Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng memleketting zannamalyq, úiymdastyrushylyq jәne basqa da sharalarymen jýzege asuy tiyis qúqyqtyq iydeyalary men prinsipterin odan әri iske asyru qajet.
Memlekettik jәne qoghamdyq instituttardyng kýsh-jigeri elding Negizgi zanynyng barlyq konstitusiyalyq aiqyndamalarda qamtylghan jasampaz әleuetining jýzege asyryluy tónireginde shoghyrlanuy tiyis.
Zannamany jetildiru prosesinde jәne qúqyq qoldanu qyzmeti barysynda Konstitusiyanyng ýstemdik prinsipterin jәne tómengi dengeydegi aktilerding joghary dengeydegi aktilerding normalaryna sәikestigin búljytpay saqtau qajet.
Eldegi zandylyq rejiymin jәne qúqyqtyq jýiening túraqtylyghyn da, sonymen qosa qoldanystaghy Konstitusiya shenberinde últtyq qúqyqtyng qaryshty damuyn da qamtamasyz etetin jýieli sharalar qajet. Qúqyqtyq sayasatqa keshendi kózqaras barlyq normativtik-qúqyqtyq bazany memleket damuynyng jalpy strategiyasy túrghysynda, onyng ishinde nәtiyjelilik, ashyqtyq jәne eseptilik prinsipterinde, azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtaryn, qogham men memleketting mýddelerin qamtamasyz etetin memlekettik basqarudyng sapaly jana modelin jasau jóninen janghyrtugha mýmkindik beredi.

Últtyq qúqyqtyq jýiening negizi konstitusiyalyq qúqyq bolyp tabylady. Onyng qaryshtap damuy 2007 jylghy konstitusiyalyq reforma nәtiyjesinde eleuli týrde janarghan Qazaqstannyng qoldanystaghy Konstitusiyanyng prinsipteri men normalaryna sýienedi.
Elimizding Negizgi zanynda kórinis tapqan iydeyalar men prinsipter últtyq qúqyqtyq jýiening negizgi baghyttary men damu tetikterin, onyng ishinde konstitusiyalyq qúqyqty úzaq merzimdi perspektivada aiqyndaydy. Yaghny Konstitusiyanyng prinsipteri men normalaryn, eng aldymen, memlekettik biylik organdary men onyng lauazymdy adamdarynyng qyzmetinde tolyqqandy iske asyru, búl rette Konstitusiyany tikeley qoldanumen qatar aghymdaghy zannama jәne qúqyq qoldanu arqyly onyng әleuetin qamtamasyz etu manyzdy mindet bolyp tabylady.
Bizding memleketimizding Konstitusiyasynda bekitilgen Respublika qyzmetining týbegeyli prinsipterin (búl: qoghamdyq kelisim men sayasy túraqtylyq, barsha halyqtyng iygiligi ýshin ekonomikalyq damu, qazaqstandyq patriotizm, memlekettik ómirding neghúrlym manyzdy mәselelerin demokratiyalyq әdistermen sheshu) saqtau men iske asyru elding ornyqty әleumettik-ekonomikalyq jәne sayasiy-qúqyqtyq damuyn qamtamasyz etuge mýmkindik beredi.
Qazaqstan Respublikasy konstitusiyalyq qúrylysynyng negizi, memleketting egemendigi men bir tútastyghy konstitusiyalyq zannamany jәne ony qoldanu praktikasyn jetildiru arqyly nyghayatyn bolady.
Konstitusiyalyq qúqyqty damytu perspektivalary memleketting qúrylymyn, memlekettik biylikting bir tútastyghyn, onyng tarmaqtarynyng júmys isteu tetikterin jәne Qazaqstan Respublikasynyng býkil halyqtyq saylanghan Preziydenti tarapynan strategiyalyq basshylyqpen, baqylaumen jәne tórelikpen olardyng ózara is-qimylyn anyqtaytyn qoldanystaghy konstitusiyalyq zandardy jetildirumen baylanysty.
Konstitusiyalyq zandylyq rejiymin, Konstitusiyanyng prinsipteri men normalaryn naqty týsindiru, últtyq qúqyq pen qúqyq qoldanu praktikasyn damytu baghdaryn qalyptastyrudy qamtamasyz etuding manyzdy tetikterining biri Konstitusiyalyq Kenes qyzmetining tiyimdiligin arttyru jәne memleketting qúqyqtyq sayasatynda onyng normativtik qaulylaryn tolyghymen is jýzine asyru bolyp tabylady.
Elde qúqyqtyq memleket prinsipterin odan әri bekitu prosesinde, bir jaghynan, adamnyng jәne azamattyng konstitusiyalyq qúqyqtary men bostandyqtaryn jýzege asyrudyng eng joghary yqtimal kepildigine qol jetkizu, al ekinshi jaghynan barlyq memlekettik organdardyn, lauazymdy túlghalardyn, azamattar men úiymdardyn konstitusiyalyq mindetterdi búljytpay jәne tolyq oryndauy manyzdy.
Adamnyng jәne azamattyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qamtamasyz etu ýshin bizdin Konstitusiya talap etetindey, tegine, әleumettik, lauazymdyq jәne mýliktik jaghdayyna, jynysyna, nәsiline, últyna, tiline, dinge kózqarasyna, nanymyna, túrghylyqty jerine nemese kez kelgen ózge jaghdayattargha qatyssyz qúqyqtary men bostandyqtarynyng tendigine kepildik beretin jaghday jasau bolyp tabylady.
Osy orayda últtyq kelisimdi saqtau men nyghaytuda, Qazaqstannyng kóp últty halqynyng birligin qamtamasyz etude qúqyqtyq tetikterding róli arta týsetin bolady.
Qazaqstan zayyrly memleket bolyp tabylady, onda konfessiyaaralyq tatulyq pen kelisim saltanat qúruda, dinge senushilermen qatar ateistik kózqarasty ústanatyn azamattardyng da qúqyghy qúrmetteledi. Memleket diny qyzmet salasyna aralaspaydy, alayda konfessiyalarmen ózara is-qimyldy qamtamasyz etui jәne azamattardyng diny senim bostandyghy qúqyghyn qorghauy tiyis, ol ýshin osy salada tiyimdi memlekettik sayasat qalyptasuy tiyis.
Diny senim bostandyghy turaly zannamany missionerlik qyzmetti retteu, diny ónimderdi taratu, diny birlestikterdi tirkeu bóliginde odan әri jetildiru, saqtau jәne birkelki qoldanu qajet.
Qazirgi jaghdaylarda memlekettik jәne qoghamdyq ómirde genderlik tendik, әielder men erlerding teng qúqyqtary men teng mýmkindikterin qamtamasyz etu faktory aitarlyqtay rólge ie boluda.
Qazaqstannyng ómir sýru sapasynyng standarttary joghary, serpindi, qazirgi zamanghy memleket retinde qaryshty da ornyqty damuy adamy әleuetti, azamattardyng iskerligin jandandyru, azamattyq qogham instituttaryn nyghaytu negizinde ghana mýmkin bolady.
Osyghan baylanysty azamattyq qogham instituttarynyng damuyna jәne azamattyq bastamalardy iske asyru mýmkindigine qosymsha qarqyn beretin qúqyqtyq qúraldar qajet.
Ýkimettik emes úiymdardyng mәrtebesin jetildiru kerek qúqyqtyq retteu tetikteri ýkimettik emes úiymdar qyzmetining erekshelikterin, sonday-aq qoghamdyq birlestikterdi memlekettik qoldaudy qamtamasyz etudi eskerui tiyis.
Aqparat mәselelerin retteytin normativtik-qúqyqtyq retteudi de jetildiru qajet. Osy qyzmet jәne onyng qúqyqtyq rettelui tútas alghanda kepildi sóz bostandyghyna, adamnyng jeke ómirine, jeke jәne otbasylyq qúpiyalaryna, hat jazysu, telefon arqyly sóilesu jәne ózge de alysqan habarlarynyng qúpiyasyna qol súghylmauyna konstitusiyalyq qúqyqtarynyng saqtaluyn, sonday-aq memlekettik qúpiyalar turaly zannama talaptarynyng saqtatuyn eskere otyryp zanda tyiym salynbaghan tәsildermen kez kelgen aqparatty erkin alugha jәne taratugha baghyttaluy tiyis.
Azamattyq bastamalardy damytu jergilikti ózin-ózi basqaru mәselelerimen tyghyz baylanysty. Memleket pen azamattyq qogham toghysyndaghy búl institut ózin nyghaytu men damytudy talap etedi. Atap aitqanda, jinaqtalghan tәjiriybeni eskere otyryp, memlekettik basqaru men jergilikti ózin-ózi basqaru funksiyalarynyng arajigin ajyratyp qana qoymay sonymen qatar jergilikti ózin-ózi basqaru organdaryn jergilikti manyzy bar memlekettik funksiyalardy iske asyrugha keng auqymda tartu qajet.
Jergilikti manyzy bar mәselelerdi sheshude halyqtyng róli men belsendiligin arttyru jergilikti ózin-ózi basqarudy damytudyng nәtiyjeleri bolugha tiyis.
Búl rette, memlekettik basqaru men ózin-ózi basqarudyng tiyimdi jýiesin jasau maqsatynda osy júmysty memlekettik biylikting әrtýrli dengeylerining arasyndaghy qyzmet salalarynyn, funksiyalary men jauapkershiligining arajigin odan әri ajyratumen bir mezgilde jýrgizu qajet.
Múnday júmys memlekettik jәne ózin-ózi basqaru negizderin útymdy bólu túrghysynan jergilikti ókildi jәne atqarushy organdar mәrtebesining ózgeruimen qatar jýrgizilui tiyis. Osy túrghydan alghanda әkimshilik-aumaqtyq qúrylys turaly zannamada әrbir әkimshilik-aumaqtyq birlikting róli men maqsatyna naqty anyqtama beru qajet, búl memlekettik biylik jәne jergilikti ózin-ózi basqarudyng әrbir organynyng róli men maqsatyn tiyisinshe anyqtaugha negiz bolady. Búl zannamada týrli әkimshilik-aumaqtyq birlikter, onyng ishinde monoqalalar mәrtebesining erekshelikterin jәne halyqtyng layyqty ómir sýru dengeyin qamtamasyz etetin memlekettik instituttardyng qyzmetin naqty kórsetuge mýmkindik beredi.

Qazaqstanda memlekettik basqaru jýiesin damytu tiyimdi de jinaqy memlekettik apparat qúrugha jana basqaru tehnologiyalaryn engizuge, әkimshilik rәsimderdi jetildiruge baghyttalghan әkimshilik reformany qúqyqtyq qamtamasyz etumen tyghyz baylanysty. Al búl - qúqyqtyng әkimshilik tәrizdi salasyn retteu ayasy,onyng manyzdy mindeti - biylikting barlyq dengeyinde memlekettik apparattyng tiyimdi júmys isteuin qamtamasyz etu. Osyghan baylanysty memlekettik basqaru salasyndaghy әkimshilik qúqyq:
- memlekettik organdar arasyndaghy qúzyretti útymdy jәne naqty bóludi qamtamasyz etuge;
- naryqtyq ekonomika jaghdayynda artyq memlekettik retteudi, onyng ishinde baqylau-qadaghalau funksiyalaryn boldyrmaugha;
- biylikting atqarushy tarmaghy organdarynyng memlekettik funksiyalardy iske asyruynyng sharty men tәrtibin reglamentteuge;
- memlekettik basqaru organdarynyng azamattarmen jәne úiymdarmen ózara is-qimylyn qamtamasyz etuge jәne úiymdastyrugha baghyttaluy tiyis.
Sonymen qatar ekonomikany memlekettik retteuding róli artyp otyrghan qazirgi jaghdayda әkimshilik qúqyq mýmkindikterin keneytu jәne onyng retteushi әleuetin jana qoghamdyq qatynastargha qoldanu turaly sóz etken jón.
Ákimshilik qúqyqty odan әri damytu kezinde, mýmkindigine qaray, memlekettin, azamattardyng jәne birjaqty biylik prinsipterine negizdelgen memlekettik emes úiymdardyng arasyndaghy qarym-qatynastardaghy qalyptasqan dәstýrli tәsilderden bas tartqan jón. "Biylik jәne baghynu" prinsipterinen tolyq kólemde bas tartu mýmkin emes, alayda әriptestik-jәrdemdesu, funksionaldyq-kliyenttik, tikeley qorghau prinsipterin qoldanu ayasyn keneytu kerek.
Osyghan baylanysty, tirkeu, rúqsat etu-liysenziyalyq rәsimderdi onaylatu, kommersiyalyq jәne kommersiyalyq emes úiymdardyng qyzmetine memlekettik organdardyng zansyz aralasuyna tosqauyl qon jónindegi júmysty jalghastyru qajet.
Azamattardyng memlekettik organdargha jәne memleketting lauazymdy túlghalaryna ótinish jasau tetikterin, olardyng memleketti basqarugha qatysuynyng jәne óz qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau tәsilderining nysandary retinde jetildiru kerek, onyng ishinde memleketting "elektrondyq ýkimet" arqyly úsynatyn qyzmetter auqymyn keneytu qajet.
«Elektrondyq ýkimet» infraqúrylymynyng bazalyq qúrauyshtaryn odan әri janghyrtu batys europalyq elderde oidaghyday júmys isteytin «e-justice» jýiesining elementterin engizu arqyly jýzege asyryluy mýmkin. Búl azamattar men zandy túlghalar memlekettik organdargha jәne sottargha jýgingen kezde birtindep qaghazsyz qújat ainalymyna kóshuge mýmkindik beredi.
Sonymen birge azamattardyng memlekettik emes úiymdargha ózderining qúqyqtary men zandy mýddelerin qorghau, onyng ishinde qarau merzimin saqtau, úiymdar men olardyng lauazymdy túlghalarynyng óz qyzmetterin tútynushylardyng ótinishterin qaraudaghy jauapkershiligin belgileu mәseleleri boyynsha ótinishterimen baylanysty qatynastardy retteu qajet.
Osylaysha, әkimshilik qúqyq qazirgi jaghdayda memlekettik-biylik qatynastarynyng ghana salasyn qamtymaydy. Ákimshilik qúqyq ayasynda memlekettik mekemelerding azamattarmen jәne úiymdarmen jariyaly, yaghny memlekettik qyzmetterdi úsynu kezindegi qatynastary da bar. Búl rette memlekettik qyzmetterding qúqyqtyq tabighatty Konstitusiyalyq Kenesting tiyisti sheshiminde atap ótkendey әdettegi memlekettik funksiyalardan ózgeshe.
Is jýzinde azamattargha jәne úiymdargha memlekettik qyzmetter kórsetu salasyndaghy qatynasty retteytin әkimshilik qúqyqtyng jana instituty tuyndaydy. Búl instituttyng júmys isteuin qamtamasyz etu ýshin tiyisti qúqyqtyq negiz kerek.
Barabar әkimshilik-qúqyqtyq retteu memlekettik qyzmetter kórsetuding standarttaryn tolyqqandy engizudi talap etedi. Memlekettik qyzmetter tizilimin keneytu, jana tehnologiyalardy paydalana otyryp, olardyng oryndaluyna tiyimdi syrtqy baqylau engizu qajet. «Jalghyz tereze» qaghidaty boyynsha memlekettik kórsetiletin qyzmetting keybir týrlerin kórsetu HQO-lardyng qyzmetin retteytin tiyisti qúqyqtyq bazany qalyptastyrudy talap etedi.
Ákimshilik qúqyqty damytudy biylik pen baghynystyng dәstýrli satylas qatynasy arqyly ghana emes, әri әleumettik, kóbinese әr baghyttaghy mýddeler, arnasy arqyly da qarastyru qajet.
Ákimshilik qúqyqtyng kómegimen azamattar men úiymdardyng memleket kepildik bergen qúqyghy iske asyrylady, óitkeni osy qúqyqtardy qamtamasyz etu men qorghau memleketting jariyaly mýddesi bolyp tabylady.
Búl rette әkimshilik qúqyq subektileri (organdar jәne memleketting lauazymdy adamdary, jergilikti ózin-ózi basqaru organdary) jariyaly mýddeni jetkizushi bolyp tabylady, olardyng mindeti azamattar men úiymdardyng qúqyqtary men zandy mýddelerin qorghau jәne iske asyru.
Basqasha aitqanda, azamattar men úiymdardyng jariyaly mýdde dәrejesine kóterilgen qúqyqtary men zandy mýddelerin qorghau jәne iske asyru, әkimshilik qúqyqtyng qúqyq qorghau funksiyalarynyng qazirgi zamanghy mazmúny degen sóz.
Qoghamdyq ómirding kóptegen kýrdeliligine negizdelgen qazirgi jaghdayda, aralas qatynastar jii tuyndaydy, soghan baylanysty әkimshilik qúqyq әreketining shegining mәselelerin, onyng qúqyqtyng basqa salalarymen jәne eng aldymen әkimshilik qúqyqtyng azamattyq qúqyqpen aralas (әkimshilik-azamattyq) qúqyqtyq qatynastar tuyndaghan kezindegi araqatynasy mәselelerin sheshu qajet.
      Memlekettik organdardy baqylau men qadaghalau bir jaghynan memlekettik basqaru funksiyalary jәne ekinshi jaghynan zandylyqty qamtamasyz etu tәsilderi bola otyryp, әkimshilik qúqyqtyng ózekti mәselesi bolyp qala beredi.
Konstitusiyalyq Kenesting tiyisti qaulysymen memlekettik organdardyng baqylau jәne qadaghalau ókilettikterining araqatynasy turaly mәsele sheshildi. Búl rette, bizding elde memlekettik organdardyng qúzyreti sheginde olargha baqylau jәne qadaghalau ókilettikterin berude konstitusiyalyq shekteuler joqtyghy rastaldy. Yaghni, qadaghalau ókilettigi prokuraturadan basqa, ózge de memlekettik organdargha jýktelui mýmkin.
Osylaysha, prokurorlyq qadaghalaumen qatar atqarushy biylikting uәkiletti lauazymdy túlghalarynyng zanda kózdelgen әkimshilik mәjbýrleu sharalary jaghdaylaryn qoldana otyryp, baghynysty emes subektilerge - azamattar men úiymdargha qatysty jýzege asyratyn, әkimshilik zannamamen retteletin qyzmet salalaryndaghy zandylyqty saqtaudy qamtamasyz etu maqsatyndaghy әkimshilik qadaghalaudyng boluy zandylyq.
Yaghny azamattar men úiymdardyng qúqyqtary men zandy mýddelerin qatang saqtau kezindegi әkimshilik qadaghalaudyng mindeti әkimshilik qúqyqtyq rejimdi saqtaudy qamtamasyz etu.
Memlekettik baqylau men qadaghalaudy jetildiruding perspektivaly baghyttary:
- baqylau-qadaghalau organdarynyng jýiesin ontaylandyrumen;
- kәsipkerlerge ghana emes, sonymen qatar qúqyqtyng basqa da subektilerine qatysty baqylau-qadaghalau ókilettikterining auqymyn retteumen jәne qysqartumen;
- әkimshilik-qadaghalau qyzmetin qúqyqtyq retteu dengeyin arttyrumen baylanysty.
      Memlekettik qyzmet salasyndaghy qatynastar da әkimshilik qúqyqty retteuding nysany bolyp tabylady. Onyng damuynyng basym baghyttar retinde:
- memlekettik sayasy jәne әkimshilik qyzmetting arajigin neghúrlym naqty ajyratu;
- memlekettik qyzmette adam resurstaryn basqarudyng jana instituttaryn qalyptastyru jәne júmys istep túrghandaryn janghyrtu;
- memlekettik qyzmetke kәsiby jәne jeke sipattary negizinde irikteuding jana әdisterin engizu;
- enbekke aqy tóleuding jәne yntalandyrudyng jana prinsipterin engizu;
- memlekettik qyzmetshilerding týpkilikti nәtiyjege baghdarlanghan qyzmetin baghalaudyng qazirgi zamanghy jýiesin engizu kýtiledi.
Ákimshilik qúqyqtyng manyzdy qúramdas bólikterining biri damu perspektivasy әkimshilik qúqyq búzushylyq turaly zannamany janartumen baylanysty, negizinde adamnyng jәne azamattyng qúqyqtary men bostandyqtary turaly tikeley qoldanystaghy mәnin, mazmúnyn anyqtaytyn jәne zandardy qoldanumen konstitusiyalyq normalardy tanu jatugha tiyis - әkimshilik-deliktilik qúqyq bolyp tabylady.
Ákimshilik qúqyq búzushylyqtar turaly zannama búzylghan qúqyqtardy qalpyna keltiruge, әkimshilik-qúqyqtyq sharalarmen qoghamdaghy qúqyqtyq janjaldardyng aldyn alugha barynsha baghyttaluy tiyis. Búl rette әkimshilik-qúqyqtyq sanksiyalardy qalyptastyru kezinde olardyng qoghamdyq qauiptilik dengeyi men qúqyq búzushylyq sipatyna sәikestik prinsiypi mýltiksiz saqtaluy tiyis.
Ákimshilik qúqyq búzushylyqtar turaly isterdi qaraytyn sot jәne sottan tys instansiyalar arasyndaghy ókilettikterding arajigin ajyratudyng naqty tújyrymdamasyn aiqyndaghan jón. Búl rette әkimshilik qúqyq búzushylyqtar turaly janartylghan zannama qoldanuda qarapayym әri tiyimdi boluy jәne negizinen qúqyqtar men zandy mýddelerge qol súghushylyqtan sottan tys qorghaugha baghyttaluy tiyis.
Ákimshilik-deliktilik qúqyq ýshin әkimshilik-deliktilik zannamamen qorghalatyn qúqyqtyq qatynastar auqymyn neghúrlym naqty anyqtau jәne tiyisinshe әkimshilik-qúqyqtyq jәne qylmystyq-qúqyqtyq sanksiyalardyng arajigin naqty ajyratu mәseleleri ótkir bolyp tabylady.
Taghy bir manyzdy baghyt әkimshilik-is jýrgizu qúqyghyn damytu bolyp tabylady, onyng nәtiyjesi Ákimshilik-is jýrgizu kodeksin qabyldau bolar edi. Búl rette әkimshilik-is jýrgizu zannamasynyng retteuding nysanyn naqty anyqtau qajet. Búl túrghyda әkimshilik qúqyq búzushylyqtar turaly naqty isterdi sheshu tәrtibin zannamalyq reglamentteu mәseleleri ózektiligin saqtaydy.
Sonday-aq әkimshilik-is jýrgizu qúqyghyn damytumen baylanysty memleket pen azamat (úiym) arasynda jariyaly-qúqyqtyq qatynastardan tuyndaghan qúqyq turaly daudy sheshetin әkimshilik әdilet mәselesin qaraghan jón. Yaghni, is jýrgizu oqshaulau men jariyaly-qúqyqtyq sipattaghy janjaldardy sheshu tәrtibining zandylyghy mәseleleri qaralugha jatady.
Osylaysha, әkimshilik sot isin jýrgizu qylmystyq jәne azamattyq is jýrgizumen qatar sot tóreligin jýzege asyrudyng tolyqqandy nysany boluy tiyis.

Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev

QR Preziydenti

Abai.kz