ءتىل بىلمەستىك...
«قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى ءرولى كۇشەيىپ، ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالاتىن كەزەڭى كەلەدى دەپ ەسەپتەيمىن. بىراق مۇنداي دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن ءبارىمىز داڭعازا جاساماي، جۇمىلا جۇمىس جۇرگىزۋىمىز كەرەك».
(قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىنان).
قازاقتا «ۋىزىنا جارىماعان» دەگەن ءسوز بار. ۋىز – جاڭا تولدەگەن مالدىڭ جەلىن ءسۇتى مەن جاڭا بوسانعان ايەلدىڭ العاشقى ەمشەك ءسۇتى. قازاق جاڭا تۋعان ءتولدى دە، جاڭا تۋعان ءسابيدى دە العاشقى سول ۋىز سۇتكە جارىتىپ، ابدەن تويدىرىپ ەمىزۋگە دەن قويعان. ويتكەنى «ۋىزىنا جارىماي وسكەن ءتول دە، ۋىزىنا جارىماعان بالا دا وسە كەلە اۋرۋشاڭ بولادى»،– دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان.
قازىرگى قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءوز انا تىلىندە جەتىك سويلەي الماي جاتقاندىعى دا، سول قۇدىرەتتى دە، قاسيەتتى قازاق ءتىلىنىڭ ۋىزىنا تۋعانىنان جارىماي وسكەندىكتەرىنەن بولىپ وتىرعانى – شىندىق. جارىق دۇنيەگە ەندى كەلىپ، ءتىلى جاڭادان شىعىپ كەلە جاتقان جاس ءسابي تۋعان اناسى سويلەمەيتىن ءوز انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا قالاي جارىسىن؟!
اناسى انا تىلىندە سويلەمەگەن بالانىڭ ءوزى دە انا تىلىندە سويلەي المايدى. اكەسى تۋعانىنان ءوز بالاسىمەن تازا قازاقشا سويلەسپەسە، ول بالا ءوز انا ءتىلىن كىمنەن ۇيرەنەدى؟! ال، اجەسى مەن اتاسىنىڭ ءتىلى دە اينىپ بارا جاتىر. ويتكەنى بۇگىنگىنىڭ قاريالارى دا ءوز نەمەرەلەرىمەن قاتارلاسا جارىسىپ، وزگە تىلدە شۇلدىرلەسىپ ءجۇر. ءوزىنىڭ تۋعان شاڭىراعىندا انا ءتىلىن ەستىمەسە جانە دە توردەگى كوگىلدىر ەكران مەن قولىنداعى بايلانىس قۇرالدارى كۇنى-ءتۇنى وزگە تىلدە «سايراپ» تۇرسا، جاس ۇرپاق قازاقتىڭ ءتىلىن قالاي، كىمنەن جانە قايتىپ، قايدا بارىپ ۇيرەنەدى؟!
قازاق قوعامى قازاق ءتىلى ءۇشىن ءالى دە الاڭداۋلى بولسا، ەندىگى ارادا وعان مەملەكەت تە، ودان قالدى قازاقستاندى مەكەندەپ وتىرعان وزگە دياسپورالاردىڭ وكىلدەرى دە كىنالى ەمەس. ءار قازاق ءوزىمىز كىنالىمىز! قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ سانالعانىمەن جانە ەلباسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مارتەبەلى مىنبەسىنەن قازاق تىلىندە سويلەسە دە، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى ءوز ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مىنبەلەرىنە، ءوز تورىمىزگە شىعارا الماي كەلەمىز.
وسى كۇنى ءوزىنىڭ «وگەي» بالالارى وزەكتەن تەۋىپ جاتقان ءتىلدى وزگە بىرەۋ ماڭدايىنان سىيپاپ، جارىلقايدى دەگەنىڭىز بوس اۋرەشىلىك. كەيدە الدەبىر ۇلت وكىلىنىڭ بىرەۋى قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، سويلەي باستاسا بولدى، سونى بۇكىل قازاق بولىپ جار سالا جارنامالاپ، سوعان ءماز-مايرام بولىپ، قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ كوسەگەسى ەندى كوگەرىپ شىعا كەلەتىندەي ماسايرايمىز. مىنە، وسىنداي بەيشارا كۇيگە جەتتىك.
ال، ءوز ەلىمىزدە، ءوز مەملەكەتىمىزدە انا تىلىندە سويلەي الماي جاتقان، ءتىپتى «سويلەيىن-اۋ» دەگەن وي قاپەرىنە دە كىرىپ شىقپايتىن، ءتىپتى ءوز ءتىلىن بىلمەيتىندىگىن ار-ۇيات ساناۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە سونى ءوزىنىڭ ءبىر «جەتىستىگى»، ءوزىنىڭ «بىلىمدارلىعى» سانايتىنداردىڭ كەۋدە كەرەتىنىنە ءمان بەرمەيتىنىمىز قالاي؟ ارينە، ولاردىڭ ايتار جاۋابى ءازىر. «مەن قاي تىلدە سويلەگىم كەلەدى، ول ءوز ەركىم» دەيدى. وڭاي جاۋاپ، زاڭ بويىنشا، ورىندى دا جاۋاپ. جانە دە «قازاق تىلىندە نەگە سويلەمەيسىڭ؟» – دەپ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ «قۇنىن» سۇراعانداردى «مەنىڭ قۇقىما قول سۇقتى»،–دەگەن ايىپپەن سوتقا جەتەلەۋدىڭ توتە جولى دا – وسى!
ءتىل بىلمەستىك– قازاقى ويلاۋدى شەكتەدى، قازاقى سانانى ۋلادى.
ءتىل بىلمەستىك– ۇلتتىق بولمىستان ايىرىپ كەلەدى.
ءتىل بىلمەستىك – «مالىن جانىنىڭ، جانىن ارىنىڭ ساداعاسى» ساناعان ارلى ۇلتتى ارسىزدىقتىڭ اپانىنا جىعىپ جاتقانداي.
ءتىل بىلمەستىك– ۇلى دالانى مەكەندەگەن ۇلى حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان ادامي ادەبى مەن كىسىلىك قاسيەتىن ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەگەن ۇعىممەن كۇرەسىنگە شىعارىپ تاستادى.
ءتىل بىلمەستىك– قازاقتىڭ ەسكىلىگىندە دە ەستىلىك بار ەكەندىگىنە وي جۇگىرتۋدەن، سونى ويلاۋ قابىلەتىنەن دە ايىرىپ بارادى.
ءتىل بىلمەستىك– ءوز ءتىلى جويىلعان حالىقتىڭ ءوزىنىڭ دە جويىلاتىندىعىنىڭ قاۋپىن سەزدىرسە دە، سوعان ەرىكسىز كونىپ وتىرعانداي نەمقۇرايىلىق پەن بويكۇيەزدىككە ۇشىراتىپ جاتقانداي.
ءتىل بىلمەستىك– ءوز حالقىمىزدىڭ ادەبي-مادەني باي مۇراسىن وقي المايتىن، ونىڭ قۇندىلىعىن سەزىنە المايتىن قاسىرەتكە ۇرىندىردى.
ءتىل بىلمەستىك– قازىرگىلەر ءۇشىن قازاقتان باسقا حالىقتىڭ ايتقانى ءجون، ىستەگەنى دۇرىس كورىنىپ تۇراتىنداي، ويلانباستان سوعان ەلىكتەي جونەلەتىن دۇبارالىككە جەتەلەپ الىپ بارادى.
ءتىل بىلمەستىك– قازىر قازاقشا سويلەسەڭ جۇرە تىڭدايتىن، ورىسشا سويلەسەڭ تۇرا قالىپ تىڭدايتىن ورتا قالىپتاستىرىپ كەلەدى.
ءتىل بىلمەستىك– كوشە-كوشەلەردەگى ءىلۋلى تۇرعان قازاق تىلىندەگى تۇسىنىكسىز ءارى ساۋاتسىز جازىلعان ءتۇرلى جارنامالار مەن ءتۇرلى بيلبورتتارعا دا بويىمىزدى ۇيرەتىپ، ەندى سوعان دا سەلت ەتپەيتىن جاۋاپسىزدىققا الىپ بارادى.
ءتىل بىلمەستىك – قازاقشا نە نارسەنى بولسا دا قاتە جازا بەرۋگە بولادى ەكەن عوي، بۇل ءتىلدىڭ سۇراۋشىسى جوق جەتىم ءتىل ەكەن دەگەن قاۋىپتى كوزقاراس قالىپتاستىرىپ وتىر.
ءتىل بىلمەستىك– ءوسىپ كەلە جاتقان ەندىگى ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىنا قازاق ءتىلىنسىز دە كۇن كورىپ، ادام بولۋعا بولادى، ەندىگى زاماندا قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى دە بولمايدى ەكەن دەگەن ەڭ ءبىر قاسىرەتتى ۇعىمدى ءسىڭىرىپ جاتقانداي.
***
ءبىزدىڭ قاۋىپتى قورقىنىشىمىز دا وسى! بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ-اق بالانىڭ ءوزى قازىر قازاق تىلىندە وقىپ، قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋدىڭ قاجەت ەمەستىگىن دە ءبىلىپ العانداي. ويتكەنى، اينالامىزداعى كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزدە قازاق ءتىلى كەرەك بولماي بارا جاتقان سىڭايلى. سونى سەزىمتال بالا ساناسى دا سەزىپ وتىرعانداي.
ءتىل بىلمەستىك جانە «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن كوكەيىمىزگە جينالعان ءوز ساۋالىمىزعا وراي وسى ءبىر ءۇش باعىتتاعى باعدارلاما قۇرۋدى ۇسىنار ەدىك.
مەملەكەتتىك ءتىل جانە وتباسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى
بۇل باعدارلاما ارقىلى ەڭ اۋەلى مەملەكەتتىك ءتىل الدىنداعى ءار وتباسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قالىپتاستىرۋ، ءار وتباسىنىڭ سول جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە الاتىنداي سانا قالىپتاستىرۋ كەرەك بولادى. ءار وتباسىندا ءار اتا-انا ءوز بالالارىمەن تەك ءوز انا تىلدەرىندە عانا سويلەسۋى اسا ماڭىزدى. مەملەكەتتىك ءتىل ءۇشىن ءار اتا-انا، ءار بالا وزدەرى جاۋاپتى ەكەندىكتەرىن سەزىنە الۋ قاسيەتىن دامىتۋ. بارلىق اقپارات جانە ەلەكتروندى قۇرالدار مەن بارلىق الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىل الدىنداعى وتباسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ساناعا سىڭىرەتىندەي اسەرلى جارنامالىق روليكتەر مەن ناسيحاتتىق سيپاتتاعى ءماندى ءسوز بەرىلىپ تۇرۋى كەرەك. قازاق تىلىندە اۋەلى اناسى سويلەمەي بالاسى سويلەمەيتىندىگىن ۇعىندىرا بىلەيىك!
مەملەكەتتىك ءتىل جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى
بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر قولعا العانى ءجون. ارينە بۇل ارادا مەملەكەتتىك قىزمەتكە باردىڭ ەكەن، ەندى تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ كەرەك دەگەن قاعيدانى العا تارتپايمىز. بۇل ارادا ءوز ۇلتىمىزعا تالاپ قويۋىمىز كەرەك. جينالىستاردا رەسمي تىلدە سويلەسىن-اق، بىراق ەكى قازاق بىلاي شىعا بەرە ءبىر-بىرىمەن قازاق تىلىندە سويلەپ بارا جاتسا عوي دەپ ويلايتىن بولدىق. وسى ارادا ەلباسىنىڭ «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن»،–دەگەن قاعيداسىن العا تارتار ەدىك.
III. مەملەكەتتىك ءتىل جانە بيزنەس پەن حالىققا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى
قازىر كەزكەلگەن ساۋدا، دەمالىس ورىندارىنا بارا قالساڭىز الدىڭنان شىعاتىن قىزمەت كورسەتۋشى قازاقتىڭ جاپ-جاس ۇلدارى مەن قىزدارى ورىسشالاپ قارسى الادى. مىنە، سولاردىڭ ساناسىنا ەڭ اۋەلى قازاق ەكەندىكتەرىن ءسىڭىرۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ ازاماتتارى رەتىندە ولار ەڭ اۋەلى الدارىنا قاي ۇلتتىڭ، قاي مەملەكەتتىڭ ادامى كەلسە دە، ءبىر اۋىز «سالەمەتسىز بە؟» دەپ قارسى الاتىن بولسىن، وسىنداي تالاپ قويۋ كەرەك. سودان كەيىن الدىڭدا تۇرعان ادامنىڭ تىلىندە مە، قاي تىلدە جاۋاپ بەرسە دە ءوز ەركى. بالالاردىڭ ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىنىڭ بارلىعىندا دا قازاق بالاسىنا قازاق ءتىلى ارقىلى قىزمەت كورسەتۋ ءتارتىبىن ورنىقتىرۋ كەرەك. بالا ءوز انا ءتىلىنىڭ دە كۇندەلىكتى ومىردە اسا قاجەت ەكەندىگىن سول ويىن الاڭدارىندا كورسەتىلىپ جاتقان قىزمەتتەن-اق سەزىنىپ ءوسسىن.
***
مىنە، ءبىزدىڭ وي وسى! كەي-كەيدە «وسى ءتىل جايلى ايتقاندى قويساق تا بولار ما ەكەن؟» دەگەن كوڭىل-كۇيدىڭ ىرقىندا وتىراتىنىم دا بار. ايتتىق قوي تالاي ءسوزدى. تىڭدار قۇلاق بولدى ما؟ الايدا، وزگە تىلدە سايراپ تۇرىپ، ءوز انا ءتىلىن ءوزى قىلعىندىرىپ ءولتىرىپ جاتقانداردى كورىپ، جانىم تۇرشىگەدى.
جابال ەرعاليەۆ
Abai.kz
