«Экономикалық зерттеулер институты» АҚ Өңірлік зерттеулер орталығының директоры Қайсар Нығметов ауыл әкімдерін тікелей сайлауды қарастыратын Қазақстанның сайлау заңнамасына енгізілетін өзгерістер өңірлердің дамуына қалай әсер ететінін айтып берді.

Өз сұхбатында ол аталған жергілікті өзін-өзі басқару реформасының экономикалық тиімділігі және ауыл әкімдерін тікелей сайлаудың артықшылықтары туралы сұрақтарға жауап берді. Нығметов мырза ауылдық аумақтар мен аудандық маңызы бар қалалардың басшыларын тікелей сайлаудың, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың оң халықаралық тәжірибесі туралы айтып берді.

Ағымдағы жылдың мамыр айында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Заңға толықтырулар енгізу туралы» Заңға қол қойды.

Аталған жергілікті өзін-өзі басқару реформасының экономикалық тиімділігі бірінші кезекте бірқатар салықтар мен төлемдерден түсетін түсімдерді беру есебінен ауылдық округтер деңгейінде экономикалық базаны қамтамасыз етуге байланысты болады.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың кіріс базасын одан әрі кеңейту үшін 2022 жылдан бастап 2024 жылға дейінгі кезеңде 7 салық пен төлемді беру жоспарлануда (бірыңғай жер салығы, жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлем, жер учаскелерін сатудан түсетін түсімдер, жер учаскелерін жалдау құқығын сатқаны үшін төлем, су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем, қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым, қызметтің жекелеген түрлерімен айналысуға лицензияларды пайдаланғаны үшін төлем).

Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының елді мекендердің тіршілігін қамтамасыз етудің сапалы көрсетілетін қызметтерімен қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарымен нығайтылған өкілеттіктері мен құралдары болады.

Ауылдық округтердің салық базасының ұлғаюын ескере отырып, ауылдық округтердің өзін-өзі қамтамасыз етуі орта есеппен 50% - ға жетеді деп жоспарлануда (қазір ауылдық округтердің меншікті кірістері олардың жалпы кірістерінің 13%-ын құрайды).

Өз кірістерінен түскен қаражат тек қана ауылдық округті дамытуға және жергілікті қоғамдастық жиынымен келісу бойынша жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге бағытталатын болады.

Жергілікті өзін-өзі басқару бюджетімен жұмыс істеудің ерекше тәртібі енгізілетін болады, ол бизнес-процестерді едәуір оңтайландыруға¬, қол режимінде есептілік ұсынуды болдырмауға, бюджеттік бағдарламаларды ірілендіруге мүмкіндік береді, бұл түптеп келгенде уақыт пен қаражатты үнемдеуге мүмкіндік береді.

Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жауапкершілік саласы өз аумағын дамыту, қоғамдық кеңістіктерді абаттандыру, жергілікті көлік, әлеуметтік және өзге де инфрақұрылым, базалық қызметтер көрсету мәселелерін қамтиды.

Жергілікті өзін-өзі басқару реформасы ең алдымен жергілікті билік қызметінің халыққа ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз ететін жүйені құруға бағытталған.

Әкімдердің тікелей сайлауын енгізу әкімдерді тікелей халық сайлауына мүмкіндік береді. Өз кезегінде сайланған әкім жүргізіліп жатқан жұмыс үшін халыққа есеп беретін болады.

Әкімдердің тікелей сайлауын енгізу азаматтық қоғамға, жергілікті деңгейде демократияны ілгерілетуге серпін беруге тиіс. Адамдар өздерінің өзекті мәселелерін шешуге тікелей қатысады.

Дамыған жергілікті өзін-өзі басқару азаматтардың өздері, олардың пікірінше, өмір сүру деңгейін жоғарылататын шешімдерді таңдайды дегенді білдіреді.
Ауылдық округтерде жергілікті қоғамдастықтың жұмыс¬істеп тұрған

жиналысын қайта құру жолымен өкілді органның функциялары бар жергілікті өзін – өзі басқару органы-кеңес құрылады. Ол бюджет және жергілікті өзін-өзі басқару қаражаты есебінен жүргізілетін жұмыстардың ақшалай қаражатын пайдаланудың тиімділігіне мониторинг жүргізеді, әкімнің ауылдық округ әкімшілігінің қызметі туралы есебін тыңдайды.

Бұдан басқа, тексеру комиссиялары қаражатты пайдалану тиімділігіне жоспарлы және жоспардан тыс (өтініш негізінде) тексерулер жүргізетін болады.

 Халықаралық тәжірибе

2018 жылы біз «Жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімділігін арттыру есебінен өңірлердің институционалдық ортасын жақсарту» талдамалық зерттеу жүргіздік, ол Қазақстан Республикасында 2030 жылға дейін жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасының жобасын әзірлеудің негізі болды.
Осы зерттеу аясында шетелдік тәжірибе талданды, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері бойынша заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірленді.

Бүкіл әлемде жергілікті өзін-өзі басқару қалалық және ауылдық елді мекендер тұрғындарының жергілікті маңызы бар істерді басқаруға және өмірлік маңызды мәселелерді тікелей шешуге мүдделі қатысуын қамтамасыз ететін ең пәрменді тетіктердің бірі болып табылады.

Қазақстан үшін бұл тұрғыда Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына (ЭЫДҰ) мүше болып табылатын¬, жергілікті басқару мен жалпы өңірлік дамуды дамытуда табыстарға қол жеткізген елдердің тәжірибесі маңызды және қызықты болып табылады.

Мысалы, Польша жергілікті өзін-өзі басқаруды қалпына келтіруге бағытталған терең реформаларды жүзеге асыруда табысқа жетті. Орталықсыздандыру қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларында негізгі оң нәтижелерге қол жеткізуге әкелді.

Бұл елде¬ұлттан тыс үкіметтің үш деңгейлі жүйесі әрекет етеді. Бірінші деңгей-гминдер, екінші деңгей-повяттар, үшінші деңгей-воеводстволар.
Гминаның атқарушы органы басқарма болып табылады. Гминаларды бургомистр (ірі елді мекеннің әкімі) немесе войт (ауылдық округтің әкімі) басқарады.

1991 жылдан бастап бургомистерлерді сайлауды гмина кеңесінің депутаттары жүзеге асырды; тек 2002 жылдан бастап бургомистерді тұрғындар 4 жыл өкілеттік мерзімімен тікелей дауыс беру арқылы сайлай бастады.

Поляк муниципалитеттері функциялардың 4 негізгі тобын орындайды: кеңістікті басқару, бастауыш және ішінара орта білім, әлеуметтік қорғау, коммуналдық қызметтер және инфрақұрылым.

Францияның мемлекеттік билікті орталықсыздандырудың және жергілікті өзін – өзі басқаруды дамыту үшін жағдай жасаудың бай тәжірибесі бар, оның құрамына жоғарғы деңгейдегі өңірлер, аралық деңгейдегі департаменттер және төменгі деңгейдегі муниципалитеттер (округтер мен коммуналар) кіреді.

Мэр мен оның орынбасарлары коммуналдық деңгейдегі муниципалды кеңестердің атқарушы органын құрайды және оны муниципалды кеңес тек өз мүшелерінің арасынан көпшілік жүйеде жасырын¬дауыс беру арқылы сайлайды.

Мэр муниципалды қызметтерді басқару, басқарушы қызметкерлерді тағайындау, құрылысқа рұқсат беру, азаматтық хал актілерін тіркеу, азаматтардың жалпы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, бастауыш мектептердің жұмысын бақылау және т.б. сияқты өкілеттіктерге ие.

Муниципалитеттерде¬алты жылдық мерзімге тікелей жалпыға бірдей дауыс беру арқылы халық сайлайтын жеке кеңес беру кеңесі бар. Муниципалитеттің кез-келген салық төлеушісі муниципалды кеңестің депутаты бола алады.

Жалпы, 2021 жылдан бастап 2025 жылға дейін елімізде сайлау аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдық округтердің, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кенттер мен ауылдардың 2 345 әкімдеріне қатысты болады. Биыл 704 әкімнің өкілеттігі аяқталады. Ағымдағы жылдың тамыз айынан желтоқсан айына дейін адамдар ауыл әкімдерін тікелей сайлау құқығын іске асыра алады. Кейінгі жылдары өкілеттік мерзімінің аяқталуына қарай деңгейі реформада көрсетілген қалған әкімдер де халықтың тікелей дауыс беруімен сайланатын болады.

Нығметов Қайсар Қайыркенұлы

"Экономикалық зерттеулер институты” АҚ
Өңірлік зерттеулер орталығының директоры

Abai.kz