El Preziydentining saliqaly sayasatynyng arqasynda Tәuelsizdigimizding alghashqy jyl­darynan bastap jastar sayasaty elimizding basty basymdyqtarynyng birine ainalghan.  «Qazaqstan 2020: bolashaqqa jol» Qazaqstan Respublikasy memlekettik jastar sayasatynyng 2020 jylgha deyingi tújyrymdamasynda: Qazaqstandyqtar – jasampaz jәne jas últ: respublikanyng әrbir ekinshi túrghyny 30 jasqa tolmaghan jastar. Qazaqstannyng bolashaghy Qazaqstan jastarynyng damu dengeyimen, olardyng qoghamgha yqpaldasuymen  baylanysty, bolashaqtyng negizi býgin qalanady delingen.

Elbasy jastargha arnap sóilegen sózinde: «Yqylym zamannan beri qazaq atamyz „Bilekti birdi, bilimdi myndy jyghady“ degen sóz qaldyrghan. Qazaqtyn búl maqalanyng ózi býgingi kýni airyqsha mәnge iye bolyp otyr. Búl zaman bilekke emes, bilimge senetin zaman. Zamanauy әlemde elding quaty, eng aldymen, bilim men ghylymda bolatyn uaqytqa keldik. Sol bilimdi qajetke, túrmys iygiligine jarata biluimizben ghana baghalanady. IYnemen qúdyq qazghanday, qiyn kýrdeli, orasan qajyr qayrat pen erik — jigerdi talap etetin bilimsiz ómir túl», — degen bolatyn.

El erteni – jastar deydi ekenbiz el jastarynyng sapaly bilim aluyn qamtamasyz etuimiz kerek. Osy baghytta memleket tarapynan jýieli jobalar jasaluda. Jastardyng bilim aluyn eldegi týrli baghdarlamar ayasynda iske asyryluda. Kýngey júrtyn teriskeyge aldyrtyp, sondaghy tirshilik qazanyn qaynatudy kózdegen Ontýstikten Soltýstikke qonys audaru baghdarlamasy – kórgendilikpen qolgha alynghan joba dep sanaymyz. Sebebi, ontýstik ónirding halqy jyl sanap kóbeyip, júmys tabu qiyndap bara jatsa; soltýstiktting ken-baytaq dalasynda adam sany azayyp barady. Osy olqylyqtardyng ornyn toltyru ýshin el biyligi osynday sheshim shygharghaly birneshe jyldyng jýzi boldy.

Osy baghdarlama ayasynda ontýstik ónirding jastaryn elimizding soltýstigindegi oblystarda oqyp, bilim alugha mýmkindikter jasaldy. Qazaqstan Respublikasy Ýkimeti jastar mәselesine arnap «Mәngilik el jastary – industriyagha» atty arnayy memlekettik baghdarlama qabyldanghan bolaty. Atalghan baghdarlama boyynsha 7 JOO men 25 kolledj júmyldyrylyp, Manghystau, Qyzylorda,  Ontýstik Qazaqstan,  Jambyl,  Almaty oblystarynyng jastary qatysty. Sol jyldary joghary oqu oryndaryna 1 050, kolledjderge 1 000 grant bólingenimen, mausymnyng ayaghyna deyin, bar bolghany 30 ótinish qana kelip týsip, joba óz maqsatyna jete almady.

Artynsha eriktilerding arqasynda 2014 jyly «Serpin» jalpyúlttyq, qoghamdyq jobasy dýniyege keldi. Búl jobanyng qajet ekendigin dәleldeu maqsatynda zertteu júmystary da jýrgizildi. «Serpin» әleumettik jobasy býginde elimizdegi eng tanymal әleumettik bastamalardyng biri bolyp sanalady. Qazir halyqtyng jobagha degen qyzyghushylyghy kýn sanap artyp keledi. 2014 jyly joba ayasynda 2050 student, 2015 jyly 6 200, 2016 jyly 11 296 student bilim aldy.

Baghdarlama ayasynda myndaghan jas bilim aldy, Soltýstiktegi JOO-lar jandanady. Student – memleketting damu potensiyalyn aiqyndaytyn kýsh. Qay qalada student kóp bolsa, sol qalanyng bolashaghy zor. «Serpinnen» bitirgen jastardyng kemi 50 payyzy sol ónirlerde qalsa, ýmitting aqtalghany. Olardy oqytqanda, bolashaqta júmyssyz qalmaytyn, sol ónirge asa qajetti mamandyqtar boyynsha oqytqan dúrys.

«Serpin» industrialdy-innovasiyalyq jobalargha mamandardy dayarlap, júmys kýshi mol aimaqtardaghy jastargha súranysqa ie kәsiby bilim berudi úiymdastyrady; júmys kýshi mol aimaqtardaghy jastardy júmys kýshi tapshy aimaqtardaghy súranysqa ie mamandyqtar boyynsha oqugha tartady. Ekinshiden, tehnikalyq jәne kәsiptik bilim beruding bedelin arttyryp, jastardyng júmysshy mamandyqtar alugha degen ong kózqarasyn qalyptastyrady. Ýshinshiden, jastardyng әleuettik jәne júmyssyzdyq mәselelerin sheshedi.

Joba jýzege asyrylghan alghashqy 3 jyl ishinde 12 mynnan astam azamat búl bastamanyng paydaly tústaryna kuә boldy. 9212 student JOO-laryn tandasa, qalghany kәsiptik-tehnikalyq bilim beru mekemelerinde oqyp bilim aldy. Ári olardy júmyspen qamtu jaghy da qarastyrylghan. Jobagha qatysatyn JOO sany da az bolghan joq. Áleumettik bastama ayasynda elimizde tapshy mamandardy dayarlau kózdelgen. Baghdarlama ayasynda ontýstik jastary shyghys pen soltýstikten bilim alyp, aimaqtaghy halyq sany men ekonomikasyn kóteruge óz ýlesterin qosady. Eng bastysy, ana tilin úmytqan jandardy qazaqylandyrugha atsalyspaq. Jobagha býginde Manghystau, Qyzylorda, Ontýstik Qazaqstan, Jambyl, Almaty oblystarynyng týlekteri qatysa alady.

Osy baghdarlama ontýstikting halqyn soltýstikke kóshiru jobasynyng jýgin jenildetti. Sebebi, jenildetilgen mýmkindikpen bólingen mol grant tek soltýstik ónirdegi jeti joghary oqu ornyna týsudi mindettedi. Memlekettik grant aludy maqsat etken jastar soltýstik ónirdi betke aldy. Búl jastar oqu bitirgen song sol ónirlerde qalyp, enbek eter bolsa biz sóz etip otyrghan maqsattyng jýzege asqany der edik. «Mәngilik el jastary – industriyagha» Memlekettik baghdarlamasy Respublikalyq Ýilestiru Kenesining tóraghasy Múrat Abdulamiytúly Ábenovting aituynsha, búl baghdarlama memlekettik iri bastamagha ýndeu qosyp, barynsha jastargha qoldau kórsetu bolyp tabylady eken.

– Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev «Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam» baghdarlamasynda jahandyq dengeydegi daghdarys kezinde elimizdi әleumettik-ekonomikalyq janghyrtudyng sheshushi mindetterin kórsetip, ótken ghasyrdyng 60-jyldarynan keninen taraghan tútynushylyq qogham tújyrymdamasy ornyna balama retinde Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamy iydeyasyn úsyndy. Sonymen qatar, «Elimizde júmys oryndaryn qúrudamyz, jana óndirister saludamyz. Sondyqtan, júmys bar jerge baru kerek» -dep kórsetti.

Memleket basshysynyng osy iydeyalaryn negizge ala otyryp Qazaqstan Respublikasy Ýkimeti jas­tar mәselesine arnap arnayy baghdarlama qabyldady. Býgingi «Mәngilik El Jastary – industriyagha» Memlekettik baghdarlamasy osy bir bastamagha ýndeu qosyp, barynsha jastargha qoldau kórsetu bolyp tabylady.

Qazirgi tanda Almaty, Jambyl, Qyzylorda, Manghystau, Ontýstik Qazaqstan oblystarynda býgingi kýni bala tuu dengeyi joghary, kóship kelushiler kóp. Múnyng barlyghy júmyssyzdyq mәselesin tudyrady. Áleumettik nysandar, ýi, mektep, balabaqsha jetpeydi. Qansha adam oqu bitirse de, júmyssyz jýr. Mektep bitirgender kolledjderge oqugha týse almaydy – sebebi ýmitkerler kóp bolghasyn, oryn jetispeydi. Enbek kýshi artyp túrghasyn kadrlyq súranys az bolady. Búl – naryq ekonomikasynyng zandylyghy. Oqudy búryn bitirgender júmyssyz jýrgesin grant ta az bólinedi. Kerisinshe, elimizding keybir ónirlerinde kadr tapshylyghy óte ózekti bolyp túr. Býgingi tanda búnday mәsele 7-8 oblysta tuyndauda. Basty sebebi – bala tuu dengeyining tómendigi jәne syrtqa kóship ketu migrasiyasy. Sol ónirlerdegi óndiris oryndary enbek kýshi jetispeushiliginen óz әleuetin tolyq iske asyra almay otyr.

Mine, kadr tapshylyghyn tuyndatqan osynday mәselelerdi sheshu ýshin industriyalyq-innovasiyalyq baghdarlamany jýzege asyrugha, jastar arasyndaghy júmyssyzdyq siyaqty mәseleler sheshimin tauyp, joghary bilimdi mamandar men sauatty júmysshylar dayarlauda el bolashaghyna ong әserin beredi dep oilaymyz, - deydi Ábenov.

Halyqty ontýstikten soltýstikke kóshiru baghdarlamasy ayasynda kósh baghytyn soltýsikke búrghan aghayyngha jasalatyn tiyimdilik jyldan-jylgha jaqsaryp keledi. Atap aitar bolsaq, biyldan bastap tek otbasylargha ghana emes, nekede túrmaghan azamattargha da memlekettik qoldau kórsetiledi. Búl mәsele halyqty júmyspen qamtu jәne kóshi-qon mәseleleri turaly zang jobasynda kórinis tauyp otyr.

Demek, Soltýstikke kóshu ýshin otbasyly bolu mindet emes. Júmys izdep jýrsiz be? Álde klimat almastyryp, jer janalap, meken auystyrghynyz kele me? Onda josparynyzdy jýzege asyru ýshin Ontýstikten soltýstikke qonys audaru baghdarlamasynyng sharttarymen tanysynyz. Biyl baghdarlama shartyna eleuli ózgeris engizilgen. Yaghni, búghan deyin atalghan baghdarlamagha otbasyly ne tughan-tuysyn ertken adam júby qatysa alsa, endi ýilenbegen, ne túrmys qúrmaghan adam da jalghyz qatysa alady. Biyl baghdarlamany jýzege asyru ýshin respublikalyq budjetten 1706 otbasygha kvota bólingen. 2015 jyly jýzege asyryla bastaghan baghdarlama әueli eldi eleng etkizdi. Sodan beri birshama ózgeristerge úshyrap, әli de jalghasyp keledi. 2017 jyly «Ónimdi júmyspen qamtu jәne jappay kәsipkerlikti damytu» memlekettik baghdarlamasy ayasynda ontýstik oblystardan soltýstik ónirlerge otbasylardy kóshiruge 710 mln tenge qarastyrylghan.

Endi ontýstikting halqyn soltýstikke ne ýshin kóshiru kerek degen súraq tónireginde azyraq toqtalayyq. Keybir derekterge sýiensek, 2030 jylgha qaray Qazaqstan halqy 20 millionnan asady degen boljam bar. Búl mejege jetu – asqaq arman. Degenmen, әlgi boljanghan halyq sanynyng 50 payyzdan astamy ontýstik ónirdegi bes oblysqa ghana tiyesili. Esesine, soltýstik aimaqtardaghy halyq sany kemy týspek. Eldegi ishki kóshi-qon sayasatyn osy qalypta ústap túrar bolsa, soltýstiktegi túrghyndar sanynyng tómendey beretini aitpasa da týsinikti. Búl óz kezeginde soltýstikke qarasty oblystarda júmys kýshining jetispeushiligin tudyrady.

Býginde Ontýstik Qazaqstan oblysy halqynyng tyghyzdyghy jaghynan kósh basynda. Sol sebepten de eki qolgha bir kýrek tappay jýrgender kóp. Elimiz osy túrghyda eki maqsatty jobany jýzege asyrudy qolgha alghan bolatyn. Búl soltýstik ónirdi qazaqylandyrugha jәne halyqtyng júmyspen qamtyluyna baghyttalyp otyr. Yaghni, enbek resursynyng tensizdigin retteu qazaqylandyru sayasatymen qatar jýredi. Osy túrghyda Elbasy Núrsúltan Nazarbaev «Qazaqstannyng Ýshinshi janghyruy: jahandyq bәsekege qabilettilik» Joldauynda enbek naryghyn janghyrtu maqsatynda enbekkerlerdi artyq júmys kýshi bar ónirlerden júmys kýshi jetispeytin ónirlerge útymdylyqpen tartugha qoldau kórsetu kerektigin atap kórsetken bolatyn. Sonday-aq, «Júmyspen qamtu – 2020» baghdarlamasyna arnayy tarmaq engizip, búl mәseleni sheshuding ontayly joldaryn belgiledi. Ondaghy maqsat – el azamattaryn, әsirese, halqy tyghyz, júmyssyzdyghy basym ontýstik túrghyndaryn júmys kýshi tapshy ónirlerge qaray kóshirip, ekonomikalyq túrghydan qolayly etip ornalastyru. Bastama sәtimen jýzege assa, qoghamdaghy birqatar ózekti mәselening týiini tarqatylmaq.

Al demografiyalyq boljam boyynsha, 2050 jylgha qaray ontýstik ónirlerde halyq sany 5 million 300 myng adamgha deyin jetip, júmyssyzdyq mәselesi kýrdelene týsui mýmkin. Kerisinshe, soltýstik ónirlerde túrghyndar sany 900 myngha kemip, júmys kýshining jetispeushiligi ýlken týitkilge ainalu qaupi basym.

Búghan qosa ontýstik ónirdegi ekonomikalyq túrghyda belsendi halyqtyng ishinde 62,7 myng adam júmyssyzdar qatarynda. Qazir halyqty júmyspen qamtugha, jappay kәsipkerlikke tartugha kónil bólinip otyrghany belgili. Oblys azamattarynyng birqatary júmys kýshi az soltýstik oblystargha qonys audaryp, kәsibin dóngeletude. Mәselen, 2016 jyly oblystan Soltýstik Qazaqstan oblysyna 125, Qostanay oblysyna 18, Shyghys Qazaqstan oblysyna 3 otbasy qonys audarghan. Al biyl osy maqsatta qansha otbasy qonys audarugha niyetti? «Serpin» jobasy boyynsha qansha shәkirt bilim almaq? Osy sekildi manyzdy mәseleler óniraralyq birigudi damytu jónindegi sharalar boyynsha ótken bos júmys oryndary jәrmenkesinde keninen aityldy.

Qysqartyp aitqanda, basymyz kóbeyip, baurymyz býtin bolsyn desek, shekarany adamgha toltyryp, óndiristi nyghaytuymyz kerek. Ári el halqynyng ónirlerde ornalasu tepe-tendigin qalyptastyru kerek. Al ol – senimdi de sergek qonys audarushylardyng da ong jambasyna keler sayasat. «Elge el kelse – qút» degen ataly sóz aldymyzgha ústar úranymyz bolghany jón-aq.

Erlan Ábikenúly

Abai.kz