قازاق دالاسىنىڭ تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرى وتكەن تاريح قويناۋىنان سىر شەرتەر - ەلدىڭ، حالىقتىڭ مادەني مۇراسىنىڭ وشپەس قۇندى بولىگى بولىپ سانالادى. مىڭداعان جىلدار بويعى تاريحتى بويىنا ءسىڭىرىپ تۇرعان بۇل باعا جەتپەس ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ماسەلەسى بۇگىنگى تاڭدا قوعام الدىندا دا، ارحەولوگيا عىلىمىندا دا كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. اتالعان  قۇندى ەسكەرتكىشتەردى ساقتاۋ وتكەن كونە زامانداردا دا وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان. ال، قازىرگى تاڭدا تاريحي، ارحەولوگيالىق، ساۋلەتتىك جانە مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن كونەرىپ، ادام فاكتورلارىنىڭ كوبەيىپ بارا جاتقان كەزەڭىندە، بۇل ماسەلە ودان سايىن وزەكتى بولا تۇسۋدە. وسى ورايدا، ەڭ العاشقى قادام - تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋدا مەملەكەتتىك بيلىك پەن ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جونىندەگى ۋاكىلەتتى ورگاندارمەن جانە باسقا دا  باقىلاۋشى ۇيىمداردىڭ قىزمەتى مەن جۇيەسىن سارالاپ كورۋدى ءجون سانادىق.

ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جانە ارحەولوگيا سالاسىنداعى باسقارۋ جۇيەسى قر زاڭدارى اياسىندا رەتتەلەتىن قىزمەت ءتۇرى. قوعام مەن ءومىردىڭ وزگەرىستىك دامۋىنا بايلانىستى زاڭ جۇيەسى دە سان مارتە وزگەرىپ جەتىلىپ كەلەدى. قازاقستان اۋماعىنداعى ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ باسقارۋ جۇيەسى 1992 جىلعى تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى جانە 2006 جىلعى مادەنيەت تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىمەن، سونداي-اق، باسقا دا اكىمشىلىك قۇقىقتىق نورماتيۆتىك قۇجاتتار اياسىندا رەتتەلەدى.

مادەنيەت تۋرالى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى تالداۋ جانە ولاردى قولدانۋ تاجىريبەسى تاريحي-مادەني مۇرانى باسقارۋ، قورعاۋ، پايدالانۋ جانە ناسيحاتتاۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىڭ وكىلەتتىكتەرىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وعان مىنالار جاتادى:

مادەني مۇرانى قورعاۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ايقىنداۋ، وسى سالاداعى بىرىڭعاي ينۆەستيتسيالىق ساياساتتى ازىرلەۋ جانە ەنگىزۋ;

مەملەكەتتىك مەنشىكتەگى وبەكتىلەردى يەلەنۋ، پايدالانۋ جانە ولاردى ساقتاۋ;

تاريحي-مادەني مۇرانى ساقتاۋدىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن قۇرۋ;

تاريحي-مادەني مۇرانى ساقتاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ جانە ناسيحاتتاۋ جونىندەگى باعدارلامالاردى ازىرلەۋ، بەكىتۋ جانە ىسكە اسىرۋ;

تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى (تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردى) ساقتاۋ جانە پايدالانۋ، سونداي-اق تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋ تۋرالى زاڭنامانى ىسكە اسىرۋ بويىنشا مەملەكەتتىك باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرۋ.

سونىمەن قاتار باسقارۋ تۇجىرىمداماسىنا باقىلاۋدا كىرەدى. سوندىقتان ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ەڭ الدىمەن قوعامدىق قاتىناستاردى ۇيىمداستىرۋداعى مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ باستى نىسانى بولىپ تابىلادى.

مەملەكەتتiك باقىلاۋدى - مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ، زاڭدى تۇلعالاردىڭ جانە ازاماتتاردىڭ تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتiلەرiن جانە ەسكەرتكiشتەردi ساقتاۋ جونiندەگi ءوز مiندەتتەرiن ورىنداۋىن قامتاماسىز ەتۋدى جۇزەگە اسىرادى.

سۋبەكتەرگە بايلانىستى مەملەكەتتىك باقىلاۋدى كەلەسى بولىكتەرگە بولۋگە بولادى:

وكىلەتتى ورگانداردىڭ باقىلاۋى;

جالپى جانە ارنايى قۇزىرەتتى باسقارۋ ورگاندارىن باقىلاۋ.

تاريحي-مادەني مۇرانى باسقارۋ ورگاندارى ىشكى جانە ۆەدومستۆالىق باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرادى. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ ىشكى باقىلاۋى بويىنشا قىزمەتتى وبەكتىلەردىڭ تiكەلەي باعىناتىن ۇيىمدار مەن كاسىپورىندارى جاسالىنادى. ىشكى ۆەدومستۆولىق باقىلاۋدىڭ ماڭىزدى سيپاتتاماسى ونىڭ جان-جاقتىلىعى باقىلاناتىن سۋبەكتىلەردىڭ بارلىق قىزمەتتەرىنە قاتىستى. تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋدا ەسكەرتكىشتەردى ەسەپكە الۋدى، قالپىنا كەلتىرۋدى جانە پايدالانۋدى باسقارۋعا بايلانىستى باسقارۋ قىزمەتىن كەڭىنەن قامتيدى، بۇل وسى سالاداعى باسقارۋدىڭ سالالىق سيپاتىن كورسەتەدى[1,58].

مەملەكەتىك باقىلاۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتۇرى ول رۇقسات بەرۋ. ءبىزدىڭ ەلدە بىرقاتار كاسىپكەرلىك قىزمەت تۇرلەرىن مەملەكەت رەتتەيدى، اتالعان قىزمەت تۇرلەرىنە رۇقسات الۋ قاجەت – ليتسەنزيا، اككرەديتاتسيا تۋرالى كۋالىكتەر، سەرتيفيكاتسيالار، رۇقساتتار، كەلىسىمدەر مەن وزگە رۇقسات قۇجاتتارى. رۇقسات قۇجاتتارى جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا بەلگىلى ءبىر قىزمەت تۇرىمەن اينالىسۋ نەمەسە بىلگىلى ءبىر ارەكەتتەر جۇزەگە اسىرۋ قۇقىعىن بەرەدى.

رۇقسات جۇيەسى سالاسىندا نەگىزگى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتى بولىپ رۇقساتتار جانە حابارلامالار تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2014 جىلعى 16 مامىرداعى № 202-V زاڭى بولىپ تابىلادى، اتالعان زاڭ ەگەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىمەن كوزدەلگەن ونىمگە قويىلاتىن تالاپتار،  ونىمدەرمەن ۇدەرىستەردىڭ جەكە تۇرلەرىنىڭ سايكەس بولۋىن مىندەتتى راستاۋ بويىنشا تالاپتار مەملەكەتتىك اكىمشىلەندىرۋ ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز، الاسىرەسە، تۇرعىنداردىڭ قاۋىپسىزدىگىن، دەنساۋلىعىن جانە ءومىرىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز بولعان جاعدايلاردا قىزمەتتىڭ جەكە تۇرلەرىن ليتسەنزيالاۋ كەزىندە جەكە كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە مەيلىنشە قاتال تالاپتاردى بولجايدى. جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار سۋبەكتىلەرى ليتسەنزيا جايلى ءبىلۋى ءتيىس نەگىزگى تۇسىنىكتەر رۇقساتتار جانە حابارلامالار تۋرالى قر 2014 جىلعى 16 مامىرداعى № 202-V زاڭىندا جازىلعان.

مادەني مۇرالارعا رەستاۆراتسيالاۋ جانە ارحەولوگيالىق قازبا، بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن رۇقسات، ياعني ليتسەنزيا الۋ تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى قر 1992 جىلعى 2 شىلدەدەگى № 1488-ءحىى زاڭىنىڭ 34 بابىنىڭ 4 تارماعى جانە 40 بابىنا سايكەس مىندەتتى[2].  ارحەولوگيالىق جانە (نەمەسە) عىلىمي-رەستاۆراتسيالاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رۇقساتتار جانە حابارلامالار تۋرالى زاڭىنىڭ 1-قوسىمشاسىنداعى ءبىرىنشى ساناتتاعى رۇقساتتاردىڭ (ليتسەنزيالاردىڭ) تىزبەسىندەگى  2 تارماقشاسىندا مادەنيەت سالاسىنداعى قىزمەتتى ليتسەنزيالاۋ تۋرالى تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىندە ارحەولوگيالىق جانە (نەمەسە) عىلىمي-رەستاۆراتسيالاۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى قىزمەتكە ليتسەنزيالانادى دەپ كورسەتىلگەن[3].

قازىرگى ۋاقىتتاردا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ارحەولوگيالىق قازبا مەن رەستاۆراتسيالاۋعا ليتسەنزيانى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە سپورت مينيستىرلىگى بەرەدى. قازىرگى كۇنگە دەيىنگى بەرىلگەن ليتسەنزيالار سانىن ناقتىلايتىن بولساق، 2014-2017 جىلدار ارالىعىندا 190 مەرزىمسىز (قولدانۋ مەرزىمى شەكتەلمەگەن) ليتسەنزيا بەرىلگەن. سەبەبى، ارحەولوگيا جانە رەستاۆراتسيالاۋعا بەرىلەتىن مەرزىمدى ليتسەنزيا،  رۇقساتتار جانە حابارلامالار تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى 2014 جىلعى 16 مامىرداعى № 202-V قر زاڭىنىڭ كۇشىنە ەنۋىمەن ليتسەنزيالاۋ تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2007 جىلعى 11 قاڭتارداعى N 214 زاڭى كۇشىن جويعان. وسى ۋاقىتتان ءبىرىنشى ساناتتاعى ليتسەنزيالاۋ قاتارىنا ەنگەننەن باستاپ مەرزىمسىز ليتسەنزيا بەرىلەدى. مەرزىمسىز ليتسەنزيا ەنگەن كۇننەن  باستاپ، 2014 جىلى 92 ليتسەنزيا العان بولسا ونىڭ 52 ءىسى مەرزىمسىز ليتسەنزيا جانە دە  2015 جىلى 79, 2016 جىلى 47, 2017 جىلى 12 ليتسەنزيا العان. بۇل ساندار 2017 جىلدىڭ سوڭعى ايلارىنداعى كورسەتكىشتەر بويىنشا تاعى دا تولىعۋى مۇمكىن. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 190 ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى مەن رەستاۆراتسيالىق جۇمىستاردى جۇرگىزۋگە ارنالعان ليتسەنزياتتار بار.

ەندىگى جەردە وسى ليتسەنزيا العان تۇلعالار مەن مەكەمەلەردىڭ قانشاسى قانداي ەسكەرتكىش نىساندا جۇمىس جاساپ جاتىر جانە قايدا ەسەپ بەرەدى – دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. وسى تۇرعىسىندا ءبىراز تالداۋلار جاساپ كورسەك.

الدىمەن مەملەكەتتىك قارجىعا جۇمىس جاساعان مەكەلەلەر مەن تۇلعالاردى انىقتاۋعا بولادى. ماسەلەن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ  www.goszakup.gov.kz ۆەب-پورتالىنان الىنعان مالىمەتتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، 2016 جىلى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ارقىلى ارحەولوگيا جانە رەستاۆراتسيالاۋ بويىنشا 29 زاڭدى تۇلعالار 977 940 073 تەڭگە بولاتىن جۇمىستاردى ۇتىپ العان جانە جۇزەگە اسىرعان. وسى پورتال ارقىلى 19 زاڭدى تۇلعا 2 075 026 085 تەڭگە مۋزەي، مادەنيەت مەكەمەلەرىنە ينجەنەرلىك جۇيەلەر تارتۋ جانە جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. سونىمەن قاتار 2015-2017 جىلدار ارالىعىندا ءبىلىم جانە عىلىم مينيستىرلىگىنىڭ ارحەولوگياعا بايلانىستى گرانتتىق جوبالارى بويىنشا 13 مەكەمە جۇمىس جاساۋدا.

ياعني، بۇگىنگى تاڭدا 2016 جىلى ليتسەنزياسى بار 190 ليتسەنزياتتاردىڭ 63 عانا جۇمىس جاساعانىن كورۋگە بولادى. ال، قالعان 127 مەكەمە نە ىستەپ جاتقاندىعى جونىندە مالىمەتتەر جوق. سەبەبى، ليتسەنزيا بەرگەن مەكەمەگە ياعني، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە سپورت مينيستىرلىگىنە جاسالىپ جاتقان جۇمىستارى جايىندا اقپارات بەرۋگە مىندەتتى ەمەس. ال مىنا جوعارىدا تابىلعان مالىمەتتەر مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ۆەب-سايتىنان  بسن (بيزنەس-سايكەستەندىرۋ ءنومىرى) ارقىلى الىندى.

جەكەلەگەن وبلىستار بويىنشا توقتالاتىن بولساق، 2016 جىلى ارحەولوگياعا ەڭ كوپ وبلىستىق بيۋدجەتتەن قارجى بولگەن شىعىس قازاقستان وبلىسى 8 جوباعا  53 000 824 تەڭگە ءبولىپ، قىرىقۇڭگىر ەسكەرتكىشى، شىلىكتى القابى(شىلىكتى 1), بەرەل قورىمى، ابلايكەت ورتاعاسىرلىق عۇرىپتىق كەشەنى، ەلەكە سازى-2 قورىمى، اباي اۋدانىنىڭ ەكى اۋىلدىق وكرۋگىنداعى جانە اياگوز اۋدانىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىندە زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. ەكىنشى، قىزىلوردا وبلىسى جاڭاكەنت جانە سىعاناق قالاسىنا، جەتىاسار ەسكەرتكىشى مەن جاڭاقورعان اۋدانىنداعى جەكە وبانى اشۋ جۇمىستارىنا 23 508 726 تەنگە بولگەن.  ال رەستوۆراتسيالاۋ بويىنشا الماتى قالاسى 382 432 000 تەنگەنى قالاداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ كۋالىگىن جاساۋعا جانە 1892 جىلى قالانعان ۆەرنىي بالالار ءۇيىنىڭ قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنا بولگەن، سودان كەيىن تاراز قالاسىنداعى كەرۋەن سارايى مەن ورتاعاسىرلىق مەشىتتى قالپىنا كەلتىرۋ، ەسكى تاراز ورىنىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىنىڭ ۇستىنەن قورعان ءۇشىن شاتىر (قالقان) ورناتۋ جۇمىستارى جامبىل وبلىسىندا 362 107 476 تەنگە گە جۇرگىزىلگەن[4].

ال ەندى ونىڭ سىرتىنداعى جەكەمەنشىك سەكتورلارىنىڭ، دەمەۋشىلەردىڭ جەردى يگەرۋ كەزىندەگى كاسىپورىنداردىڭ قارجىلاندىرۋىمەن ورىندالعان جۇمىستاردىڭ قارجىسىن، ەسەبىن تۇگەندەۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، جەڭىپ العان تاپسىرىس ورىنداۋشى شىعارماشىلىق ەسەپتى تەك قانا تاپسىرىس بەرۋشىگە عانا وتكىزەدى.

رۇقساتتار جانە حابارلامالار تۋرالى قر زاڭىنىڭ 35 بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا ليتسەنزيانى قايتارۋ مىنانداي جاعدايلاردا كوزدەلگەن:

-   بەرىلگەن مەرزىمى وتكەندە;

- جۇزەگە اسىرىلۋى ءۇشىن بەرىلگەن ارەكەتتەر (وپەراتسيالار) تولىق كولەمدە جاسالعاندا;

- ليتسەنزيادان جانە (نەمەسە) ليتسەنزياعا قوسىمشادان ايىرعاندا (ولاردى قايتارىپ العاندا);

-   جەكە تۇلعانىڭ قىزمەتى توقتاتىلعاندا، زاڭدى تۇلعا تاراتىلعاندا;

- ليتسەنزيات ليتسەنزيانىڭ جانە (نەمەسە) ليتسەنزياعا قوسىمشانىڭ قولدانىسىن توقتاتۋ تۋرالى ەرىكتى تۇردە ليتسەنزيارعا ءوتىنىش جاساعاندا;

- ليتسەنزيات ليتسەنزيالانۋعا جاتاتىن تۇلعالار قاتارىنان الىپ تاستالعاندا;

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىندا كوزدەلگەن وزگە دە جاعدايلاردا ءوزىنىڭ قولدانىسىن توقتاتادى[3].

وسى ورايدا ليتسەنزيا تۋرالى زاڭعا ارحەولوگيا جانە رەستاۆراتسيالاۋ جۇمىستارى تۋرالى ليتسەنزيا بەرەتىن مەكەمەگە ءاربىر ليتسەنزياتتار اتقارعان جۇمىستارى جايىندا ەسەپ بەرۋدىڭ مەحانيزمدەرىن جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋىندايدى. سول ارقىلى جۇمىس جاساماي جاتقان ليتسەنزياسى بار زاڭدى تۇلعالاردان ليتسەنزياسىن قايتارۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋعا بولادى.

قورىتا كەلگەندە، قازىرگى ۋاقىتتا ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋدى باسقارۋدىڭ رەسمي زاڭدى قۇجاتتارى بار. الايدا بۇگىنگى قارقىندى دامۋ ۇردىسىندەگى ءومىر تالاپتارى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلادىردىڭ قاجەتەتتىگىن اڭعارتادى. اتاپ ايتقاندا ارحەولوگيا جانە رەستاۆراتسيالاۋعا بەرىلەتىن ليتسەنزيانىڭ تالاپتارىن قايتا قاراستىرا وتىرىپ، ليتسەنزياتتار مەن ليتسەنزيا بەرەتىن ارنايى ورگانىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس پەن كەرى بايلانىستىڭ تەتىكتەرىن  ناقتىلاپ بەكىتۋ،  جىل سايىن  ەسەپ بەرەۋ شارالارىن وتكىزۋدى زاڭدىق تۇرعىدا بارشاعا مىندەتتەۋ. سول ارقىلى جوعارىدا ايتىلعان قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋگە جول اشىلار ەدى. سونىمەن قاتار تاريحي مادەني مۇرالارىمىزدى ساقتاۋ مەن پايدالانۋ جولىنداعى زاڭنامالىق قۇجاتتاردى دەر كەزىندە تولىقتىرىپ، وزگەرتۋ «رۋحاني جاڭعىرۋ» مەمەلكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ وڭتايلى ىسكە اسۋىنا دا ءوز سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسسىز.

 ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. ي.ە. مارتىنەنكو، پراۆوۆوي ستاتۋس، وحرانا ي ۆوسستانوۆلەنيە يستوريكو-كۋلتۋرنوگو ناسلەديا. گرودنو. 2005. C.343
2. تاريحي-مادەنيمۇراوبەكتىلەرىنقورعاۋجانەپايدالانۋتۋرالى قر 1992 جىلعى 2 شىلدەدەگى № 1488-ءحىى ز
3. رۇقساتتارجانەحابارلامالارتۋرالى قر 2014 جىلعى 16 مامىرداعى № 202-V ز
4. مەملەكەتتىكساتىپالۋwww.goszakup.gov.kz ۆەب-پورتالى

ولجاس داۋرەنۇلى مىسىر, قر ۇلتتىق مۋزەيى، «حالىق قازىناسى» عزي عىلىمي قىزمەتكەر

Abai.kz