Жақында Елбасы  Астанада  орын тебетін жаңа монументтің -Ашаршылық құрбандарына қойылатын ескерткіштің республикалық конкурс нәтижесінде іріктеліп алынған эскиздерімен танысты. Одан, Nazarbayev University студенттерімен кездесуі кезінде - совет өкіметі тұсындағы ең жойқын ашаршылықтың 80 жылдығы атап өтілетінін мәлімдеді.  Бұл жәйт елімізде үлкен рухани серпіліс туғызып отыр.

І.Танымның қиын жолы

Кеңестік дәуірде ашаршылықтың жабық тақырып болғаны белгілі. Баспасөз ол жайында сөз қозғамайтын. Отыз екінші жыл нәубеті оңашада, от бастарында ғана сыбырлап айтылушы еді. Көшпенді жұртты қынадай қырған аштық зұлматының ажалды тырнағынан ешбір  қазақ әулеті дін-аман құтыла алмаған. Сондықтан да халық санасына терең жара салды. Еcтен шықпады. Тоталитарлық стандарт жеңген, коммунистік партияның біріктіргіш күші мойындалған заманның өзінде ұмытылмады. Алайда аштықтың миллиондаған жазықсыз құрбандарын совет өкіметі жылдары ашық еске алу мүмкін емес-тін.

Жақында Елбасы  Астанада  орын тебетін жаңа монументтің -Ашаршылық құрбандарына қойылатын ескерткіштің республикалық конкурс нәтижесінде іріктеліп алынған эскиздерімен танысты. Одан, Nazarbayev University студенттерімен кездесуі кезінде - совет өкіметі тұсындағы ең жойқын ашаршылықтың 80 жылдығы атап өтілетінін мәлімдеді.  Бұл жәйт елімізде үлкен рухани серпіліс туғызып отыр.

І.Танымның қиын жолы

Кеңестік дәуірде ашаршылықтың жабық тақырып болғаны белгілі. Баспасөз ол жайында сөз қозғамайтын. Отыз екінші жыл нәубеті оңашада, от бастарында ғана сыбырлап айтылушы еді. Көшпенді жұртты қынадай қырған аштық зұлматының ажалды тырнағынан ешбір  қазақ әулеті дін-аман құтыла алмаған. Сондықтан да халық санасына терең жара салды. Еcтен шықпады. Тоталитарлық стандарт жеңген, коммунистік партияның біріктіргіш күші мойындалған заманның өзінде ұмытылмады. Алайда аштықтың миллиондаған жазықсыз құрбандарын совет өкіметі жылдары ашық еске алу мүмкін емес-тін.

Өзгеріс Кеңестер Одағындағы билеуші партияның жариялылық пен қайта құру саясатын жариялауынан, сөйтіп, азаматтар санасын шеңгелдеген рухани құрсауды біртіндеп босатуынан басталған. Баршамызға белгілі, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісіне байланысты орнаған «Кіші 37-ші жыл» ызғырығы артта қалып, Қазақстанда да демократияның «алтын күрегі» еркін есе бастасымен -  «ақтаңдағы» мол тарихымызды сын көзбен зерттей отырып жаңғыртуға кірістік.

Тоталитарлық дәуір ауызға алуға тыйым салған саяси  жазалаулар мен ашаршылық шындығы 1988 жылдан қазақ баспасөзінің өзекті тақырыбына айналды. Сол жылы сталиндік лагерьлер тауқыметін тартып оралған «халық жаулары» зайыптарының бір тобы Мәскеудегі «Мемориал» қозғалысының мақсаттарына қолдау білдірген үндеу-хаттарын жария етті. Одан бір топ жас қаламгер 30-жылдарғы репрессиялар мен 32-жылғы алапат аштық құрбандарын есте қалдыру шараларын ойластыруды ұсынды. Екі үндеуде де жазықсыз жандар рухын ардақтайтын символикалық ескерткіш орнату жайы көтерілген еді. Жазушылар қажет қаржы жинауды көздейтін арнайы есепшот ашты. Мәселе сталиндік қуғын-сүргін құрбандарының адал есімдерін тірілтуді мұрат еткен  қозғалыстың қанат жайып,  дамуына ұласты.

Біздегі іс-әрекеттің Мәскеу қозғалысынан ерекшелігі - сталинизм қылмыстары ретінде тек саяси репрессияларды әшкерелеу ғана емес, сонымен бірге, сталиндік-большевиктік бұрмалаулардың аса қайғылы салдары - жадымызда  халқымыздың айтып жеткізгісіз трагедиясының символындай болып «32» деген қанды цифрлармен жазылып қалған алапат  ашаршылықтың да шындығын ашу мәселесінің күн тәртібіне батыл шығарылуында жатты.

Саяси бұрмалаулар жылдары жазықсыз жапа шеккендер мен олардың ұрпақтарының, жазушылар, ғалымдар, журналистер, өзге де жұртшылық өкілдерінің қатысуымен 1988 жылы құрылған ұйымдастыру комитеті 1989 жылдың сәуірінде қозғалыс белсенділерінің ұйысу конференциясын  өткізді. Сол құрылтайшылық жиналыста Қазақстан «Әділет» тарихи-ағарту қоғамы шаңырақ көтерді. Халықты орны толмас қасіретке душар еткен кеңестік солақай реформалар құрбандарына ескерткіш қою мәселесі «Әділет» қоғамы қызметінің маңызды бағыттарының бірі ретінде танылды. Оған жер-жерден қолдау көрсетіліп жатты.  «Әділеттің» зерде кітабын жасау ісі жұртшылықтың өз шаруасына айналды.

Мәселен, қоғам идеясына Жамбыл облысындағы Сарысу аудандық өлкетану музейінің директоры Төкен Мақашев алғашқылардың бірі болып үн қосты: көнекөз қарттар аузынан жалпы санының үштен екісінен айрылған аудан халқының бастан кешкен қияметтері жайындағы естеліктерін жазып алды (сол қаралы кезеңді бүгінде Саудакентте  ашаршылық құрбандарына қойылған ескеркіш еске салып тұр). Алматыдағы Қазақ университетінің тарих факультетінде оқытушылар Талас Омарбеков пен Қамбар Атабаевтың жетекшілігімен «32-нің зұлматы» атты ғылыми-зерттеушілік үйірме құрылды. Студенттер ғылыми экспедицияларға шығып, аштықтың тірі куәлерінің естеліктерін жинады. Іздестіру жұмыстарының нәтижелері бойынша конференциялар өткізілді. Күштеп ұжымдастырудың, алапат ашаршылықтың жасырын деректерін іздеумен Орталық мұрағат директоры Марат Хасанаевтың қамқорлығы арқасында құрылған мұрағатшы жастардың тарихи-ағарту бірлестігі де шұғылданды. Жекелеген ғалымдар  бұл тақырыпқа елеулі ғылыми жұмыстар жазды.  Тарих және этнология институтында іргелі зерттеулер жүргізілді. Тарихымызға жаңаша көзқарас қалыптаса бастады.

Осындай реттермен туғызылған қоғамдық пікірдің оң нәтижесі сол, Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланысымен, мәселеге еліміздің сол кезгі парламенті (Жоғарғы Кеңес)  сергек үн қосты. Жоғарғы Кеңес Төралқасы 1931-1933 жылдарғы ашаршылықтың себеп-салдарларын анықтау үшін құрамына ғалымдар мен зерттеуші-мамандар тартылған айрықша комиссия құрды. Комиссия аталмыш қаралы белесті егжей-тегжейлі тексеріп, қорытындыларын жасады. Жаппай күштеп ұжымдастыру науқанына және оның қайғылы салдарына айналған аштық нәубетіне шынайы ғылыми көзқарас тұжырымдалды. 30-шы жылдарғы ашаршылық сталинизмнің аса ірі қылмысы ретінде аталып, іс жүзінде көшпенді жұртқа геноцид жасалды делінді. Бірақ комиссияның бұл бағасына парламент тарапынан қолдау көрсетілмеді. Дегенмен қазақ халқының ұлттық қасіретін жыл сайын арнайы бір күнде аза тұтып еске алып тұру дұрыс деп ұйғарылды. Халық басына түскен ашаршылық сынды нәубет құрбандарын еске алу күні ретінде 31 мамыр  белгіленді.  Сөйтіп, сол 1992 жылдан бастап әр жылғы  мамыр  айының соңғы жұлдызында ашаршылық құрбандары аруағына тағзым етіп тұру заңдастырылды.

Алайда осы арнаулы күнде мән-мағынасына сай қаралы-салтанатты іс-шараларын өткізіп отыру дәстүрге айналдырылмады. Имандылық істің басталмай жатып сиырқұйымшақталып бара жатқаны алғашқы жылы-ақ мәлім болған. Осы жолдар авторы 1992 жылғы 25 мамырда «Алматы ақшамы» газеті тілшісінің сұрақтарына  берген жауабында («Қасіретті ұмытпа!») ашаршылықты еске түсіру күнін атап өтуге әзірліктен гөрі самарқаулық  көзге ұратынын айтты. Оның себептерінің бірі тек партия ұранына, яғни биліктің аузына қарап әрекет етуге дағдыланып қалғандығымызда жатқан. Және оған сол шақтағы азаматтық белсенділігіміздің төмендігі әрі жалтақтығы да теріс әсерін тигізді. Әрі, тәуелсіздікпен бірге билік буындарына жаңадан қойылған «реформаторлар» қазақ қасіретінің астарын түсіне бермейтін. Қазақты өз жерінде азшылық еткен саясатқа жанама түрде баршаның қатысты болғанын парықтай қоймайтын. Билеушілер қолымен жасалған  ашаршылыққа орыс халқының кінәлі еместігін ескермейтін. Есесіне, тарих сахнасынан кеткен мемлекеттің солақай саясатын әшкерелеуді республикадағы бүгінгі орыс тілді көпшіліктің және демократиялық көрші ел билігінің «шамына тиеді» деп білетін. Сондықтан да  олар бұл күнді «ұмыт қалдырғанды» қолайлы көрді.

Алайда маңызды мәселеге осынша бейжай қараудың ұлттық-мемлекеттік мүддеге жауап бермейтіндігі анық еді.  Қиғаштықты түзеу қажет. Бұл үшін жалпыұлттық татулықты қастерлеумен бірге, оны саяси қуғын-сүргін шындықтарын аша отырып сақтауды жүзеге асыру керек. Біздің демократиялық жоғарғы өкіметіміз дәл солай етті.  Сөйтіп, бұл іске, жоғарыда айтқанымыздай,  арнайы  айдар тағылған 1997  жыл бойы мол көңіл бөлінді.

Еліміздің бас газетінде белгілі ғалым Кеңес Нұрпейісұлының «Қасірет құрбандарына ескерткіш-пантеон орнатылса - елдігіміздің тағы бір белгісі болар еді...» («Егемен Қазақстан», 9 қаңтар 1997 ж.) деген мақаласы жарияланды. Онда ол 1916 және 1986 жылдар арасындағы жазалаулар мен аштық оқиғаларын ғылыми тұрғыда жүйелеп, дәйекті ұсыныстар  білдіру арқылы арнаулы жылдың мән-мағынасын ашқан еді.

Репрессия құрбандарын еске түсіру осылай - республикамызда тұратын барша ұлт өкілдерінің татулығы мен келісіміне сабақтастыра қарастырылған. Сол 1997 жылдан бастап ашаршылық нәубеті құрбандарын еске алу күнінің мазмұндық ауқымы кеңейтілді. Содан бері 31 мамыр - Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні ретінде аталып келеді.

Алапат ашаршылық та жойқын саяси жазалаулар жүргізген сталиншіл саясаттың салдары, мұны жұртшылық айқын түсінді. Сол себепті еске алу күніне берілген жаңа мазмұн дұрыс қабылданды. 31 мамырдың  жаңа мәртебесі бүкілхалықтық мойындауға ие болды. Бұл күні жұртшылық өкілдері саяси қуғын-сүргін құрбандарына жаңа ескерткіштер тұрғызу, орнатылған ескерткіштерге гүл шоқтарын қойып тағзым ету сынды шараларға міндетті түрде қатысуды үрдіске айналдырды.

Сонымен, 31 мамыр күнгі жиындарда репрессия жылдары жазықсыз атылған азаматтар аруағына құрмет көрсетумен қатар, қарапайым халықты бұрын-соңды ешқашан тарихта болмаған қырғынға ұшыратқан ашаршылық та саяси қуғын-сүргін салдары ретінде орынды аталып келеді. Бұл орайда белсенді әрекетімен ел ризашылығына бөленген  іс адамдары да бар. Мәселен, Алматы облысының Ақсу ауылы интернатында 32-ші жылы аштан қырылған тоқсан бала жерленген орынға 2002 жылғы 31 мамырда жеке бейнетқор күшімен ескерткіш қойылды. Мұндай әрекеттер әр жерде жасалды.  Нәубеттің белгісіз құпияларын ғалымдар, жазушылар, журналистер, деректі кино шеберлері әр қырынан ашып, жұртшылыққа жеткізуде.

Дегенмен сонау  қаралы кезеңнің атын атап, түсін түстеп мән беру ауқымы жеткіліксіз дәрежеде екені мойындау ләзім. Олай дейтініміз, қылмысты саясат туғызған алапат ашаршылық халқымыздың өсіп-өнуіне  сандық та, сапалық та тұрғыда ойсырата зиян тигізді. Оның ауыр салдарлары айтып-жеткізгісіз, тірі қалған ел-жұрттың басына салған ауыртпалығы ұшан-теңіз. Соларды біз  ешқашан ұмытпауға тиіспіз. Бұл болашақ үшін, халқымыздың бірлігін, Тәуелсіздіктің тұғырын нығайта түсу үшін қажет. Алайда сонау орны толмас қайғы-қасіретті лайықты деңгейде еске алып, аза тұту рәсімі елімізде әзірге қалыптасар емес.

«Әділет» қоғамы осыған жұртшылық назарын ұдайы аударып келеді. Көп болып  ойласуға тамызық боларлық ой тастау мақсатымен мақалалар  жазылды, конференциялар өткізілді. Еліміздің қиын-қыстаулы даму тағдырындағы күрт құлдырауға душар еткен ашаршылық сынды қайғылы кезеңдер шындығы толық мәнінде ашылмағаны айтылды. Өйткені, жаңа сапалық жеңгейге көтерілмек түгіл,  тәуелсіздіктің алғашқы жылдары көпшілікке әйгі болған жәйттердің өзі жаңа жүзжылдық басында белгілі бір дәрежеде жұртшылық санасынан өше бастаған, тіпті ұмытылған болатын.

Сөз жоқ, ашаршылықты әрдайым есте тұту қажет. Олай етудің басты себебі сол, ашаршылық - тұтқиылдан кездейсоқ тап болған зобалаң емес-ті. Ол патша заманында негізделіп, кеңестік кезеңде өрістетілген нәубет еді. Большевиктік билік жол берген зұлмат қазақ халқына жер бетінен халық ретінде мүлдем жойылып кету қаупін төндірді. Аштық құйыны бірнеше мәрте соқты. Әсіресе Отыз екінші жылдың халық санасына терең із қалдырғаны белгілі. Одан бері де, міне,  бақандай сегіз онжылдық өте шығыпты. Халқымызды ХХ ғасырда айтып жеткізгісіз Ұлттық Апатқа ұрындырған, қайғы-қасіреті көл-көсір ашаршылық жылдарының ең ауыр кезеңіне биыл 80 жыл.

Самодержавиелік Ресейдің отарлық құлдығынан азат болған қазақ елі  Кеңестік Ресей Федеративтік Республикасы құрамында автономия алды. Елдігін қалпына келтірді. Бұл қуанышты оқиға еді. Бірақ автономиялық республикамыздың ғұмыры жалпыұлттық трагедияға ұласқан аштықпен астасты. Бұл бізді қапаландырады.  Бізге мұның себеп-салдарын терең  зерделеу қажеттігін ұғынамыз.

Сонау апатты зұлмат халқымыздың басына кездейсоқ үйірілген жоқ, оның терең тамырын ажырата білу ләзім. Ал ол режим ауысқанмен сабақтастығын жоғалтпаған отарлаушылық пиғыл мен әрекетте жатыр.

Баршаға мәлім, Ресей тарапынан ХVШ-ХIХ  ғасырларда мақсатты түрде жүргізілген жаулап алулар нәтижесінде қазақтың мемлекеттігі жойылды. Жері мен халқы империя құрамына енгізіліп, түрлі ресейлік әкімшілік бірліктерге бөлшектенді. Қазақ өлкесін орыс жеріне, халқын, этностық түрі бөлекше болса да, тіршілігі мен жан-дүниесі жағынан кәдімгі орыс мұжығына  айналдырудың кең көлемді шаралары жүзеге асырыла бастады. Халқымыз тұтастығын жоғалтты. Тек кеңес өкіметінің арқасында, ХХ ғасырдың алғашқы ширегінің соңында ғана, Қазақстанның жер-суы мен халқының негізгі құрамы бір шаңырақ астына іс жүзінде біріктірілді.

Автономияның іргесі кеңейтілгеннен кейін, 1925 жылғы сәуірде өткен  Қазақстан Кеңестерінің  Бірінші (ескі Қазақстандағы есеп бойынша - Бесінші) съезінде  халқымыздың басына түскен проблеманың тарихи тамыры жүйелеп ашылған болатын. Сол құрылтайда Қазақ өлкесін отарлау басты-басты үш дәуірде   (1. Орыс жерінен өз еріктерімен келген қилы бақ іздеушілер мен қашқындардың отарлауы - бұл ХVI ғасырдан басталды; 2. Сауда-өнеркәсіп мүддесін көздеген самодержавие  үкіметінің  әскери-әкімшілік тәсілдермен отарлауы - бұл ХVIІІ ғасырдан басталды; 3. ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басынан бері - Ресейдің ішкі губернияларынан шаруаларды жаппай көшіріп-қоныс аударту жолымен отарлау)   жүзеге асырылғаны талдап айтылды.

Ресей үкіметі империалистік мақсаттарын жүзеге асыру үшін Орал, Орынбор, Ертіс желілері арқылы  қазақ даласына ірі-ірі сенімді жасақтарын орнықтырды. Олар қазақтарды Жайық, Тобыл, Ертіс өзендері бойындағы үйреншікті ата қоныстарынан қуып, мал бағу шаруашылығының қалыпты жағдайын зорлықпен өзгертті.  Ғасырлар бойы қалыптасқан атакәсіп негіздерінен айырды, қазақтың экономикалық дәулетін қатты ойсыратты.

Әсіресе отарлаудың үшінші кезеңі ауыр болды. Бұл шақта ішкі Ресейдегі жер дағдарысын шешу үшін, «қазақтың жерін игеріп-көркейту» (Столыпин) желеуімен, патшалық әкімшілік Қазақстанға қоныс аударушылар тасқынын бұрған еді. Осы орыс көші мүддесіне қазақтан 1916 жылға дейін көлемі 40.647.765 десятина жер тартып алынған (1 десятина 1,09 гектарға тең). Бұл мөлшер барлық шұрайлы, өмір сүруге қолайлы жер-су аумағынан асып кетті.

Ал шұрайлы жерлер мөлшері күллі қазақтық аумақтың бестен біріне де жетпейтін. Жер комиссариатының 1925 жылғы мәліметі бойынша - барлық жер аумағы 202.962.345 десятина, оның ішінде жарамды жер көлемі 38.170.000 десятина еді.  1925 жылғы құрылтайда: «Переселен толқынының қысымымен қазақ бұқарасы...  шөбі жұтаң, суы аз, құмдауыт жерлерге ығысуға мәжбүр болды. Осы апатты  саясат Өлке экономикасын тез құлдыратты.  Егер өткен ғасырдың 70-ші жж. бір қазақ шаруашылығына 59 бас малдан келсе, 1914-1915 жж. переселен қозғалысының артуымен бұл цифр 25-26 басқа дейін төмендеді», - деп көрсетілді.

Патша үкіметінің отарлық жүйесі төндірген қауіпті ХХ ғасырдың басында қазақ зиялылары терең сезініп, одан қорғану жолдарын ойластырған болатын. Бірақ олардың іс-әрекеттерін құпия полиция тез әшкереледі. Қилы жазалау шараларын қолданды. Сонда зиялылар Бірінші орыс революциясының дүмпуімен өмірге келген жоғарғы заң шығарушы органға үміт артты.

Мәселен, 1906 жылы 1-ші Мемлекеттік дума мінбесінен орынборлық депутат Тимофей Седельников жерінен айрылып жатқан қазақтың кедейшілікке ұрынғанын әңгіме етті. Торғайлық депутат Ахмет Бірімжанов  Думаға әлі келіп жетпеген қазақ депутаттары үшін аграрлық комиссиядан қосымша орын көзделуі қажеттігін көтерді.  1907 жылы 2-ші Мемлекеттік думада семейлік депутат Темірғали Нұрекенов жұтқа ұшырап, қайыр сұрап кеткен босқын қазақтарға үкімет тарапынан жәрдем берілу керектігін мәселе етіп көтерді. Ал оралдық депутат Бақытжан Қаратаев үкіметтің шаруаларды ішкі Ресейден «жаңа жерлерге» қоныс аударту  арқылы қазақты жер-судан айырған переселендік саясатын сынаған атақты сөзін сөйледі. Бірақ олардың бірде-бірі билікке ұнаған жоқ. Император бұларға екі Думаны да тарқатып жіберуімен, әрі бұратаналарды бұдан былай сайлау құқығынан айырған 1907 жылғы «3 маусым» заңын  шығаруымен жауап берді.

Патша үкіметінің аграрлық саясатын  2-ші Мемдума мүшесі Б.Қаратаев  оның комиссияларында атқарған жұмысы ретімен де, өзінің қазақ мүддесін қорғау жолдарын іздестіру орайымен де жіті зерттеді. Үкіметтің қазақтардың көшпелі өмір салтын ХХ ғасырда мүлдем жоймақ жоспары барын ірі лауазымды патша чиновнигі аузынан естіді. (Дегенмен көшпелі өмір салтының омыртқасын біржолата үзуді царизм емес, большевизм жүзеге асырды). Биліктің қазақ мүддесіне қайшы іс-әрекетін  переселен басқармасының күнделікті іс-дағдысынан көріп отырды. Шұрайлы жер-судың жырымдалып қоныс аударушыларға өтіп жатқанын нақты мысалдармен дәлелдеп, оның басты себептерін дәрменсіздене талдады (бұған оның  университеттес жолдасы Барлыбек Сыртановқа 10-жылдары жолдаған, 30-жылдары баспасөзде жария болған хаты, сондай-ақ 1910 жылы Әлихан Бөкейхановқа да жазып, 2004 жылы «Алаш қозғалысы» құжаттар мен материалдар жинағында басылған хаты куә). Ақыры, қазақ үшін бұдан былай тұрмыс салтын қайта құру ғана өміршең болмағын парықтап, үкімет саясатына бейімделуді қолайлы көрді. Әркімге жер үлесін алып отырықшылыққа көшу қажеттігін уағыздады. Бір қауым жұртты отырықшы етіп өзі үлгі көрсетті.

Алайда бұл бастаманың ғұмыры ұзақ болмады. Оны қазақ зиялыларының Әлихан Бөкейханов бастаған екінші белді тобы қабыл алмады. Аграрлық мәселелердің ірі білімпазы Ә.Бөкейханов патша үкіметі  ұсынған жер үлесі мөлшеріне мүлдем қарсы болды. Ол қазақтың көшпелі өмір салты мен мал шаруашылығын сақтау жағында еді. Мұның терең себептері бар-тын. Көшпенділерді отырықшылыққа көшуге мәжбүр ету арқылы патшалық екінші жымысқы әрекетін - орыстандыру мен шоқындыру шараларын да жүзеге асырмақшы болған. Сол мақсатпен оларды басым көпшілігі орыстар тұратын шіркеуі бар елді мекендерге аралас қоныстандыру жайында нұсқау берген. Мұндай болашақ шошындырмай қоймайтын.

Ал отырықшылыққа сол жылдарғы мәжбүрлік ықтимал еткен эволюциялық жолмен бейімделмеген қазақ тіршілігі большевиктік күрт бетбұрыс науқандарында қандай қайғылы күйге түскені белгілі...

Қазақстан «Әділет» тарихи-ағарту қоғамы 2008 жылы Алматы облыстық мемлекеттік мұрағатымен бірлесіп, «1930-жылдарғы ашаршылық: себептері, ауқымы, зардаптары» тақырыбымен республикалық ғылыми-практикалық конференция өткізді. Онда  белгілі ғалымдар, мұрағатшылар, зерттеушілер баяндамалар мен хабарламалар жасап, естеліктер мен ой-пікірлер айтты, алапат ашаршылықты жан-жақты талдады, себеп-салдарларына тоқталып,  алдағы міндеттерді айқындауға талап қылды.

Мәселен, профессор Талас Омарбеков көшпенділердің 30-жылдарғы қайғылы тағдырын ресейлік мұрағаттардан алынған  нақты деректермен жаңғыртты.  Профессор Жұлдыз Абылғожин ашаршылықты индустриялау науқанына тығыз ұштастыра жүргізілген ауыл шаруашылығын  реформалаудың қайғылы салдары ретінде қарастырды. Кезінде Жоғарғы Кеңес Төралқасы құрған комиссия құрамында зерттеу жұмыстарымен айналысқан бұл ғалымдар «аштық неден болды?» деген сауалға жауап беруге ұмтылса, доцент Асхат Әлімов баяндамасында «енді не істеу керек?» деген сұрақтың жауабын нобайлауға тырысты. Талдықорғанда студенттер күшімен жүргізіп жүрген зерттеулерінің алғашқы нәтижелерін баяндады, әлемдік өрмектордан арнайы сайт ашқанын айтты, бұл жұмысты кең жолға қоюдың жан-дүниені тазарту, рухты күшейту орайында өлшеусіз зор мәні боларын әңгімеледі. Мемлекеттік мұрағаттардың жауапты қызметкерлері конференция қозғаған мәселені архивтерде сақталған құжаттар мен  материалдар негізінде ашып толықтыра түсті. Ашаршылықтың көркем әдебиетте бейнеленуі жайындағы хабарлар, әулеттерде сақталған ардагерлердің естеліктері мен пікірлері конференция мазмұнын байыта түсті.

Аштық тақырыбы  «Әділет» қоғамы:  тоталитарлық тарихтан - демократиялық болашаққа» (2009), «Сталинизм: репрессияланған Қазақстан» (2010) атты республикалық және халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда да қозғалып, қорытынды құжаттарында көрініс тапты. Халықаралық конференцияда украиналық тарихшы, сол елдің Алматыдағы Бас консулы Людмила Протасова Украинадағы 30-шы жылдарғы ашаршылыққа кінәлілердің аты аталып, жария болғанын, Голодомордың халықаралық дәрежеде мойындалғанын әңгімеледі. Алматыдағы украин диаспорасының өкілдері «Әділет» мүшелерімен бірге аштық құрбандарына ескерткіш тұрғызылатын  орынды белгілеген тасқа гүл қойып, миллиондаған жазықсыздар рухына тағзым етті.

Кейінгі жылдары, «Әділет» қоғамының ұсынысына сай, 31 мамыр қарсаңындағы жұмада аштық құрбандарына арналған арнайы шаралар өте бастады. Мешіттердегі жұма намазда ашаршылық қасіреті жайында уағыз оқылып, Ұлттық Апат аруақтарына құран бағышталып келеді.

Осындай шаралар өткізіп тұрудың дәстүрге айналуына сұрапыл аштықтың 80 жылдығын мемлекеттік деңгейде атау ықпал етуге тиіс.

Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ,

Қазақстан «Әділет» тарихи-ағарту қоғамы

төрағасының бірінші орынбасары, жазушы,

(Жалғасы бар)

«Абай-ақпарат»