Ótkende qyzyq boldy. «Otbasy hrestomatiyasynyn» kitaptaryn tanystyryp, jastarmen biraz súhbat qúrsanyz dep Almatynyng ýlken oqu ornyna bir múghalim kýzding kýni shaqyrdy. Bardym. Kitaptar jayly biraz aityldy. Bir kezde ústazdary:
- Sәke, endi bir ótinish, - dedi nyghyz pishinde.
- IYә!
- Myna jastar «ómirding mәni aqsha men biylik. Ol bolmasa sen búl qoghamda eshkim emessin» degendi maghan dәleldeumen keledi. Negizgi qúndylyqtyng ruhany qúndylyq ekenin aita-ayta sharshadym. Búlar meni konchennyy qiyalist, ózderin naghyz realist sanaydy. Osy jayynda biraz ýgit-nasihat qylsanyz qalay bolar eken? - dedi. Qapelimde ne aitarymdy bilmey sasyp qaldym. Sebebi «negizgi baylyq-ruhany baylyq!» dep bastalatyn uaghyzdan olar túrmaq, ózim sharshagham. Áriyne, solayy solay. Biraq ol shyndyqty jetkizuding joly eskirgen edi. Moralidan mezi bolghan jastar onday tegin aqyldy kýle tyndap, jýre jauap beredi. 20 jasar studentter: «Al, aghatay, ne aitasyn» degendey maghan qadala qaldy. Syr bermegen salmaqty týr kórsetip:
- Ar-úyattyng ómir sýruge tiyimsiz ekenin, aqsha men biylikting eng negizgi sheshushi faktor ekenin ómirden órnek bere otyryp dәleledep bere alasyndar ma?- dedim. Bәri guuu ete qaldy. Ózine óte senimdi, ortasynda belsendi, kózi ashyq ýsh-tórteui «ony ne dәleldeytini bar?» dep myrs ete qaldy. Er minezdi batyl qyzdary bolsa, uaqyt ozdyrmastan: «aghay, beri qaranyz. Shyndyqqa tura qarap, әr zatty óz atymen atap ýireneyikshi, qúday ýshin» dep bastady da aqsha men biylikting qanday qúdiretti kýsh ekenin jayynda tegeurindi argumentter aita bastady.

Qyza-qyza 30 shaqty student jan-jaqtan jarysa dәleldeuge kóshti. Birining aighaghy birinikinen asyp týsedi. Tipti bilimdi birisi Masloudyng piramidasyn aityp biraz jerge bardy. Yaghny aqsha men mәrtebe mәselesin sheship almay ruhany problemagha bet búramyn degen absurd dedi. Múnday salmaqty uәjderine qarsy argument aitu mýmkin emestey kórindi. Jarty saghattay kósilip sóilegen son: «endi ózing ne deysin» degendey bәri meni fokusqa aldy. Bú joly Shәnjarhan qorqyp sasqan joq. Ómirde bolghan myna oqighany bayandap bastady. Bayandau úzaghan sayyn olardyng býkil dәleli shәigha týsken qanttay bop eridi de, aqyrynda kózden ghayyp boldy. Álqissa, búl oqigha bylay bastaldy.

1994 jyl. Úmytpasam aqpan aiy. KazGU-de ekinshi kursta oqimyn. Bir kýn shala toysam, ýsh kýn qiralandap ash jýretin student kezim. Stiypendiya mýlde qúryghan esebi. Shәkirtaqysyna ary ketse eki-aq kýn tamaq ishetin zar zamannyng naghyz ózi edi. Biz túrmaq professorlar ailap jalaqysyn ala almay tentirep ketken edi. Bir kýni kurator aghay auditoriyagha kirdi de:
- Erteng preziydent N. Nazarbaevpen uniyveriytette kezdesu bolady. Ár toptan bir student qatysugha rúqsat. Starosta barsyn dep men bir biyletti dayyndap qoydym. Menelbekov, jiyngha sen baryp qatyssang bolady,- dedi. Mine qyzyq! Mening de barghym keldi. Aghay, men de barsam bola ma? – dedim.
- Joq, Kerimbaev! Saghan bolmaydy. Onday alqaly jiyngha Daniyar siyaqty jaqsy oqityn oqushylar barady, - dep betime bylsh etkizdi. Ishimnen «pishtu!» dedim de ýnsiz otyra berdim. Ýziliste starostagha bardym da:
- Dәke, sen preziydentpen kezdesuge barasyng ba? – dedim. Ol:
- Joq, maghan qyzyq emes. Basqa manyzdy isim kóp. Qalasang ornyma sen bara sal, - dedi . Quanyp kettim de:
- Biyletindi ber, - dedim.
- Dekanatta jatyr. Mening atymnan al da kete ber kezdesuge, - dedi kýlip.

Dekanattan biyletti alyp, ertesine Geofaktyng zalyna qaray tarttym. Yghy-jyghy halyq. Kóbi ústazdar. Ol kezde qazirgidey siresken rejiym, shúbatylghan kýzet, alystan andyghan snayper joq. Biylik nyghaymaghan kez. Kýzetshiler biyletpen tekserdi de ishke ótkizip jiberdi. Pysyqtyq qylyp aldynghy jaqqa jayghastym. Tórde ýsh-tórt chinovnik otyr. Kim ekeni mýlde esimde joq. Bir kezde preziydentti shaqyrdy. Shashy qap-qara, boyy tip-tik, súlu da symbatty, shiraq jýristi jigerli Nazarbaev nyq-nyq basyp ortagha kelip otyrdy. Atmosferada auyr salmaq sezilip túr. Zal jym-jyrt. Kezdesude maqtau sóz, úran sóz, kópirme sózge eshkim kezek bermedi. Jiyn salghan boyda qyzyp sala berdi. Ómir boyy orysqa aqysy ketip, tisterin qayrap jýrgen últshyl ústazdar preziydentti súraqtyng astyna aldy. «Shevron», «Adjipter» qanday shartpen múnay qazugha kelisti? Bizding ýlesimiz qansha? Ol aqshany qalay baqylaymyz? Jekeshelendirudi qalay jýrgizbeksin? Qazaq tilin qalay kótermeksin? Qazaq tarihyn qayta jazudy qashan qolgha alamyz? Qazaqtyng otarlanghan sanasyn, janshylghan ruhyn oyatatyn qanday josparyng bar? Osynday iri-iri súraqtarmen el basshysyn búryshqa qamaghanda kәdimgidey әruqtanyp ketesin. Bәrine jauap berip jatyr.

Sonyna qaray Nazarbaev úzaghynan sóiledi. Ol býy dedi. Áy, sender asyqpandar. Egemendik alghanymyzgha eki jyl әli bolghan joq. Kórip otyrsyndar ekonomika kýiredi. Eng birinshi osy salany retteuim kerek. «Shevrongha tiyimdi shartpen múnay óndiruge nege kelistin?» deysinder. Damyghan elder qazir sumen, Kýn sәulesimen jýretin mashinalar jasap jatyr. Endi 20 jyldan song múnayyndy bir el satyp almaydy. Ne isteysing ony? Saudasy kelip, aqsha bop túrghanda satyp-satyp, qordy kýsheytip almaymyz ba? Qazaq tili, qazaq mәdeniyeti, qazaq tarihy, qazaq ruhy deysinder, ekonomikasy kýirep, qazynasynda bir tiyny qalmaghan memleket sonday mindetti jýzege asyra ala ma? Bizding qazirgi eng basty barymyz da, narymyz da jer asty baylyghymyz. Qazba rudalarymyz. Osy baylyqty iygerip aluymyz kerek. Júrtqa jalaqy tóley almay otyrmyz ghoy. Áueli qarnyndy toydyr, shapanyndy janala. Sosyn baryp tiling men tarihyndy týze. Qazir investor izdep, әlemdi sharlap, shapqylap jýrmin. Qaytsem elge aqsha tartam dep jarghaq qúlaghym jastyqqa tiymeydi. Al myna jaqta bireuler «tilimiz, dinimiz, tarihymyz, mәdeniyetimiz ne bolady?» dep ayaghyma oratylyp, etegimnen tartady. Osynyng astarynda rushyldyq jatyr. Solardy syltau qylyp, ata-babasyn úlyqtaghysy keledi. Esterinde bolsyn, elding myzghymas yntymaghy birinshi orynda túrady. Osy bastan qatang eskertem, rushyldyqty qozdyratyn subektilerdi kórsem, ayamaymyn. Ondaylardy qyltighan sәtinde aram shóp siyaqty ketpenmen jelkesin qiyp tastau kerek. Sondyqtan, ainalayyn halqym! Sәl sabyr qylyndar. Eng bastysy tәuelsizdikti aldyq. Óz biyligimiz qolymyzgha tiydi. Endi osy egemendi eldi bәrimiz jabylyp kórkeyteyik. Bay da, baquatty Qazaqstangha ainaldyrayyq. Sosyn tilindi damytasyng ba, tarihyndy qayta jazasyng ba, dinindi ústaysyng ba, ony ózing sheshesin.

Preziydent osylay dep jiyndy japty. El du qol shapalaqtap, erekshe bir shabytpen tarqasty. Bәrining kókireginde últtyq maqtanysh kernep túrdy. Men de súmdyq qanattanyp shyqtym. Jataqhanada, gruppada bәri: «bardyng ba, qalay boldy, ne aitty?» dep súrap jatty. Nesin aitasyn, súmdyq súnghyla kisi eken! Deystviytelino el ýshin tughan er eken. Investorlar izdep, kýndiz týni shapqylap jýr eken. Jaqsylap bayyp alayyq, sosyn bәrin chiki-chiky qylamyn dep uәde berdi dep birneshe apta auzym jabylmay aityp jýrdim. Osy jiynnan song erekshe ýmitpen ómir sýrdim. Barynsha jaqsy oqugha tyrystym. 1998 jyly rasymen de jap-jaqsy stiypendiya ala bastadyq. Bir jyldan song auylgha barsam әke-sheshem pensiya alyp jatyr. Bәri mәz. On jyldan beri aqsha ústap kórmegen júpyny júrt shattanyp jýr. E, dedim ishimnen, Nazarbaev uәdesinde túrghan eken ghoy. Molodes! Er eken dedim. Onyng yaryy qoldaushysyna ainaldym.

Biraq, 2001 jyly TV men Radiogha júmysqa túrghanda túnghysh ret sekem aldym. TV janalyqtardy jogharydan qalay baqylap, kimdi qalay sóiletip, eldi qalay aldaytynyn kózben kórdim. Ay sanap, apta sanap, oy erkindigi men sóz bostandyghy túnshygha berdi. Tikeley efirge shyghatyn barlyq baghdarlama jabyldy. Últtyq ónerdi, muzykany nasihattaytyn túlghalar qadirsiz qazaqqa ainaldy. Efirde sayqymazaqtar emin-erkin oinaq sala bastady. 4-5 jyldan song últshyl baghyttaghy sayasy liyderlerdi it siyaqty atyp tastaghan súmdyq oqighanyng kuәsi boldyq. Atqyzghandar ústalsa da sottalmady. Shanyraqta әreng otyrghan kedey elding ýilerin «qújaty joq» degen jeleumen sýrip, tegistep, qarsylasqan halqymen kәdimgidey soghysyp, kósemderin 18 jylgha sottap, zyndangha tastady. Bir qyzyghy júrttyng qolynda sol kezde súrauy joq myn-milliondaghan dollar payda boldy. Ýy men jerding baghasy sharyqtap, әlemde joq bagha payda boldy. Ol neghylghan aqsha? Qaydan kep jatyr? Súrauy bar ma, joq pa ol aqshanyng - adam úghyp bolmaydy. Aqsha kóbeyip edi qoghamda «bәrin satyp alamyz» degen jana minez payda boldy. Paraqorlyq jaylamaghan bir de bir sala qalmady. Ásirese densaulyq pen ilim-bilim jәne oqu jýiesi gharyshtyq jyldamdyqpen kýiredi. Balandy orta mektepke beruding paydasynan ziyany basym jaghdaygha keldi. Auruhanada emdelgennen synyqshy men tәupke baru anaghúrlym qauipsiz sanaldy.

Kóp úzamay «myqty biznesimdi Rahat tartyp aldy» deytin kәsipkerler qarasy kóbeydi. «2010 jyly qazaq tili tolyq memlekettik til bop bekiydi. Orys tili orys últynyng ana tili mәrtebesinde qalady» dep uәde bergen. Kerisinshe memleket bayyp, qazynada qisapsyz qor payda bolghanda qazaq tilin qylghyndyru qarqyndy jýrdi. Qayta jazyluy tiyis qazaq tarihy sovettik núsqasyna zar bop qaldy. Qazaqstan tarihyn memlekettik emtihannan alyp tastady. SSSR kezinde bolsa ótken zamandy ótirik bolsyn oqytatyn. Endi ol da joq. Songhy 30 jyldaghy Qazaqstan tarihyn ghana oqisyn. Sol senderge jetedi dedi.

Al, dindi retteu, otarlanghan sanany qayta dekolonizasiya jasau, ruhty oyatu jayyna qaldy. Jәy ghana jayyna qala salmady. Ol salamen tereng shúghyldanu qauipti sanalady. Qazaqtyng últtyq ruhyn, mýlgigen sanasyn oyatamyn degen túlghalar qudalanyp, sottalyp, tentirep ketti. 36 million dollargha týsirgen kinosynyng siqy anau. Jastardy instrument siyaqty qoldanyp, kukla qylyp oinatu ýirenshikti iske ainaldy. Rektorlardyng әmirine baghynbay, «tiri dәliz» bop túrudan bas tartu - keshirilmes kýnәgha teneldi. Qazaq mәdeniyetin tamyrynan tiriltetin din salasy kerisinshe SADUM-nan qalghan ýlgimen býkil qazaqy qúndylyqqa reviziya jasaugha kóshti. Qara halyq SSSR kezinde tútynghan salty men dәstýrine zar bop qaldy. Qit etseng «ShIRK!» dep shiq ete qalatyn tayaz tipter halyqty aiyqpas aurugha úryndyrdy. El-júrt salt-sanasyn, әdet-ghúrpyn ústansa, beyne bir kýnә jasap qoyghan qarabettey mazasy qashatyn obsessivti nevroza shaldyqty.

Elding ishinde joghary oqu oqyp, diplom aludyng eshqanday mәni qalmady. Al, aqyly oqu qaltandy qaghyp, terindi sypyryp alady. Sonday aqsha alyp otyryp: «aqyly oqityn studentterge jataqhana berilmeydi» dep bekitken. Sessiyany taghy da aqshamen jabady. Sonda ne ýshin oqugha aqy tóleytini sol kýii týsiniksiz.

Bankten nesie alu – óz aldyna bir tema. Tityqtap otyrghan qara halyqty ananday payyzben qaryzgha kirgizu degen, bilmeymin endi, fashizmnen asyp týsetin birdene shyghar. Múnday prosentpen qaryz berip, adamdy qúldyqqa jegu – songhy ret 7 ghasyrda Mekkede ghana bolghan shyghar. Arsyz chinovnikter satylatyn ne bar - bәrin satty. Ashylmay jatyp bankrot bolatyn zauytta esep joq. Memleketting qisapsyz aqshasyna jasalyp, gharyshqa ketken QazSattyng qayda qúryghanyn bir Qúday biledi. Eng bolmasa onyng bir saghat ta raqatyn kóre almay armanda kettik. Qysqasy, bayaghy múnay armansyz satyldy. Memleket shylqyp bayydy. Jana qala salyndy. Biraq 30 jylda ruhani, mәdeni, adamy sala saudager sarttyng bózindey bop irip ketti. Adamnyng azghany sonsha, kýshtik qúrylym zandy enbekaqysyn talap etken júmysshyny Kalashnikovpen jusatyp salatyn kýnge deyin jetti. Arqan kergende ne bolghanyn eshkim bilmeydi. Chelah bayghús mýlde súrausyz ketti.

Memlekettik maghynasyz toylar men halyqaralyq sharalargha shashylghan aqshanyng esebin bir Alla bilmese, adam onyng esebine jete almas. Búlay kete berse memleketting tu-talaqayy shyghyp, býkil qazba baylyghy talan-taraj bop, halqy bosyp, ózderi ydyrap, qalghandary bótenge qúl bop, birjala qúrdymgha ketetini auyldyng oqymaghan balasyna da týsinikti boldy. Ruhany irip-shirip sheginerge jer qalmaghanda 2017 jyly preziydent «Ruhany janghyru» degen iydeyany júrtyna joldady ghoy aqyry. Ne degen keshigu edi! Jobanyng iydeyasy jaqsy әriyne, biraq ony iske asyratyn AR-ÚYaTY bar adam qayda saghan? Bayaghy súraq qoyatyn professorlardyng bәri týgelge derlik o dýniyelik bop ketken. 30 jylda barlyq salany «aqsha men biylik bolsa boldy» deytin arsyzdar armiyasy jaylap bolghan joq pa? Bólingen aqshany ana arsyzdar jauapkershilikpen júmsaydy dep senesing be? «Qoy, úyat bolady» deytin arly adamnyng bәrin oryndarynan ysyryp, qudalap, sottap, qoghamnan alastap sharuasyn bitirgen joq pa. Jappay tonau men úrlaudy toqtatyn mehanizmdi kim, qashan, qalay jasaydy endi?

Mine osy hronikalar tizbektelip aitylghanda jana ghana «ar-úyat degen ne ol myna zamanda? Ol ózi kerek nәrse me? Masolu aitty ghoy onday ruhany mәseleni piramidynyng úshyna barghanda qolgha alasyng dep. Aqsha men biylik bolmasa myna zamanda eshkim emessin» dep shalqayyp otyrghan studentterding kózderi alaqanday bop ketti. Sebebi osy otyrghan studentterding jartysynan kóbi oqu aqysyna jylyna jarty million tóleydi. Bir de bireuine jataqhana berilmegen. Birnesheui birigip, pәter jaldap, bosyp jýr. Al búlardyng oqu aqysyn ata-anasy bankten 30 payyzdyq ósimmen nesie alyp әreng tóleydi. Sender baghana «búl el adam túratyn el emes. Qayda barsang da korrupsiya» dep memlekettik jýieden kórgen qorlyqtaryndy aityp jyladyndar.

Senderdi solay qorlap, jastyq jigerindi janshyp, bishara kýige týsirgender ózdering aityp otyrghan aqshasy men biyligi bar arsyz adamdar emes pe? Eger preziydent 1994 jylghy jiynda: «Tәuelsiz Qazaqstannyng eng basty baylyghy AR-ÚYaTYNA sýienip, qogham aldynda Jauapkershilik arqalaghan adam. Men elbasy retinde eng birinshi kezekte osy resursty saqtap qalugha tyrysamyz. Ar-úyatynyng aldynda jauapkershilik arqalaghan adam, barlyq baylyqty shashau shygharma aldyna әkep qoyady» dep, sonday strategiyany tandaghanda, osynday bishara hәlge el keler me edi? – dedim. Songhy súraq bastaryna soyyl tiygendey әser etti. Esengirep ýnsiz otyryp qaldy. Sәlden son: «IYә, agha! Ras aitasyz. Memleketting eng birinshi baylyghy AR aldynda Jauapkershilik arqalaghan adam eken. Onday adamsyz kez kelgen memleket óz aldyna el bolyp túra almaydy» dep moyyndady.

Kezinde V. Frankl da studentterge: «Adam ar-úyatynyng jeteginde ghana jýruge mindetti. Sonda ghana esi dúrys adamy qogham qúra alasyn. Ar-úyat barlyq adamda bar. Mәsele sony tyndauda. Biz úrpaqqa ar-úyattyng әmirin qapysyz tyndaudy qalay da ýiretuimiz kerek» dep leksiya oqyghan ghoy. Sol kezde Avstriyanyng jastary: «Mister, Frankl, sonda qalay, ar-úyat Adolif Gitlerde de bar ma?» dep súraydy. IYә, deydi ol. Ar-úyat Adolif Gitlerde de bar. Biraq ol ar-úyatyna qúlaq aspady. Ony qoldan túnshyqtyryp, dauysyn basyp tastady. Ar-úyatyn qoldan túnshyqtyrghan kez kelgen basshy týbinde osynday adamgha ainalady dedi.

Sanjar Kerimbaydyng facebook paraqshasynan

Abai.kz