Адам-ғазизды серке шығарған құдіретті күштің аты – сенім. Қай нәрсеге болсын шексіз сену мен сенбеу ешкімнің ерік-еншісінде емес, тек жүрек-патшаның құзыретінде. Біз білетін бір ақиқат, өзіңнен гөрі өзгеге көбірек сенген күні шектелесің!

​Бұған дейін күмәннің жетегінде ұзақ жүрген адам-пенде алдындағы асқар асулардың шешімі сенім деген жалғыз қазыққа байланған күні бақсының бағы жанған. Содан соңғы заманда сенім бар жерде ертеңгі күннен үміт барын, ол жоқ жерде болашақ дегеннің өзі буалдыр бұлтқа оранған сағым екенін ұғындырған дегдар тұлға – бақсы абыройының өлшемі де шексіз. Табиғат-ананың тылсым тәмсілдерін түстеп тани алмаған адам-пенде қарақан басындағы шиеленіс түйіннің шешілуіне зәру болғандықтан, шиыршық атқан шақта шешімі табылмай, талай тағдыр құрдымның түбіне кеткен.
​Көне дәуірлердің көшіне жетекшілік жасап, «тірі аруақ», «тәңір текті тұлға» атанған бақсының бейнесін ғалымдар шамандық дін өкілі ретінде қарастырып келеді. Расында да, ол адамдар әлемі мен аруақтар дүниесінің арасындағы дәнекер, адамзат баласының басындағы барша мәселелерді шешуші, өмір сүріп отырған ортасында қоғамдық, әлеуметтік ой-пікірлерді реттеуші. Бір сөзбен айтқанда, табиғат-ана сырларының алдында өзін дәрменсіз, әлсіз сезінген адам-пенденің басындағы барша шытырман мәселенің бітімшісі осы бақсылар болған.

Ал бақсы-емшінің балгерлік қуаты айтарлықтай-ақ жазылып келеді. Түсі мен тегінің бөтендігіне қарамастан, бақсы тәрізді тұлғаның әлемдегі этностардың біразында кездесуінің өзі қоғамдық даму мен дағдарыстың белгілі бір сатыларынан бақсы мен адам-пенде баласы қол ұстасқандай, қатар өткенін айғақтай түседі. Бірақ сол деректердің бәрі кәсіби халық емшілігінің негізін салушы бақсы тұлғасы туралы толық шешімдер мен қорытынды жасады деуге бола ма?

Бақсы тұлғасын терең зерттеген ғалым В. Н. Басилов бақсылықтың палеолит дәуірінде пайда болғанын айтады. Ал Окладников, Формозов, Запорожский, Марғұлан, Ақышев сияқты ғұламалар тарапынан бақсылық неолит дәуірінің аяғында пайда болды деген ой алға тартылды. Олар өздерінің сөз деректерін археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған заттық айғақтармен дәлелдеу арқылы бітім айтты.

Бақсылық зікір кезінде киетін ғұрыптық киім үлгілеріне байланысты бұл үрдіс «ана еркі» (матриархат) дәуірінде, әйелдер арасында болған құбылыс ретінде де қарастырылды. Бақсыларды психикалық ауруға шалдыққан адамдар деген деректі алға тартушылар да болды. Шын мәнінде, бұл деректердің қайсысы қаншалықты деңгейде ақиқат ауылына маңайлайтынын әзірге ашып айтқан ешкім жоқ. Ендеше, бақсылықтың пайда болуының ғылыми ортада қалып алған басты себептерінің бірнешеуіне тоқталайық.
Палеолит дәуірінің адамдары өздерін табиғат-анамен тұтас ағза ретінде қабылдаған. Дәуір өткен сайын адамдар өздерін табиғатқа қарсы тұра алатын ерекше жаратылыс иесі ретінде сезіне бастағандықтан, неолит дәуірінің тұсында жағдай айтарлықтай өзгерген еді. Осы кезде рулық қоғамдар пайда болып, әр рудың салт-рәсімдері ортақтаса бастады. Енді сол қоғамға осы бейреттілікті реттейтін тұлға керек болды. Бұл қызметті рухтар мен рух иелері арасындағы дәнекерші-абыздар атқарды.

Дүниені рух пен материядан тұрады деп танитын дуальдық бөлініс кезінде өлілер әлемі мен тірілер арасындағы үшінші әлем – рухтар әлемін біріктіретін әлеуметтік делдалдар – медиаторлар керек болды. Нақ осы кезде бақсының тұлғасы пайда болып, олар барлық ырыми рәсімдерді өз қолына алды да, өздеріне дейінгі абыздар тұлғасын толық ығыстырды.

Бақсылықтың басқа ғұрыптардан ерекшелігі – адам мен рухтар арасындағы ерекше делдалдыққа шексіз сенімде болды. Олардың ойынша, бақсыларды сол белгілі рухтардың өзі таңдап-тәрбиелемек. Бұл кездегі бақсы-делдалдардың міндеті – рухтарға қызмет ету, сол арқылы адамдарға көмектесу еді. Бұрын бақсылардың міндетіне өлгендердің жанын бақиға шығарып салу да кіретін. Ежелгі бақсылар болжам жасау, бақытсыздықтан сақтандыру, жоқты іздеу, аурудың себебін анықтау, науқастарды емдеу кезінде рухтардың көмектесетініне бек сенді. Кейбір деректер олардың сиқырлы «жад тас» арқылы табиғатқа да тікелей әсер етіп, қар, жаңбыр жаудыра алатынын дәлелдейді. Күні кешеге дейін өмір сүрген көптеген бақсылар 41 құмалақ салып, сиқырлы күштің – магияның сырын білді.
Ақындар мен жыраулар бақсыдан тек сөз сиқыры мен киесін ғана қабылдады. Бақсылық зікір кезінде пайдаланылған даңғыра, қобыз сияқты алғашқы музыка аспаптарын да жасаушы бақсылар еді. Бұл – ұлы бақсының әр түрлі тарихи деректер таңбалаған көп қырлы тұтас тұлғасының жалпы бейнесі. Ендеше, осы бақсылық қасиеттің бір тұтқасын ұстап отырған кейбір жандар, әсіресе, бүгінгі таңдағы кәсіби халық емшілерінің бойында әлгіндей ерек күш пен қасиеттен не қалды?

Бақсылықтағы басты қасиеттің бірі – рухтар. Оларды адамның өлген соң да өмір сүретін өз рухы және бұрынғы өткен ата-бабасының рухы деп екіге бөліп қарастырады. Ертеде түркі жұртында рухтарды бір сөзбен «жын» деп атаған және ол жындарды киелі және кесірлі деп қақ жарып қараған. Кейіннен «жын» сөзін «аруах», яғни «рух» сөзі алмастырғаны байқалады. Кейбір ғалымдар тарапынан рух-жын қонған адамды «жынданған» деп санауы да содан болса керек. Бірақ осылардың бәрі өзін ақтаған нақты тарихи деректер көзі бола ала ма? Біз ғылыми пайым арқылы қолға түскен дереккөздер негізінде байырғы бақсылардың мынадай бірнеше жиынтық бейнедегі сұлбасын көре аламыз.

Біріншіден, түркі әлемінде билік тұтқасын ұстаған басқарушының Тәңірлік тегінің белгіленуі. Мұндай қасиетке кейін «аспан қалаулысы» атанған бақсы да лайық деп табылды. Билеуші де, бақсы да мифтік тарихта олардың ілкі ата-бабалары басты тұлға болғандықтан, өздеріне сол ерекше билікті меншіктеді, сөз сиқырын меңгерді. Ал сөз сиқыры бақсылықта үлкен орынға ие. Сөз – ем жасаудың да басты құралы деп саналды.

Екіншіден, дәстүрлі қоғамда ақсақалдар да үлкен әлеуметтік рөлге ие еді. Өйткені, жасы үлкен адамдар аруақтар әлеміне жақын деп есептелді. Адам жасының ұлғаюы оларды рухтар мен ата-баба әлеміне бір табан жақындатты, яғни ақсақал-абыз бейнесі мен бақсы бейнесі қатар қарастырылды. Күні бүгінге дейін қай халықта болсын, жасы ұлғайған бақсы кемел бақсы ретінде саналатыны сондықтан.

Үшіншіден, бақсылыққа жақын тұрған бейнелердің бірі – ақындар. Олар басында беташар, ас, той сияқты рәсімдерді атқарушы ретінде пайда болып, жаңа түскен келіннің бетін ашты. Бұл – ата-баба ғұрпынан әлдеқайда бұрын пайда болған салт. Ақын мен бақсының ғұрыптық делдал ретіндегі ортақтығы Сібір халықтарында бақсылардың эпикалық шығармалардың орындаушысы әрі сақтаушысы болғанынан да білінеді. Бұрынғының адамдары сөз бен саздың киесіне кәміл сенгендіктен, жыраудың жыры мен бақсының зікірі кешке, шоқ жарығы сөнгенде басталатынын тек сыртқы ұқсастықтар деп қарауға болмайды.

Ем жасау кезінде бақсыны ерекше ахуалға түсіретін құрал – бақсылық музыка. Әскери жорықтар барысында да бақсы қолына сыбызғы мен қобыз алып, қосын жауынгерлерінің рухын көтеріп, жыр айтқан, күй тартқан. Қобыз өзінің ілкі тегін садақ адырнасынан алатындықтан, ол әскери рухпен тікелей байланысты аспап ретінде саналады.

Қазақ аңыздары бойынша, бұл аспапты алғаш жасаушы – Қорқыт. Әйтсе де, түрколог Х. Г. Короглы Қорқыттың «тарихи негізі жоқ» дегенді айтса, фольклортанушы С. А. Қасқабасов Қорқыттың тұлғасын жиынтық бейне деп есептейді. Ал Ә. Х. Марғұлан Қорқыттың мұрагерлерін Қойлыбай бастаған ежелгі бақсы-жыраулар, Кетбұға сияқты қобызда күй шалушылар, Сыпыра дәстүрінің ізіндегі жырау-абыздар, Жанаққа жалғасқан қобыз ұстаған ақындар деп төрт топқа бөледі. Әрине, бұл жіктеудің өте шартты екенін де естен шығармау керек.

Бұдан белгілі болып отырғаны, Қорқыттың дәстүрін жалғап, тұтынушылар бақсылық пен кәсіби музыканың арасында тұрған тұлғалар екені және бақсылықтың қазаққа ғана тән бір ерекшелігі осы. Бұрынғы қазақ жыршы, жырауларының жыр толғағанда өздерін қобызбен сүйемелдейтіні бақсы болмысынан қалған соңғы нышан-рудимент.

Бақсы қобызының құрылымы да арнайы сөз етілуге тиіс күрделі мәселе. Ә. Марғұлан, Б. Сарыбаев, С. Амановалар қобыздың сыртқы пішіні құс періштесі аққуды бейнелейтінін айтса, В. Н. Басилов қобызды мініс көлігіне ұқсатады және оны түйе малы деп дәлелдейді. Сөйтіп, оған қобыздың шанағына түйе мойнағының тағылуын куәлікке тартады. Рас, қазақ бақсыларының қолындағы даңғыра туралы Андреев, Спасский, Броневский, Тронов, Ходырев сияқты орыс ғалымдарының біршама жазып, тер төккендеріне қарамастан, күні бүгінге дейін қобыз бен даңғыра аспабының ортақтығына жеткілікті назар аударылмай келеді. Бір белгілі ақиқат, қобыз өзінің бастапқы кейіп-қалыбын даңғырадан алуы әбден мүмкін екені және бұл пішін ұқсастығын ілкі санада адам тәнінің (анатомия) көшірмесі есебінде пайда болды деуге негіз жетерлік.

Сібір халықтарында бақсы өлген соң оның даңғырасы мен киімін орманға апарып, қайың ағашының басына іліп қоятын рәсім болған. Бүгінде ұмытыла бастағанымен, қазақ халқында өлген адамның домбырасы мен қобызын теріс қаратып ілетін салт күні кешеге дейін сақталып келді. Ал біздің жұртта бақсының моласын басқа моладан бөлектегені екінің біріне белгілі. «Моласындай бақсының / Жалғыз қалдым – тап шыным!» деп, бұл ойымызды Абай да растайды. Осындай жайттарды зерделей келе, бұлғар ғалымы Дончев қияқты аспаптар Еуропаға түрік-бұлғарлардан келген деген болжам жасады. Оған бір дәлел, аталмыш аспаптың әлі күнге дейін украин тілінде «кобза», немісте «коба», түрікте «копус», венгрлерде «копус», поляктарда «копа», серб-хорваттарда «копус», румындарда «кобза» деп аталатындығы.

Демек, бүгінгі аспапты музыка әуелде бақсылық зікір – медитация есебінде пайда болғаны туралы ойдың тінін тірілтіп, тектеуге негіздер жеткілікті. Музыканың ілкі міндеті түрлі дұға, жасырын күштер арқылы табиғатқа әсер ететін сиқыр есебінде пайда болғаны да дәлелдеуді қажет етпейтін қағида. Басында сыңар ішекті садақты аспапқа айналдырып, дамытқан да бақсылар еді. Өйткені, бақсы музыканың сүйемелдеуімен табиғат күштерін өзіне қаратты, өзінің көмекші рухтарын да музыка үнімен шақыра білді. Демек, музыканың кәсіби халық емшілігінде осы күнге дейін қызмет етіп келе жатқаны да сондықтан. Емші де, емделуші ерекше транс жағдайына музыканың көмегімен ғана түседі.

Қобыз музыкасын Ықыласқа дейін кәсіби емес, ғұрыптық музыка ретінде бағалайтын біржақты көзқарас ұлттық музыкатанушылар арасында қазір де бар. Біздің ойымызша, қобыз музыкасының кәсіби, ғұрыптық және жоғары эстетикалық қасиеті әуел бастан-ақ бөлінбес тұтастықта болған. Мұндай қасиеттердің негізінде музыканың адамды ерекше жағдайға түсіре алатын сиқырға бергісіз тылсым күш жатыр. Камаров атты ғалым қазақ бақсысының бедеу әйелдің ішін жарып, сарысу алып бергенін, әлгінің содан соң үбірлі-шүбірлі әулетке айналғанын жазады. Ендеше, Еуропа мен орыс ғалымдарының бақсы және бақсылық туралы айтқан болжамдарын қазақ бақсыларына сол қалпында қаптай салуға асықпаған жөн. Мысалы, В. Н. Басилов бақсы жасайтын кереметтерді, «Өз денесін еркін меңгеруі (пышақ салу, ату, ұру), сезім мүшелерін реттеп отыру (кетпен жалау, жалаң аяқ шоқ кешу), қолдың ептілігі, гипноз жасау» деп үш топқа бөледі. Осы ғажайыптардың шет-шепірі бақсылық жолды берік тұтынған қазіргі кәсіби халық емшілігінде де кездеседі. Алайда, сол дүлей күштің бүгінгілердің бойында біркелкі еместігі өкінішті, әрине.

Бақсылық қуат – жойылып кететін белгісіз күшке немесе ғайыптан даритын тума қасиетке телуге келмейтін тұңғиық тылсым. Бақсы өзіне жүгінген адам-пенденің алдымен жүрегіне үміт сәулесін түсіріп, содан соң оның санасына сенім ұялатады. Қара ормандай қарауытып, түнере теңселген ордалы ойдан пайда болған көкірек қайғысын сейілтіп, ақылды санаға қызмет еткізе бастағанда ғана тән қожалығы азаптан арылып, сауығып, кәдімгідей тазара бастайды. Бақсы – рух, үміт, сенім секілді мызғымайтын үштаған иесі. Ал ол жасаған шипаның дауасы Жаратушы жалғыздан.
Анығы соған ғана аян!

Берік Жүсіпов,
фольклортанушы

Abai.kz