Kez kelgen mәseleni birynghay jýieli qúrylym ghana sheshe alady. Qazaq tilining kýrdeli mәselege ainaluynyng ózi birynghay qúrylymnyng joqtyghynan ushyghyp otyrghan jayttyng nәtiyjesi. Til mәselesimen ainalysatyn memlekettik qúrylymdardyng syiqyna qarap, elimizdegi til sayasaty mәsele sheshu ýshin emes, tildi talghajau etu arqyly, sony әrbir salalyq organdar ózderine kórpe etip, tartysqa salghanday synayy bar.

Tilderdi damytudyng resmy uәkili bolyp tabylatyn Mәdeniyet ministrligine qarasty Til komiytetining nemen ainalysatyny týsiniksiz. Onyng oblystyq Til basqarmalaryna tikeley qúzyry jýrmeydi, olardyng basshylaryn taghayynday almaydy, bas-ayaghy 25 adamnan túratyn qúrylymnyng nemen shúghyldanatynyn on jyldan assa da úqpay qoydyq. «Tilderdi qoldanu men damytudyng 2001-2010 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasy» degen qújatty әzirlegen sol qúrylym bolar dep shamalaymyz, biraq sonyng nәtiyjesi ne bolghanyn biz de, qayta-qayta almasa beretin komiytet basshylary da bilmes. Óitkeni, sol qújattyng nәtiyjesi retinde biyl barlyq memlekettik organdar memleketti óz tilinde sóiletuge kóshui tiyis edi, odan bәri de jappay bas tartqany, «toysty», is jýrgizimdi birneshe jyldargha keyin shegergeni belgili. Sonda әlgi komiytet júmysyn nemen ólshep-pishemiz?

Kez kelgen mәseleni birynghay jýieli qúrylym ghana sheshe alady. Qazaq tilining kýrdeli mәselege ainaluynyng ózi birynghay qúrylymnyng joqtyghynan ushyghyp otyrghan jayttyng nәtiyjesi. Til mәselesimen ainalysatyn memlekettik qúrylymdardyng syiqyna qarap, elimizdegi til sayasaty mәsele sheshu ýshin emes, tildi talghajau etu arqyly, sony әrbir salalyq organdar ózderine kórpe etip, tartysqa salghanday synayy bar.

Tilderdi damytudyng resmy uәkili bolyp tabylatyn Mәdeniyet ministrligine qarasty Til komiytetining nemen ainalysatyny týsiniksiz. Onyng oblystyq Til basqarmalaryna tikeley qúzyry jýrmeydi, olardyng basshylaryn taghayynday almaydy, bas-ayaghy 25 adamnan túratyn qúrylymnyng nemen shúghyldanatynyn on jyldan assa da úqpay qoydyq. «Tilderdi qoldanu men damytudyng 2001-2010 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasy» degen qújatty әzirlegen sol qúrylym bolar dep shamalaymyz, biraq sonyng nәtiyjesi ne bolghanyn biz de, qayta-qayta almasa beretin komiytet basshylary da bilmes. Óitkeni, sol qújattyng nәtiyjesi retinde biyl barlyq memlekettik organdar memleketti óz tilinde sóiletuge kóshui tiyis edi, odan bәri de jappay bas tartqany, «toysty», is jýrgizimdi birneshe jyldargha keyin shegergeni belgili. Sonda әlgi komiytet júmysyn nemen ólshep-pishemiz?

Til mәselesimen ainalysatyn memlekettik te, memlekettik emes te úiymdar jetkilikti. Árbir ministrlik pen últtyq kompaniyalarda keminde bir- birden Til basqarmalary men departamentteri bar. Biraq solar jyl sayyn qansha adamdy qazaqsha sayratyp, qansha qyzmetshining sodan kósegesi kógergenin ózderi bilmese, biz bilmeymiz. Tipti, olardyng nemen ainalysyp, qyruar adam qay qyzmette jýrgenin de shamalay almaymyz. Bayqaytynymyz - birinshi, ekinshi... taghysyn taghy, ýlkendi-kishili bastyqtardyng bayandamalary men sózderin qazaqshalaudan aspaytyn sekildi.Ony qazaqshalaudyng kimge keregi bar, aqshany shyghyn qylyp, týsiniksiz! Ol aqshany onday kózboyaugha qor qylghannan, onan da aghylshynsha, qytaysha kópirip jýrgen solardyng orystildi balalaryn oqytyp, sauabyna qalghanymyz eng bolmasa, adal  is bolar ma edi, kim bilsin? Biraq olardyng keybirining balalarynyng Qazaqstan azamaty bolaryna da kýmәnimiz bar.

Elimizde tilmen ainalysudan erinbeytinderding biri - Qazaqstan halyq assambleyasy degen qoghamdyq úiym, «toyst», ekinshi parlament. Biraq olar qay tilmen qalay ainalysatyny, ony neshe adamgha әlemning qay tilin ýiretkisi keletinin zerttegen qyzyq bolar edi. Biraq sol assambleyagha qaraytyn etnostyq mәdeny ortalyqtardyng til mәselesinde naqty nәtiyjege jetkenin kórgimiz kelse de, kóre almas edik. Óitkeni, әuesqoylyqpen eshqashan da mәsele sheshilgen emes, al atalmysh mәdeny ortalyqtarda kәsipqoylyqpen ainalysatyn jaghday da joq, tipti, olargha onday dengeydegi mindet jýkteuge de bolmas edi. Biraq olar týrli joldarmen granttargha qol jetkizip, kóbigi kópirgen nasihattyng qazanyn qaynatuda.

Til mәselesi ghylym men bilim salasy boyynsha Bilim ministrligining de qarauynda. Mәselen, oghan salalas Til bilim instituty qazaq tilining ghylymy mәselesimen ainalyssa, «Oqulyq» ortalyghy orta bilim oryndaryna qazaq tili boyynsha oqulyqtar men kómekshi qúraldar әzirleydi. Alayda, Til bilim institutynyng songhy jyldaryna tiyisti qanday ónimi memlekettik tilding damuyna ýles qosatynyn atau qiyn, eng bolmasa elektrondyq týrdegi qazaq tilining emlesin qamtyghan dúrys jazu sózdigi bolmaghasyn, kompiuterge terilgen qazaq sózderining qaysysy dúrys ekenin eshkim de boljay almaydy, әrkim qolynan kelgen «emlesine» jýginip jazghyshtauda. Nәtiyjesinde bir sózding birneshe jazu normasy qalyptasyp, grammatikalyq basqatyrghylar qozdauda. Al, «Oqulyq» ortalyghynyng qoghamdaghy «tanymaldyghy» óz aldyna әngime. Tipti, joghary oqu oryndarynda studentterge dәristi qazaqshalatyp, olardyng ózderine oqyp beretin de ústazdarymyz jetedi. Biraq, bәribir qazaqtildi studentterimiz bilim men aqparatqa qaryq bola almay keledi.

Búlargha qosa, 2006 jyldan beri Bilim ministrligi ózining Últtyq testileu ortalyghynan Qaztest atalatyn bólimshe qúryp, qazaq tilin bilu dengeyin tekseretin qúrylym qúrghany bar, biraq ol býginde kimdi tekseruge de әzir bolsa da, testileuge qúzyry bolmaghandyqtan, «tot basqan saymannyn» halyn keshude.

Qazaq tilin damytugha qatysty atalatyn juyrda qúrylghan taghy bir ministrlik bar, ol - Aqparat jәne baylanys ministrligi. Bir qyzyghy, basqasyn aitpaghanda, búl ministrlik әli kýnge jariyasózdi (press-reliyz) qazaqshalaudy ýirene almay keledi. Al, eldegi búqaralyq aqparat ýlesining qazaqtildi tútynushylargha qatysty ýlesi nebәri 7%- dan aspaytyny qoghamdyq ortada belgili bolsa da, elding aqparat kenistigin qorghap, mengeruge tiyisti Aqparat jәne baylanys ministrligi әlgi kórsetkishti jaqsartpaq týgili, әli kýnge mәseleni taldaugha da bas qatyrar emes.

«Ayta-ayta...» demekshi, aita bersek, múnday bylyq jetkilikti. Basty bylyq pen shylyq, qúrmetti oqyrman, óziniz bayqaghanday, tilding esebinen kóringen memlekettik organ men mekeme ózderine qajetti qarjyny talghajau etip otyrghany. Osynyng bәrin jiyp-terip, joghary lauazymdy shendi myrza «qazaq tilin damytugha bes milliard tenge bólindi» dep kóky beretini de sondyqtan bolsa kerek. Meninshe, múnday jolmen tilge bes emes, odan da kóp milliard bólinip otyrghan sekildi, alayda, ol tilge me, әlde kimge ekenin aiyratyn uaqyt jetti. Ol ýshin qogham qayratkerleri birigip, әrbir ministrlikti kilemge shaqyryp, nәtiyjege naqty kóz jetkizgeni maqúl bolar edi. Áytpese, bәrimiz de, «aytasyng da qoyasynnyn» kebin kiyip jýrip, tilding sybaghasyn tilsizderge qor qylatyn týrimiz bar. Bәrinen búryn til mәselesin sheshetin birynghay organnyng joqtyghyna qoghamnyng ghana emes, sony sheshetin Adamnyng da kózin jetkizgen maqúl bolar.

«Abay-aqparat»