«سەرپىن» باعدارلاماسى «وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە» جوباسىنىڭ جۇگىن جەڭىلدەتتى
ەل پرەزيدەنتىنىڭ ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ جاستار ساياساتى ەلىمىزدىڭ باستى باسىمدىقتارىنىڭ بىرىنە اينالعان. «قازاقستان 2020: بولاشاققا جول» قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىنىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىندا: قازاقستاندىقتار – جاسامپاز جانە جاس ۇلت: رەسپۋبليكانىڭ ءاربىر ەكىنشى تۇرعىنى 30 جاسقا تولماعان جاستار. قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاقستان جاستارىنىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن، ولاردىڭ قوعامعا ىقپالداسۋىمەن بايلانىستى، بولاشاقتىڭ نەگىزى بۇگىن قالانادى دەلىنگەن.
ەلباسى جاستارعا ارناپ سويلەگەن سوزىندە: «ىقىلىم زاماننان بەرى قازاق اتامىز „بىلەكتى ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى“ دەگەن ءسوز قالدىرعان. قازاقتىڭ بۇل ماقالانىڭ ءوزى بۇگىنگى كۇنى ايرىقشا مانگە يە بولىپ وتىر. بۇل زامان بىلەككە ەمەس، بىلىمگە سەنەتىن زامان. زاماناۋي الەمدە ەلدىڭ قۋاتى، ەڭ الدىمەن، ءبىلىم مەن عىلىمدا بولاتىن ۋاقىتقا كەلدىك. سول ءبىلىمدى قاجەتكە، تۇرمىس يگىلىگىنە جاراتا بىلۋىمىزبەن عانا باعالانادى. ينەمەن قۇدىق قازعانداي، قيىن كۇردەلى، وراسان قاجىر قايرات پەن ەرىك — جىگەردى تالاپ ەتەتىن ءبىلىمسىز ءومىر تۇل»، — دەگەن بولاتىن.
ەل ەرتەڭى – جاستار دەيدى ەكەنبىز ەل جاستارىنىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. وسى باعىتتا مەملەكەت تاراپىنان جۇيەلى جوبالار جاسالۋدا. جاستاردىڭ ءبىلىم الۋىن ەلدەگى ءتۇرلى باعدارلامار اياسىندا ىسكە اسىرىلۋدا. كۇنگەي جۇرتىن تەرىسكەيگە الدىرتىپ، سونداعى تىرشىلىك قازانىن قايناتۋدى كوزدەگەن وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قونىس اۋدارۋ باعدارلاماسى – كورگەندىلىكپەن قولعا الىنعان جوبا دەپ سانايمىز. سەبەبى، وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ حالقى جىل ساناپ كوبەيىپ، جۇمىس تابۋ قيىنداپ بارا جاتسا; سولتۇستىكتتىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىندا ادام سانى ازايىپ بارادى. وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ەل بيلىگى وسىنداي شەشىم شىعارعالى بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى.
وسى باعدارلاما اياسىندا وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ جاستارىن ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى وبلىستاردا وقىپ، ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىكتەر جاسالدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى جاستار ماسەلەسىنە ارناپ «ماڭگىلىك ەل جاستارى – يندۋسترياعا» اتتى ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانعان بولاتى. اتالعان باعدارلاما بويىنشا 7 جوو مەن 25 كوللەدج جۇمىلدىرىلىپ، ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، الماتى وبلىستارىنىڭ جاستارى قاتىستى. سول جىلدارى جوعارى وقۋ ورىندارىنا 1 050, كوللەدجدەرگە 1 000 گرانت بولىنگەنىمەن، ماۋسىمنىڭ اياعىنا دەيىن، بار بولعانى 30 ءوتىنىش قانا كەلىپ ءتۇسىپ، جوبا ءوز ماقساتىنا جەتە المادى.
ارتىنشا ەرىكتىلەردىڭ ارقاسىندا 2014 جىلى «سەرپىن» جالپىۇلتتىق، قوعامدىق جوباسى دۇنيەگە كەلدى. بۇل جوبانىڭ قاجەت ەكەندىگىن دالەلدەۋ ماقساتىندا زەرتتەۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلدى. «سەرپىن» الەۋمەتتىك جوباسى بۇگىندە ەلىمىزدەگى ەڭ تانىمال الەۋمەتتىك باستامالاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. قازىر حالىقتىڭ جوباعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. 2014 جىلى جوبا اياسىندا 2050 ستۋدەنت، 2015 جىلى 6 200, 2016 جىلى 11 296 ستۋدەنت ءبىلىم الدى.
باعدارلاما اياسىندا مىڭداعان جاس ءبىلىم الدى، سولتۇستىكتەگى جوو-لار جاندانادى. ستۋدەنت – مەملەكەتتىڭ دامۋ پوتەنتسيالىن ايقىندايتىن كۇش. قاي قالادا ستۋدەنت كوپ بولسا، سول قالانىڭ بولاشاعى زور. «سەرپىننەن» بىتىرگەن جاستاردىڭ كەمى 50 پايىزى سول وڭىرلەردە قالسا، ءۇمىتتىڭ اقتالعانى. ولاردى وقىتقاندا، بولاشاقتا جۇمىسسىز قالمايتىن، سول وڭىرگە اسا قاجەتتى ماماندىقتار بويىنشا وقىتقان دۇرىس.
«سەرپىن» يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق جوبالارعا مامانداردى دايارلاپ، جۇمىس كۇشى مول ايماقتارداعى جاستارعا سۇرانىسقا يە كاسىبي ءبىلىم بەرۋدى ۇيىمداستىرادى; جۇمىس كۇشى مول ايماقتارداعى جاستاردى جۇمىس كۇشى تاپشى ايماقتارداعى سۇرانىسقا يە ماماندىقتار بويىنشا وقۋعا تارتادى. ەكىنشىدەن، تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋدىڭ بەدەلىن ارتتىرىپ، جاستاردىڭ جۇمىسشى ماماندىقتار الۋعا دەگەن وڭ كوزقاراسىن قالىپتاستىرادى. ۇشىنشىدەن، جاستاردىڭ الەۋەتتىك جانە جۇمىسسىزدىق ماسەلەلەرىن شەشەدى.
جوبا جۇزەگە اسىرىلعان العاشقى 3 جىل ىشىندە 12 مىڭنان استام ازامات بۇل باستامانىڭ پايدالى تۇستارىنا كۋا بولدى. 9212 ستۋدەنت جوو-لارىن تاڭداسا، قالعانى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە وقىپ ءبىلىم الدى. ءارى ولاردى جۇمىسپەن قامتۋ جاعى دا قاراستىرىلعان. جوباعا قاتىساتىن جوو سانى دا از بولعان جوق. الەۋمەتتىك باستاما اياسىندا ەلىمىزدە تاپشى مامانداردى دايارلاۋ كوزدەلگەن. باعدارلاما اياسىندا وڭتۇستىك جاستارى شىعىس پەن سولتۇستىكتەن ءبىلىم الىپ، ايماقتاعى حالىق سانى مەن ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە ءوز ۇلەستەرىن قوسادى. ەڭ باستىسى، انا ءتىلىن ۇمىتقان جانداردى قازاقىلاندىرۋعا اتسالىسپاق. جوباعا بۇگىندە ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، الماتى وبلىستارىنىڭ تۇلەكتەرى قاتىسا الادى.
وسى باعدارلاما وڭتۇستىكتىڭ حالقىن سولتۇستىككە كوشىرۋ جوباسىنىڭ جۇگىن جەڭىلدەتتى. سەبەبى، جەڭىلدەتىلگەن مۇمكىندىكپەن بولىنگەن مول گرانت تەك سولتۇستىك وڭىردەگى جەتى جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋدى مىندەتتەدى. مەملەكەتتىك گرانت الۋدى ماقسات ەتكەن جاستار سولتۇستىك ءوڭىردى بەتكە الدى. بۇل جاستار وقۋ بىتىرگەن سوڭ سول وڭىرلەردە قالىپ، ەڭبەك ەتەر بولسا ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ماقساتتىڭ جۇزەگە اسقانى دەر ەدىك. «ماڭگىلىك ەل جاستارى – يندۋسترياعا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ توراعاسى مۇرات ابدۋلاميتۇلى ابەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل باعدارلاما مەملەكەتتىك ءىرى باستاماعا ۇندەۋ قوسىپ، بارىنشا جاستارعا قولداۋ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى ەكەن.
– قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» باعدارلاماسىندا جاhاندىق دەڭگەيدەگى داعدارىس كەزىندە ەلىمىزدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭعىرتۋدىڭ شەشۋشى مىندەتتەرىن كورسەتىپ، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان كەڭىنەن تاراعان تۇتىنۋشىلىق قوعام تۇجىرىمداماسى ورنىنا بالاما رەتىندە جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامى يدەياسىن ۇسىندى. سونىمەن قاتار، «ەلىمىزدە جۇمىس ورىندارىن قۇرۋدامىز، جاڭا وندىرىستەر سالۋدامىز. سوندىقتان، جۇمىس بار جەرگە بارۋ كەرەك» -دەپ كورسەتتى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ وسى يدەيالارىن نەگىزگە الا وتىرىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى جاستار ماسەلەسىنە ارناپ ارنايى باعدارلاما قابىلدادى. بۇگىنگى «ماڭگىلىك ەل جاستارى – يندۋسترياعا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى وسى ءبىر باستاماعا ۇندەۋ قوسىپ، بارىنشا جاستارعا قولداۋ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى.
قازىرگى تاڭدا الماتى، جامبىل، قىزىلوردا، ماڭعىستاۋ، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا بۇگىنگى كۇنى بالا تۋ دەڭگەيى جوعارى، كوشىپ كەلۋشىلەر كوپ. مۇنىڭ بارلىعى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن تۋدىرادى. الەۋمەتتىك نىساندار، ءۇي، مەكتەپ، بالاباقشا جەتپەيدى. قانشا ادام وقۋ بىتىرسە دە، جۇمىسسىز ءجۇر. مەكتەپ بىتىرگەندەر كوللەدجدەرگە وقۋعا تۇسە المايدى – سەبەبى ۇمىتكەرلەر كوپ بولعاسىن، ورىن جەتىسپەيدى. ەڭبەك كۇشى ارتىپ تۇرعاسىن كادرلىق سۇرانىس از بولادى. بۇل – نارىق ەكونوميكاسىنىڭ زاڭدىلىعى. وقۋدى بۇرىن بىتىرگەندەر جۇمىسسىز جۇرگەسىن گرانت تا از بولىنەدى. كەرىسىنشە، ەلىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە كادر تاپشىلىعى وتە وزەكتى بولىپ تۇر. بۇگىنگى تاڭدا بۇنداي ماسەلە 7-8 وبلىستا تۋىنداۋدا. باستى سەبەبى – بالا تۋ دەنگەيىنىڭ تومەندىگى جانە سىرتقا كوشىپ كەتۋ ميگراتسياسى. سول وڭىرلەردەگى ءوندىرىس ورىندارى ەڭبەك كۇشى جەتىسپەۋشىلىگىنەن ءوز الەۋەتىن تولىق ىسكە اسىرا الماي وتىر.
مىنە، كادر تاپشىلىعىن تۋىنداتقان وسىنداي ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا، جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق سياقتى ماسەلەلەر شەشىمىن تاۋىپ، جوعارى ءبىلىمدى ماماندار مەن ساۋاتتى جۇمىسشىلار دايارلاۋدا ەل بولاشاعىنا وڭ اسەرىن بەرەدى دەپ ويلايمىز، - دەيدى ابەنوۆ.
حالىقتى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا كوش باعىتىن سولتۇسىككە بۇرعان اعايىنعا جاسالاتىن تيىمدىلىك جىلدان-جىلعا جاقسارىپ كەلەدى. اتاپ ايتار بولساق، بيىلدان باستاپ تەك وتباسىلارعا عانا ەمەس، نەكەدە تۇرماعان ازاماتتارعا دا مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىلەدى. بۇل ماسەلە حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ جانە كوشى-قون ماسەلەلەرى تۋرالى زاڭ جوباسىندا كورىنىس تاۋىپ وتىر.
دەمەك، سولتۇستىككە كوشۋ ءۇشىن وتباسىلى بولۋ مىندەت ەمەس. جۇمىس ىزدەپ ءجۇرسىز بە؟ الدە كليمات الماستىرىپ، جەر جاڭالاپ، مەكەن اۋىستىرعىڭىز كەلە مە؟ وندا جوسپارىڭىزدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قونىس اۋدارۋ باعدارلاماسىنىڭ شارتتارىمەن تانىسىڭىز. بيىل باعدارلاما شارتىنا ەلەۋلى وزگەرىس ەنگىزىلگەن. ياعني، بۇعان دەيىن اتالعان باعدارلاماعا وتباسىلى نە تۋعان-تۋىسىن ەرتكەن ادام جۇبى قاتىسا السا، ەندى ۇيلەنبەگەن، نە تۇرمىس قۇرماعان ادام دا جالعىز قاتىسا الادى. بيىل باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 1706 وتباسىعا كۆوتا بولىنگەن. 2015 جىلى جۇزەگە اسىرىلا باستاعان باعدارلاما اۋەلى ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى. سودان بەرى ءبىرشاما وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. 2017 جىلى «ءونىمدى جۇمىسپەن قامتۋ جانە جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا وڭتۇستىك وبلىستاردان سولتۇستىك وڭىرلەرگە وتباسىلاردى كوشىرۋگە 710 ملن تەڭگە قاراستىرىلعان.
ەندى وڭتۇستىكتىڭ حالقىن سولتۇستىككە نە ءۇشىن كوشىرۋ كەرەك دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ازىراق توقتالايىق. كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 2030 جىلعا قاراي قازاقستان حالقى 20 ميلليوننان اسادى دەگەن بولجام بار. بۇل مەجەگە جەتۋ – اسقاق ارمان. دەگەنمەن، الگى بولجانعان حالىق سانىنىڭ 50 پايىزدان استامى وڭتۇستiك وڭiردەگi بەس وبلىسقا عانا تيەسiلi. ەسەسiنە، سولتۇستiك ايماقتارداعى حالىق سانى كەمي تۇسپەك. ەلدەگi iشكi كوشi-قون ساياساتىن وسى قالىپتا ۇستاپ تۇرار بولسا، سولتۇستiكتەگi تۇرعىندار سانىنىڭ تومەندەي بەرەتiنi ايتپاسا دا تۇسiنiكتi. بۇل ءوز كەزەگiندە سولتۇستiككە قاراستى وبلىستاردا جۇمىس كۇشiنiڭ جەتiسپەۋشiلiگiن تۋدىرادى.
بۇگىندە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى حالقىنىڭ تىعىزدىعى جاعىنان كوش باسىندا. سول سەبەپتەن دە ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي جۇرگەندەر كوپ. ەلىمىز وسى تۇرعىدا ەكى ماقساتتى جوبانى جۇزەگە اسىرۋدى قولعا العان بولاتىن. بۇل سولتۇستىك ءوڭىردى قازاقىلاندىرۋعا جانە حالىقتىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋىنا باعىتتالىپ وتىر. ياعني، ەڭبەك رەسۋرسىنىڭ تەڭسىزدىگىن رەتتەۋ قازاقىلاندىرۋ ساياساتىمەن قاتار جۇرەدى. وسى تۇرعىدا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك» جولداۋىندا ەڭبەك نارىعىن جاڭعىرتۋ ماقساتىندا ەڭبەككەرلەردى ارتىق جۇمىس كۇشى بار وڭىرلەردەن جۇمىس كۇشى جەتىسپەيتىن وڭىرلەرگە ۇتىمدىلىقپەن تارتۋعا قولداۋ كورسەتۋ كەرەكتىگىن اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. سونداي-اق، «جۇمىسپەن قامتۋ – 2020» باعدارلاماسىنا ارنايى تارماق ەنگiزiپ، بۇل ماسەلەنi شەشۋدiڭ وڭتايلى جولدارىن بەلگiلەدi. ونداعى ماقسات – ەل ازاماتتارىن، اسiرەسە، حالقى تىعىز، جۇمىسسىزدىعى باسىم وڭتۇستiك تۇرعىندارىن جۇمىس كۇشi تاپشى وڭiرلەرگە قاراي كوشiرiپ، ەكونوميكالىق تۇرعىدان قولايلى ەتiپ ورنالاستىرۋ. باستاما ساتiمەن جۇزەگە اسسا، قوعامداعى بiرقاتار وزەكتi ماسەلەنiڭ ءتۇيiنi تارقاتىلماق.
ال دەموگرافيالىق بولجام بويىنشا، 2050 جىلعا قاراي وڭتۇستىك وڭىرلەردە حالىق سانى 5 ميلليون 300 مىڭ ادامعا دەيىن جەتىپ، جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى كۇردەلەنە ءتۇسۋى مۇمكىن. كەرىسىنشە، سولتۇستىك وڭىرلەردە تۇرعىندار سانى 900 مىڭعا كەمىپ، جۇمىس كۇشىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ۇلكەن تۇيتكىلگە اينالۋ قاۋپى باسىم.
بۇعان قوسا وڭتۇستىك وڭىردەگى ەكونوميكالىق تۇرعىدا بەلسەندى حالىقتىڭ ىشىندە 62,7 مىڭ ادام جۇمىسسىزدار قاتارىندا. قازىر حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋعا، جاپپاي كاسىپكەرلىككە تارتۋعا كوڭىل ءبولىنىپ وتىرعانى بەلگىلى. وبلىس ازاماتتارىنىڭ بىرقاتارى جۇمىس كۇشى از سولتۇستىك وبلىستارعا قونىس اۋدارىپ، كاسىبىن دوڭگەلەتۋدە. ماسەلەن، 2016 جىلى وبلىستان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا 125, قوستاناي وبلىسىنا 18, شىعىس قازاقستان وبلىسىنا 3 وتباسى قونىس اۋدارعان. ال بيىل وسى ماقساتتا قانشا وتباسى قونىس اۋدارۋعا نيەتتى؟ «سەرپىن» جوباسى بويىنشا قانشا شاكىرت ءبىلىم الماق؟ وسى سەكىلدى ماڭىزدى ماسەلەلەر وڭىرارالىق بىرىگۋدى دامىتۋ جونىندەگى شارالار بويىنشا وتكەن بوس جۇمىس ورىندارى جارمەڭكەسىندە كەڭىنەن ايتىلدى.
قىسقارتىپ ايتقاندا، باسىمىز كوبەيىپ، باۋرىمىز ءبۇتىن بولسىن دەسەك، شەكارانى ادامعا تولتىرىپ، ءوندىرىستى نىعايتۋىمىز كەرەك. ءارى ەل حالقىنىڭ وڭىرلەردە ورنالاسۋ تەپە-تەڭدىگىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. ال ول – سەنىمدى دە سەرگەك قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ دا وڭ جامباسىنا كەلەر ساياسات. «ەلگە ەل كەلسە – قۇت» دەگەن اتالى ءسوز الدىمىزعا ۇستار ۇرانىمىز بولعانى ءجون-اق.
ەرلان ابىكەنۇلى
Abai.kz
