«Qazaq tilining memlekettik til retindegi róli kýsheyip, últaralyq qatynas tiline ainalatyn kezeni keledi dep esepteymin. Biraq múnday dәrejege jetu ýshin bәrimiz danghaza jasamay, júmyla júmys jýrgizuimiz kerek».

(Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldauynan).

Qazaqta «Uyzyna jarymaghan» degen sóz bar. Uyz – jana tóldegen maldyng jelin sýti men jana bosanghan әielding alghashqy emshek sýti. Qazaq jana tughan tóldi de, jana tughan sәbiydi de alghashqy sol uyz sýtke jarytyp, әbden toydyryp emizuge den qoyghan. Óitkeni «uyzyna jarymay ósken tól de, uyzyna jarymaghan bala da óse kele  aurushang bolady»,– degen úghym qalyptasqan.

Qazirgi qazaqtardyng basym kópshiligining óz ana tilinde jetik sóiley almay jatqandyghy da, sol qúdiretti de, qasiyetti qazaq tilinin  uyzyna tughanynan jarymay óskendikterinen  bolyp otyrghany – shyndyq. Jaryq dýniyege endi kelip, tili janadan shyghyp kele jatqan jas sәby tughan anasy sóilemeytin óz ana tilining uyzyna qalay jarysyn?!

Anasy ana tilinde sóilemegen balanyng ózi de ana tilinde sóiley almaydy. Ákesi tughanynan óz balasymen taza qazaqsha sóilespese, ol bala óz ana tilin kimnen ýirenedi?! Al, әjesi men atasynyng tili de ainyp  bara jatyr. Óitkeni býgingining qariyalary da óz nemerelerimen qatarlasa jarysyp, ózge tilde  shýldirlesip jýr. Ózining tughan shanyraghynda ana tilin estimese jәne de tórdegi kógildir ekran men qolyndaghy baylanys qúraldary kýni-týni ózge tilde «sayrap» túrsa, jas úrpaq qazaqtyng tilin qalay, kimnen jәne qaytyp, qayda baryp ýirenedi?!

Qazaq qoghamy qazaq tili ýshin әli de alandauly bolsa, endigi arada oghan memleket te, odan qaldy Qazaqstandy mekendep otyrghan ózge diasporalardyng ókilderi de kinәli emes. Ár qazaq ózimiz kinәlimiz! Qazaq tili memlekettik til bolyp sanalghanymen jәne Elbasy Birikken últtar úiymynyng mәrtebeli minbesinen qazaq tilinde sóilese de, memlekettik tilimizdi óz elimizding memlekettik minbelerine, óz tórimizge shyghara almay kelemiz.

Osy kýni ózining «ógey» balalary ózekten teuip jatqan tildi ózge bireu mandayynan syipap, jarylqaydy degeniniz bos әureshilik. Keyde әldebir últ ókilining bireui qazaq tilin ýirenip, sóiley bastasa boldy, sony býkil qazaq bolyp jar sala jarnamalap, soghan mәz-mayram bolyp, qazaqtyng tilining kósegesi endi kógerip shygha keletindey masayraymyz. Mine, osynday beyshara kýige jettik.

Al, óz elimizde, óz memleketimizde ana tilinde sóiley almay jatqan, tipti «sóileyin-au» degen oy qaperine de kirip shyqpaytyn, tipti óz tilin bilmeytindigin ar-úyat sanaudyng ornyna, kerisinshe sony ózining bir «jetistigi», ózining «bilimdarlyghy» sanaytyndardyng keude keretinine mәn bermeytinimiz qalay? Áriyne, olardyng aitar jauaby әzir. «Men qay tilde sóilegim keledi, ol óz erkim» deydi. Onay jauap, zang boyynsha, oryndy da jauap. Jәne de «qazaq tilinde nege sóilemeysin?» – dep memlekettik tilding «qúnyn» súraghandardy «mening qúqyma qol súqty»,–degen aiyppen sotqa jeteleuding tóte joly da – osy!

Til  bilmestik– qazaqy oilaudy shektedi, qazaqy sanany ulady.

Til bilmestik– últtyq bolmystan aiyryp keledi.

Til bilmestik – «malyn janynyn, janyn arynyng sadaghasy» sanaghan arly últty arsyzdyqtyng apanyna jyghyp jatqanday.

Til bilmestik– Úly dalany mekendegen úly halyqtyng ghasyrlar boyy qalyptastyrghan adamy әdebi men kisilik qasiyetin eskilikting qaldyghy degen úghymmen kýresinge shygharyp tastady.

Til bilmestik– qazaqtyng eskiliginde de estilik bar ekendigine oy jýgirtuden, sony oilau qabiletinen de aiyryp barady.

Til bilmestik– óz tili joyylghan halyqtyng ózining de joyylatyndyghynyng qaupin sezdirse de, soghan eriksiz kónip otyrghanday nemqúrayylyq pen boykýiezdikke úshyratyp jatqanday.

Til bilmestik– óz halqymyzdyng әdebiy-mәdeny bay múrasyn oqy almaytyn,  onyng qúndylyghyn sezine almaytyn qasiretke úryndyrdy.

Til bilmestik– qazirgiler ýshin qazaqtan basqa halyqtyng aitqany jón, istegeni dúrys kórinip túratynday, oilanbastan soghan eliktey jóneletin dýbәrәlikke jetelep alyp barady.

Til bilmestik– qazir qazaqsha sóileseng jýre tyndaytyn, oryssha sóileseng túra qalyp tyndaytyn  orta qalyptastyryp keledi.

Til bilmestik– kóshe-kóshelerdegi iluli túrghan qazaq tilindegi týsiniksiz әri sauatsyz jazylghan týrli jarnamalar men týrli biliborttargha da boyymyzdy ýiretip, endi soghan da  selt etpeytin jauapsyzdyqqa alyp barady.

Til bilmestik – qazaqsha ne nәrseni bolsa da  qate jaza beruge bolady  eken ghoy, búl tilding súraushysy joq jetim til eken degen qauipti kózqaras qalyptastyryp otyr.

Til bilmestik– ósip kele jatqan endigi úrpaghymyzdyng sanasyna qazaq tilinsiz de kýn kórip, adam bolugha bolady, endigi zamanda  qazaq tilining qajeti de bolmaydy eken degen eng bir qasiretti úghymdy sinirip jatqanday.

***

Bizding qauipti qorqynyshymyz da osy! Besikten beli shyqpay jatyp-aq balanyng ózi qazir qazaq tilinde oqyp, qazaq tilinde bilim aludyng qajet emestigin de bilip alghanday. Óitkeni, ainalamyzdaghy kýndelikti tirshiligimizde qazaq tili kerek bolmay bara jatqan synayly. Sony sezimtal bala sanasy da sezip otyrghanday.

Til bilmestik jәne «Endi ne isteu kerek?» degen kókeyimizge jinalghan óz saualymyzgha oray osy bir ýsh baghyttaghy Baghdarlama qúrudy úsynar edik.

Memlekettik til jәne otbasynyng jauapkershiligi

Búl baghdarlama arqyly eng әueli memlekettik til aldyndaghy әr otbasynyng jauapkershiligin qalyptastyru, әr otbasynyng sol jauapkershilikti sezine alatynday sana qalyptastyru kerek bolady. Ár otbasynda әr ata-ana óz balalarymen tek óz ana tilderinde ghana sóilesui asa manyzdy. Memlekettik til ýshin әr ata-ana, әr bala ózderi jauapty ekendikterin sezine alu qasiyetin damytu. Barlyq aqparat jәne elektrondy qúraldar men barlyq әleumettik jeliler arqyly memlekettik til aldyndaghy otbasynyng jauapkershiligin sanagha siniretindey әserli jarnamalyq rolikter men nasihattyq sipattaghy mәndi sóz berilip túruy kerek. Qazaq tilinde әueli anasy sóilemey balasy sóilemeytindigin úghyndyra bileyik!

Memlekettik til jәne Memlekettik qyzmetkerding jauapkershiligi

Búl mәseleni memlekettik mekemeler  qolgha alghany jón. Áriyne búl arada memlekettik qyzmetke bardyng eken, endi tek qana memlekettik tilde sóileu kerek degen qaghidany algha tartpaymyz. Búl arada óz últymyzgha talap qoyymyz kerek. Jinalystarda resmy tilde sóilesin-aq, biraq eki qazaq bylay shygha bere bir-birimen qazaq tilinde sóilep bara jatsa ghoy dep oilaytyn boldyq. Osy arada Elbasynyng «Qazaq qazaqpen qazaqsha sóilessin»,–degen qaghidasyn algha tartar edik.

III.  Memlekettik til jәne biznes pen halyqqa qyzmet kórsetu salasynyng jauapkershiligi

Qazir kezkelgen sauda, demalys oryndaryna bara qalsanyz aldynnan shyghatyn qyzmet kórsetushi qazaqtyng jap-jas úldary men qyzdary  orysshalap qarsy alady. Mine, solardyng sanasyna eng әueli qazaq ekendikterin siniru kerek. Qazaqstannyng azamattary retinde olar eng әueli aldaryna qay últtyn, qay memleketting adamy kelse de, bir auyz «Sәlemetsiz be?» dep qarsy alatyn bolsyn, osynday talap qoy kerek. Sodan keyin aldynda túrghan adamnyn  tilinde me, qay tilde jauap berse de óz erki. Balalardyng oiyn-sauyq ortalyqtarynyng barlyghynda da  qazaq balasyna qazaq tili arqyly qyzmet kórsetu tәrtibin ornyqtyru kerek. Bala óz ana tilining de kýndelikti ómirde asa qajet ekendigin sol oiyn alandarynda kórsetilip jatqan qyzmetten-aq sezinip óssin.

***

Mine, bizding oy osy! Key-keyde «osy til jayly aitqandy qoysaq ta bolar ma eken?» degen kónil-kýiding yrqynda  otyratynym da bar. Ayttyq qoy talay sózdi. Tyndar qúlaq boldy ma? Alayda, ózge tilde sayrap túryp, óz ana tilin ózi qylghyndyryp óltirip jatqandardy kórip, janym týrshigedi.

Jabal Erghaliyev

Abai.kz