(Parij últtyq kitaphanasynda jasalghan bayandama)

«Kózimdi tanyp tastasa da, iyiskep otyryp, Korsika aralyn tauyp alamyn» degen eken Napoelon. Óitkeni, Korsika aralynda bir týrli ósimdikting iyisi auagha aiyryqsha taralatyn bolsa kerek.

Búrynghy Kenes odaghynyng jazushysy Sholohov «Tynyq don» trilogiyasynda arqyray aqqan Donnyng iyisi, sayyn saharadaghy jas shóptin, quraghan ٴshóptin, shirgen shópting iyisi, jylqynyng ter iyisi, kazaktardyng denesinen shyqqan búrqyraghan iyis siyaqty týrli-týrli iyisterdi suretteu arqyly ózining iyisshildigin bayqatqan edi. Trilogiyanyng alghy sózinde: «Ah! Don-anam, Donnyng kazak dalasynyng iyisinen ainaldym»,– dep jazghan. Shyndyghyna kelsek, onyng aiyzy qana surettep  otyrghanynyng barlyghy ata mekenning iyisi edi.

Qytay men Reseyding shekarasyndaghy Ussury ózeninde jasaytyn keta balyghy tenizding shynyrau týbinde kәmeletke jetken son, uyldyryq shashar kezde, aghyngha qarsy jýzip,  sansyz kedergilerdi búzyp ótip, ózining alghash ósip-órbigen jerine qayta oralady eken. Balyqtardyng boyyndaghy múnday qabiletting qaydan payda bolatynyna adam balasynyng aqyl-parasaty jeter emes.  Birneshe jyldan beri, balyq toptaryn zertteushi biologtar osy bir júmbaqtyng syryn aqyry sheship shyqty. Asylynda, balyqtarda adam balasynyki siyaqty  kózge kórinip túratyn  múryn bolmaghanymen, biraq olar ayyryqsha damyghan iyisshildigi men eske saqtau  quatyna sýienip, uyldyrq kezinde esinde  qalghan iyisti qualap, tenizding jaghany úrghan súrapyl tolqyndarynan aman- esen ótip, qúrban beruden qoryqpay, ósip-óngen ana-ózenin tauyp, úrpaq qaldyru mindetin ótep bolysymen armansyz ólip ketedi eken.

Salystyryp qaraghanda, keta balyghynyng ómiri jazushynyng  ómirimen úqsap ketedi. Jazushynyng jasampazdyghynyng ózi ata-mekenining iyisin saghynu, ata-mekenin izdeu emes pe?..

Dybys jazghysh, beyne týsirgish, ghalamtor tehnikasy jaryqqa shyqqan býgingi kýnde prozalyq shygharmalarda kezdesetin  tabighat, portret, jay-kýidi beyneleudegi suretkerlik óner auyr syngha úshyrauda. Sheber tilmen qansha mayyn tamyza otyryp surettegeninizben, adam beynesin týsiretin apparatqa jete aluynyz mýmkin emes. Áytsede, qanshalyqty damyghan beyne týsiru apparaty bolsa da,  iyisti jetkizip beruge kelgende apparat qalamgerding aldynda әlsizdik tanytyp otyr. Dәl osy qasiyetti ózim siyaqty qazirgi zamanymyzdaghy prozashylardyng eng basty artyqshylyghy dep bilemin. Áytsede, búl da úzaqqa barmaytyngha úqsaydy. Óitkeni, kóp úzamay oiyna kelgenin isteytin ghalymdar iyis alghyshty da tauyp shyghatyn tәrizdi. IYis shyghara alatyn kino men telefilimder kóp ótpey-aq dýniyege keletin synayly. Osynday apparat tabylmay túrghanda, iyisi búrqyraghan shygharmalarymyzdy tezirek jazyp tastaghanymyz jón-au.

Men ózindik iyisi bar prozalyq  shygharmalardy oqudy únatamyn. Prozalyq iyisi bar shygharma jaqsy shygharma. Al, ózine tәn iyisi bar shygharma eng tandauly prozalyq tuyndy bolmaq. Jazghan kitabyna iyis sinire alghan jazushy jaqsy jazushy. Al, kitabyna ózine tәn ghana iyisin sinire alghan jazushy eng tandauly jazushy.

Jazushynyng múrny iyisshil boluy kerek. Biraq iyisshil adam ataulynyng barlyghy jazushy bola bermeydi. Tazy iyisshil bolghanymen, ol jazushy emes qoy. Myqty jazushylardyng kóbi  múryn qabynu auruynan zardap shekkenimen, ózine tәn júpar iyisti shygharmalardy jazuyna bóget bola alghan emes. Mening  aytpaghym, jazushy adamnyng iyiske qatysty týisigi kýshti bolghany jón. Jasampazdyq qabileti kýshti bolghan jazushy ózining surettep otyrghan adamy men kórnisterine iyis bere aluy qajet. IYisi joq nәrse bolghan kýnde de, qiyaldau quatyna sýienu arqyly iyis berui kerek. Búghan keltirer mysaldar kóp.

Nemis jazushsy Patrik Zuskand ózining «IYissu: qandy qoldyng әngimesi» atty romanynda, elden erek iyisshil bir ghajayyp adam turaly  aytady. Ol aluan týrli iyisterdi izdep, iyissu jasaytyn talant iyesi. Múnday adamdar tek Parijde ghana tuady. Onyng iyissshil múrnyna dýniyedegi týrli iyisting qanday bolatyny belgili edi. Jalpaq jahandaghy iyis ataulyny qayta-qayta salystyryp shyqqan ol aqyrynda dýniyedegi eng hosh iyis baldyrghan qyzdyng boyynan shyghatyn  iyis dep biledi. Sonymen ol ózining erekshe iyisshildigi arqyly 24 búla qyzdy óltirip, olardyng boyyndaghy iyisti jinap, ghajayyp bir iyissu jasaydy da, sol sudy ýstine shashyp alady. Al, onyng manyndaghylar әlgining siqysyz, sýikimsiz ekenin úmytyp, oghan esteri kete qúmartady. Adam óltirgeni menmúndalap túrsa da, onyng qanisher ekenine sengileri kelmeydi. Qastandyqqa úshyraghan qyzdardyng әkeleri de oghan qúmartqany sonsha, ony qyzdarynan da artyq jaqsy kórip ketedi. Jan balasynan talanty asqan osy bir «qúbyjyq jan» adamzattyng iyis týisigin kim mengere alsa, búl dýniyeni ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda ústaytyndyghyna әbden sengen edi.

Garsiya Markesting «Jýz jyldyq jalghyzdyq» romanyndaghy bir keyipkerding ishinen shyqqan «jeli» jaynap túrghan gýldi demde quratyp tastasa, tas qaranghy týnde iyiskep jýrip, ózi jaqsy kóretin әieldi taba alady.

Foliknerding «Shúrqan men dýrliguindegi» bir keyipker suyqtyng iyisin seze alady. Is jýzinde, suyqta iyis bolmaq emes. Áytsede, Folikner bylay jazghan eken: «Búl bizge eshqanday da oghash sezilip túrghan joq. Óitkeni, suyqtyng iyisin seze alghan keyipkerding ózi bir esalang adam edi».

Jogharda aityp ótken mysaldarym men qysqasha taldaularym arqyly prozalyq shygharmalarda shyntuaytynda eki týrli iyis bolatynyn, bylaysha aitqanda, prozalyq shygharmada iyisting eki týrli jazu tәsili baryn anghara alamyz. Múnyng bir týri – realistik suretteu, jazushynyng túrmystan alghan tәjiriybesi boyynsha, әsirese, ata-mekening iyisi, zattardy suretteu arqyly oghan iyis beru men iyis arqyly zattardy suretteui. Endi bir týri – jazushy  qiyaldau quatyna sýienedi, iyissiz nәrselerge iyis beredi, ózinde iyisi bar zattargha ózge bir zattyng iyisin siniredi. Suyqta iyis bolmaydy, óitkeni, suyqtyng ózi zat emes. Biraq Folikner  suyqqa iyis bergen eken. Ólim zat emes, ólimde iyis bolmaydy, biraq Garsiya  Markes ózining keyipkerin ólimning iyisin seze alatyn etip jazghan edi.

Áriyne, jalang iyiske sýienip qana bir shygharmany jazugha bolmaydy. Qalamdy qolgha alghan zaman ózinning iyis sezu, kóru, estu, sezinu nemese jogharyda atalghan sezinulerden joghary orynda túratyn sezgirlik syndy barlyq sezimtaldyghyndy iske qosa alghanynda baryp prozalyq shygharmanda ómirlik lep, iyis boluy mýmkin. Sonda ghana shygharmang jansyz әrip ýiindisine ainalyp qalmaydy, qayta iyisi, dybysy, jyluy, pishini, sezimi bar tirshilik iyesine ainala alady. Alghash jazushylyqpen ainalysa bastaghanda,  tómendegidey qinshylyqqa tap bolatynymyz bar. Túrmysta tughan naqty oqighalar kýrdeli, adam janyna tike әser etetindey bolsa da, ony qaghaz betine órnektep, әngimege ainaldyryp, qayta oqyp shyqqanymyzda, dәm-tatusyz, jalghan birdene bolyp qalady. Al, klassikalyq shygharmalardy oqyghanymyzda oqighany avtordyng oisha qúrastyrghanyn bile túrsaq ta, jan-dýniyemizge tereninen yqpal etetini bar.  Nege deysiz ghoy? Negesi sol, mәselening tetigi, túrmysta bolghan naqty oqighany bayandau barysynda, qashanda ózimizding jasampazdyqpen shúghyldanushy ekenimizdi úmytyp qalamyz, ózimizding múrnymyzdy, kózimizdi, qúlaghymyzdy tolyq paydalanbaymyz. Klassikalyq shygharmalardyng avtorlary oqighany oidan qúrastyrsa da, bizge naqty bolghan oqighaday seziletini olar (klassikalyq tuyndylardyng avtorlary) ózderining barlyq sezim mýshelerin iske qosumen birge, qiyaldau quatyn da kerekke jaratyp, almaghayyp әser qaldyra alady. Adam balasynyng qúrtqa ainalmaytynyn bile túrsaq ta, Kafkanyng «Azu» degen әngimesindegi bas keyipkerding qúrtqa ainalyp ketkenine senetimizde osydan.

Kino óneri damyghan son, adamdar prozalyq shygharmanyng bolashaghy ýshin bas qatyra bastady. Elu jyldyng aldynda, Qytayda prozalyq shygharma bolashaqta toqyraydy dep sәuegeylik boljam jasaghandar da boldy. Biraq prozalyq shygharma әli ómir sýrude. Teledidar otbasy ataulynyng barlyghyn qamtyp, prozalyq shygharmanyng taghdyry hәl ýstinde qalghanday, oqyrmannyng basym kóbi teledidargha telmirgen siyaqty bolghanymen, әli de prozalyq shygharma oqityn adamdar bar. Prozalyq shygharma әli baqigha attana qoyghan joq. Al, ghalamtor tehnikasy prozalyq shygharmagha bәseke jariyalaghan siyaqty bolyp edi, biraq, ol prozalyq shygharmanyng basqasha bir jazylu tәsili men kitaptyng dәstýrli tarau jolyna úqsamaytyn ózgeshe jolyn dayyndap berumen ghana shekteldi.

Prozalyq shygharma jazudan basqa qolymnan eshtene kelmeytin adam bolghandyqtan, prozalyq shygharmanyng bolashaghynyng búlynghyr ekenin kózimmen kórip túrsam da, múny moyyndaghym kelmeydi, qayta prozalyq shygharmanyng ornyn basqa kórkemóner nemese tehnika basa almaq emes dep bilemin. IYis simiru qúraly tabylsa da, bәribir ol kórkem shygharmanyng ornyn basa almaq emes. Óitkeni, iyis simiru aspaby dýniyede bar iyisti simire alghanymen, dýniyedegi iyis  ataulynyng barlyghyn óz qalpynda shyghara almaq emes. Múnysy beyne týsiru apparaty dýniyedegi zat ataulynyng beynesin týsire alghanymen, dýniyede joq beyneni qoyyp bere almaytynyna úqsap qalady. Biraq jazushynyng qiyaldau quaty joqty bar qyla alady. Jazushy ózining elden erek qiyaldau quatyna sýiene otyryp, dýniyede bolmaytyn iyisti, joq zatty bargha ainaldyrdy. Búl bizding kәsibimizding mәngilikke jalghasatyndyghynyng belgisi.

Kezinde nemis jazushysy Tomas Mann Kafkanyng әngimeler jinaghyn Einshteyinge úsynghan eken, ol ertesi әlgi kitapty: «Adam balasynyng miy  múnshalyq darejede kýrdeli bolmauy kerek edi ghoy», – dep Tomas Mannnyng ózine qaytaryp beripti. Bizding Kafka dýniyedegi eng әigili ghalymdy jengen eken. Búl bizding osy salanyng maqtanyshy bolmaq. Olay bolsa, biz barlyq sezim mýshelerimizdi әreketke keltirip, ózindik lebi, iyisi, jyluy bar, keremet oilargha toly shygharmalary jazugha tiyispiz. Áryne, jazushy ózining shygharmasyndaghy iyis, týs, temperatura, pishin degenderding barlyghyn sóz arqyly órnekteui tiyis. Osynyng barlyghy til baylyghyna sýienedi. Til bolmasa, múnyng barlyghy da joqqa tәn. Ádeby shygharmany audarugha bolatyn sebebi basty mazmún til arqyly bayandalatyndyghynda. Sondyqtan da, audarugha qolayly bolu ýshin, prozashylardyng barlyghy óz sezimin shynayy beynelep, jandy dýniyeni bar nәrsege, shynydyqqa keltiredi. Sezine alghan eken, sezim bolady. Tirshilik sezimi bolmaghan shygharma adam janyna әser ete almaq emes.

Ussury ٴdariyasyndaghy keta balyghy siyaqty ana - ózenning iyisin qualap, taysalmay, talmay algha tarta bereyik.

Tym erte zamandaghy jersharynyng iyisin eske ٴtýsirip kóreyikshi. Ol zamanda jersharynda alyp dinozavrlar jortyp jýrgendikten, olardyng sasyq iyisi býkil jersharynda mýnkip túrushy edi. Bireuler dinozavrlardyng týbine jetkeni ózderining sasyq iyisi deydi.

Miymyzda saqtalyp qalghan barlyq iyis ataulyny tauyp shyghalyq. Sol iyis boyynsha ótken kýnderimizdi, jyraqta qalghan mahabbatymyzdy, qyzyghymyz ben shyjyghymyzdy, balalyq baldyrghan shaghymyzdy, anamyzdy, bәrin - bәrin eske týsirelik.  Madelina toqashyn arqau etip,  basynan ótkenderi jayly 15 tomdyq roman jazghan Marsel Frost siyaqty ótken kýnderge qayta bir nege ýnilmeske?!

Qytaydyng myqty jazushysy Fu Súnlin  «Liyaujay anyzdary» atty shygharmasynda bir soqyr sofy jayly әngime aitady. Álgi sofy maqalalardyng jaqsy, jamanyn iyiskep bilip qoyady eken. Ordalyq emtihangha qatysugha kelgen oqymystylardyng barlyghy óz maqalalaryn oghan iyisketuge әkeledi. Nashar jazylghan maqalalardy iyiskegen sәtte sofy laqyldatyp qúsady eken. Onyng aituynsha, nashar maqaladan shirik iyis shyghyp túratyn bolsa kerek. Biraq artynan onyng qúsqysyn keltirgen maqalalardyng barlyghy tandaudan ótedi de, hosh iyisi bar degenderi qalyp qoyady.

Tayuan aralynda túratyn Búnún últynda mynanday bir anyz úrpaqtan-úrpaqqa jalghasyp kele jatyr. Anyzda, mәlim bir qystaqtyng astynda erekshe iyisshil bir taypa jasaydy eken. Búl taypanyng adamdary tamaqty dayyndap alyp, odan auyz tiymey túryp, ortagha qoyyp, qoralay otyryp, tamaqtyng iyisin ishke simiredi eken. Olar býkildey hosh iyiske sýienip tirshilik etedi deydi. Jer betinde jasaytyndar osy taypanyng iyiskep ketken tamaghyn ýnemi úrlap alatyn kórinedi. Óz kezinde búl turaly bir әngime jazghan edim. Atalghan әngimemde ózimdi ýnemi jer astyna týsip, tamaq úrlaytyn bala retinde surettedim. Ángimem jariyalanghan son, qatty ókinip qaldym. Ózimdi qarapayym jer betindegi adam retinde surettegennen góri, jer astyndaghy iyisshil taypanyng bir mýshesi retinde beynelegen bolsam búl әngimem, tipti, keremet bolar edi.

Qytay tilinen audarghan – Múrat Qasenúly

«Qazaq әdebiyeti» gazetining №11 alyndy.

Abai.kz