanda (olardy qaytaryp alghanda);

-   jeke túlghanyng qyzmeti toqtatylghanda, zandy túlgha taratylghanda;

- liysenziat liysenziyanyng jәne (nemese) liysenziyagha qosymshanyng qoldanysyn toqtatu turaly erikti týrde liysenziargha ótinish jasaghanda;

- liysenziat liysenziyalanugha jatatyn túlghalar qatarynan alyp tastalghanda;

- Qazaqstan Respublikasynyng zandarynda kózdelgen ózge de jaghdaylarda ózining qoldanysyn toqtatady[3].

Osy orayda liysenziya turaly zangha arheologiya jәne restavrasiyalau júmystary turaly liysenziya beretin mekemege әrbir liysenziattar atqarghan júmystary jayynda esep beruding mehanizmderin jetildiruding manyzdylyghy tuyndaydy. Sol arqyly júmys jasamay jatqan liysenziyasy bar zandy túlghalardan liysenziyasyn qaytaru sharalaryn úiymdastyrugha bolady.

Qoryta kelgende, qazirgi uaqytta eskertkishterdi qorghaudy basqarudyng resmy zandy qújattary bar. Alayda býgingi qarqyndy damu ýrdisindegi ómir talaptary ózgerister men tolyqtyruladyrdyng qajetettigin anghartady. Atap aitqanda arheologiya jәne restavrasiyalaugha beriletin liysenziyanyng talaptaryn qayta qarastyra otyryp, liysenziattar men liysenziya beretin arnayy organyng arasyndaghy qarym-qatynas pen keri baylanystyng tetikterin  naqtylap bekitu,  jyl sayyn  esep bereu sharalaryn ótkizudi zandyq túrghyda barshagha mindetteu. Sol arqyly jogharyda aitylghan qordalanghan mәselelerdi sheshuge jol ashylar edi. Sonymen qatar tarihy mәdeny múralarymyzdy saqtau men paydalanu jolyndaghy zannamalyq qújattardy der kezinde tolyqtyryp, ózgertu «Ruhany janghyru» memelkettik baghdarlamasynyng ontayly iske asuyna da óz septigin tiygizeri sózssiz.

 ÁDEBIYETTER TIZIMI

1. I.E. Martynenko, Pravovoy status, ohrana y vosstanovlenie istoriko-kuliturnogo naslediya. Grodno. 2005. C.343
2. Tarihiy-mәdeniymúraobektilerinqorghaujәnepaydalanuturaly QR 1992 jylghy 2 shildedegi № 1488-HII Z
3. Rúqsattarjәnehabarlamalarturaly QR 2014 jylghy 16 mamyrdaghy № 202-V Z
4. Memlekettiksatypaluwww.goszakup.gov.kz veb-portaly

Oljas Dәurenúly Mysyr, QR Últtyq muzeyi, «Halyq qazynasy» GhZY ghylymy qyzmetker

Abai.kz