Ұзын-ырғасы 44 күнге созылған Қарабақ соғысы аяқталып, тараптар келісімге келгені белгілі. Бұл соғыс та, келісім де Әзербайжанның пайдасына шешіліп, Қарабақ Әзербайжанға қайтарылатын болды. Қазірдің өзінде бірқатар территория Әзербайжанның бақылауына өтті.

Бұл жаңалықты екі елдің халқы екібөлек қабылдады. Ол түсінікті де. Әзербайжан халқы бөріктерін аспанға атып, ду-думанмен жеңіс тойын тойласа, Армения халқы соғыста ойсырай жеңілген Пашинян Үкіметінің отставкасын талап етіп көшеге шықты. Бұл наразылықтар күні бүгінге дейін жалғасып жатқаны және факт. Бұл туралы кейінірек егжей-тегжейлі жаза жатармыз.

Қазір... Өткенде Қарабақ туралы Әзербайжанның халық жазушысы Анар Расулұлы Рзаевпен аз-кем әңгімелескен едік. Аталған сұхбатты бүгін оқырман назарына ұсынғанды жөн көрдік.

Мәлімет:

Жай ғана «Анар» деп қол қояды. 82 жаста. Әзербайжанның халық жазушысы, сценарист, режиссер, қоғам қайраткері. Әзербайжанның Міллет Мәжілісіне (Парламент) мүше болған. Әзербайжан Жазушылар одағының төрағасы. Анардың сценарийі бойынша 12 көркем фильм түсірілген. Оның үшеуінде өзі режиссер болған.

- Анар Расулұлы, қазақ әдебиетіне, қазақ еліне ауылы бөтен адам емессіз. Сіздің көптеген шығармаларыңыз қазақ тіліне аударылды. Бір сұхбатыңызда: «Мен Мұхтар Әуезовпен «Абай жолы» арқылы таныстым», деген екенсіз. Нүрпейісовпен, Шахановпен, Сүлейменовтермен аралас-құраластығыңыз да белгілі. Айтыңызшы, Сізді қазақпен, Қазақстанмен басқа тағы не байланыстырады?

- Жоғарыда аттары аталған жазушылардан бөлек менің досым, аудармашы, марқұм Берік Шахановтың есімін ерекше еске аламын. Оған деген құрметімді осылайша білдіргім келеді.

Мен Қазақстанда, Алматыда, Астанада (қазір Нұр-Сұлтан боп өзгерді ғой) бірнеше мәрте болғанмын. Мен: «Қазақстан – біздің Каспийдегі көршіміз», деген мақала және Абай, Олжас Сүлейменов, Мұхтар Шаханов, Дүйсен Қасейіновтер туралы жекелеген естеліктер жаздым.  Әсіресе, маған «Түркі әлемі әдебиетінің адамы» деген үлкен атақ берген 2012 жылдың қарашасындағы Астана сапарын ешқашан ұмытпаймын...

- Және бір сұхбатыңызда туысқан елдердің әдеби байланыстарын нығайтудың маңызды екенін, қаламгерлер арасындағы, ақпараттағы байланысты арттыруға күш салу керектігін айтқан екенсіз.

Бұл мәселеге қатысты дәл қазір әр елдің өз қөзқарасы, өз позициясы бар екені жасырын емес. Біз қанша жерден бауырластық туралы сөйлегенімізбен, белгілі бір қарама-қайшылықтар да жоқ емес. Түркі интеграциясына кіретін әр мемлекеттің өз мүдделері бар...

- Менің көзқарасым мынау... Түркі елдеріне рухани, мәдени байланысты сөзсіз нығайту керек. Қазір «Түгел Түркі елі «Тұран» деген мифтік бір мемлекетке бірігіп кетуі мүмкін» деп, әлдебіреулер елді әдейі үрейлендіріп отыр. Олар мұны мақсатты түрде жасап отыр деп есептеймін. Ондай адамдар бар...

Бұл сөзсіз қулық. Оның ешқандай шындығы жоқ. Біздің әрқайсымыз өз Тәуелсіздігіміз үшін есепсіз құн төледік. Тәуелсіздік үшін күрестік, қан төктік. Осылай жеткен Тәуелсіздікті мифтік «супермемлекетке» оп-оңай айырбастай аламыз ба?... Жоқ!

Керісінше, бауырлас елдер арасында рухани, мәдени, әдеби байланыстарды күшейту керек! Бұл тарихи қажеттілік. Бізге неге бір-бірімізді көбірек аудармасқа?.. Неге бірлесіп әдеби, мәдени кештер ұйымдастырмасқа? Неге бірлескен сурет көрмелерін ашпасқа? Неге бірлесіп фильм түсірмеске?..

- Сіз алғашқы шығармаңызды 14 жасыңызда жазыпсыз. «Шушада жатып, Бакуді сағындым», -деген екенсіз. Өкінішке орай, сол Шушада қиян-кескі шайқас жүрді  (Әуелде сұрақ жүріп жатыр деп қойылған).

- Қуанышымызға қарай, сіздің сауалыңызды алғаннан кейінгі жағдай мүлде басқаша өзгерді. Біздің қуатты әскеріміз бен Бас қолбасшы,  Әзербайжан президенті Ильхам Әлиев Шушаны азат етті. Біздің оккупацияда болған жерлерімізді әлі де азат етуде. Бүгінде Әзербайжан поэзиясы мен музыкасының алтын бесігі болған Шушада Әзербайжанның байрағы желбіреп тұр!..

- 27 қыркүйекте басталған соғыс ұзаққа жалғасты (Сұрақ әлі жалғасып жатыр деп қойылған). Қаза тапқандар саны көп. Бір ақпарата 5 мың адам дейді... Олардың арасында бейбіт тұрғындар да бар... Әзербайжан да, Армения да соғысты қарсы тарап бастады деді...

- Әскери соққыны Армения бастады. Тіпті, 27 қыркүйек емес, одан бірнеше ай бұрын бастады. Товуз ауданын атқылады. Бұл Қарабақтан әлдеқайда алыста жатқан аудан. Ал қазір Армения әскері біздің әскермен күштесе алмай, кері шегініп бара жатып, алыстан Гәнжә, Бәрдә, Тертер қалаларын атқылап жатыр. Бұл қалалардың ешбірінде ешқандай әскери нысан жоқ. Барлығы тұрғын үйлер. Артиллериямен, алыс қашықтыққа бағытталған зымырандармен атқылауда. Түн ішінде! Жүзге жуық бейбіт тұрғын қаза тапты. Оның оншақтысы балалар. Ал біздің әскеріміз қарлыластың нақты әскери нысандарын ғана атқылады...

- Соғысты ешкім қаламайды. Бұл факт! Айтыңызшы, осыған дейін Қарабақтағы дауды бейбіт жолмен шешудің ешбір жолы табылмады ма?

- 30 жыл. «Қарабақтың мәселесін бейбіт жолмен шешеміз» деп, Халықаралық ұйымдар біздің басымызды 30 жыл айналдырды. Күттірді. Күттік.

Ал осы 30 жылда Армения Қарабақта қорғанысын нығайтты. Қару-жарақтарын қамдады. Жолдардың барлығына «мина» қойып, әскери позицияларын бекітті. Әзербайжан қалаларына Ливан және басқа жақтан келген армяндарды орналастырды. Соның ішінде Шушаға да...

- Неге осы 30 жылда ЕҚЫҰ-ның Минскі жұмыс тобы, БҰҰ бастаған Халықаралық ұйымдар Қарабақ мәселесін шеше алмады?

- Сол үшін де шеше алмады. Шешкілері келмеді. БҰҰ қабылдаған 4 резолюция бойынша Әзербайжан территориясынан армян әскері толықтай шығарылуы керек еді. Бұл талап Армения тарапынан орындалмақ түгілі, еленген де жоқ. Олар осылай созып жүре берсек, жұрт Қарабақ мәселесін ұмыта бастайды. Әзербайжан да саяси мәртебеге (Статус КВО) келіседі деп ойлады. Бұл дегеніңіз Әзербайжан ежелден бергі өзінің 20 пайыз территориясын бере салу деген сөз ғой...

- Әзербайжан осы 30 жылда Қарабақты қайтару үшін не істеді? Армения ше?

- Әзербайжан Таулы Қарабақты қайтару үшін осы 30 жылда не істеді? Мен Сізге Әзербайжан Қарабақты қайтару үшін дипломатиялық һәм ақпараттық фронтта қолынан келетіннің барлығын істеді деп айтар едім. Ал сол бейбіт шешімнің болмайтынын түсінгенде, өз армиямызды күшейте бастадық. Су жаңа қару-жарақтармен қамдандық. Әр түрлі елдерден қару алдық. Соның ішінде Ресейден де алдық.

Ал Армения не істеді? Армения өз жастарының санасына әзербайжандарға, түріктерге және басқа да халықтарға деген өшпенділікті әбден сіңірді. Армения посткеңестік елдер ішінде моноұлтты бірден-бір мемлекет. Отыз жыл бұрын олар 200 мың әзербайжанды ата-бабасынан бері өмір сүріп келе жатқан жерлерінен, Армениядан асқан қатыгездікпен қуып шықты...

- 1991 жыл. Нұрсұлтан Назарбаев Борис Ельцинмен бірге Ханкендіге барғаны белгілі. Тараптарды татуластыру үшін. Келісімге келтіру үшін... Бірақ, бұл сәтсіз болды. 29 жыл өтті. Қазір Қазақстанның Қарабаққа қатысты позициясы қандай деп ойлайсыз? Қазақстаннан қандай да бір қолдау сезесіздер ме?

- Мен Назарбаев пен Ельцин келгенде сол кездесуге қатысқанмын. Әзербайжан делегациясының құрамында болдым. Сонда сөз сөйлеп, Ресей Федерациясы Президентінің ұлтаралық мәселелер жөніндегі кеңесшісі болып Армения депутаты Галина Старавойтова тұрғанда, Ресей билігінен Қарабақ мәселесіне қатысты қандай да бір обьективті шешім күту бекер екенін айтқанмын.

Ал Қазақстанның қолдауына келер болсақ, бауырлас мемлекеттен ешқандай қолдау болмады деу әділетсіз. Қазақстан, Сыртқы істер министрлігі, Түркі кеңесі немесе Олжас Сүлейменов секілді азаматтар мен ұйымдар арқылы қолдау білдіргенін көрдік. Соның ішінде, ақпараттық қолдаудың ерекше болғанын айта кету керек.

- Қазір, көп ақпаратта, әсіресе орыс ақпаратында бұл соғысқа Түркияның қатысы бары айтылып жатыр. Бұған не дейсіз...

- Бұл да кезекті фейк. Түркия президентінің бізден басқа өз елінде шаруасы жоқ па еді?.. Түркия бізге моралдық, дипломатиялық және ақпараттық қолдау көрсетті және көрсетіп жатыр. Бірақ, Қарабақ фронтында ешқандай Түркия әскері жоқ! Армения бетпе-бет шайқаста Әзербайжан әскерінен жеңілгенін мойындағысы келмейді. Осы шындықты мойындай алмай отыр. Сондықтан да, өзге шет елдерден террористер немесе өзге елдің әскері келді деген сияқты өтірік ақпараттарды таратып жатыр. Ешбір нақты дәлелі жоқ. Фантазия!

- Иә, про-армениялық ақпараттық кеңістікте «Әзербайжан Сүрия содырларын әкелді» деген ақпарат тарады...

- Иә, таратты. Сонымен қатар, Армения тарапында Ресейде де тыйым салынған КЖП террористік ұйымының содырлары соғысып жүргені құжатты түрде дәлелденді...

- Кейбір сарапшылардың пікірінше, соңғы жылдарда Түркі бірлігінде бір жылымық бар. Түркі әлемі күш біріктіре бастағандай, дейді. Ал кейбіреулері мұнымен мүлде келіспейді. Сізше, осы одақ орнағанның өзінде ол қандай болуы керек?

- Мен бұл сұраққа жоғарыда жауап бргендей болдым. Қосымша айта кетейін, біріншіден орыс тілінде «Түркі әлемі» деген сөз «Түрік әлемі» деп қабылданады. Сондай мағына береді. Демек, лингвистикалық жағынан барлық түркітілдес мемлекеттер (Түркияны қоса алғанда) түрік мемлекеті дегенді білдіреді. Сондықтан, ешқандай саяси немесе әскери бірігу туралы сөз болмауы керек. Ал араб елдеріндегідей немесе Латын Америкасының испантілді елдеріндегідей ортақ рухани кеңістік ешкімге қатер төндірмейді!

- Ақырғы сұрақ. Бір сұхбатыңызда сіз Қазақстан туралы кітап жазуды жоспарлап отырғаныңызды айтыпсыз. Ол кітап нақты не туралы болмақ? Сіз туралы әлеуметтік желідегі ақпараттарда «Совет және Әзербайжан жазушысы», деп сипаттайды. Өзіңізді совет жазушысы санайсыз ба?

- Менің Түркия туралы эссе-мақалаларым бар. Көптеген түрік жазушылары мен ғұламалары туралы жаздым. Соның ішінде, анау Руми, Жүніс Әмрелерден, Назима Хикмет, Әзин Несин, Орхан Памуктерге дейін т.б.  Өзбекстан туралы, Әлішер Навоий туралы жаздым. Татарстан десе Тоқай туралы, Түркіменстан десе Мақтымқұлы туралы, Қырғызстан десе  «Манас» эпосы мен Шыңғыс Айтматов туралы...  Қазақстан туралы еңбектерімді жоғарыда айттым.

Осы еңбектерімнің барлығын біріктіріп, «Түркия. Түркістан. Тұран» деген атпен кітап етіп шығарсам деймін.

Ал Сіздің: «Өзіңізді совет жазушысы санайсыз ба», деген сұрағыңызға келсек, өмірімнің айтарлықтай кезеңі совет одағында өтсе де, мен өзімді совет жазушысы санамаймын. Менің бұл сөздерімнің бір дәлелі – менің сол кезде шыққан кітаптарымды қазір де бірде-бір сөзін өзгертпей қайтадан шығара алатынымда. Мен өз ана тілімде жазатын Әзербайжан жазушысымын!

-Әңгімеңізге көп рахмет!

-Сізге де рахмет айтамын!

Ескерту!

Қазіргі коронавирус пандемиясын болған карантиндік шектеулерге байланысты сұхбат дистанциялық форматта алынды.

Сұхбаттасқан Нұргелді Әбдіғаниұлы

Abai.kz