ҚАЗБА БАЙЛЫҚТЫҢ ҚЫЗЫҒЫН КӨРГЕНДЕР ҰРПАҚТЫ ОЙЛАП ҚАЙТСIН?

Қазба байлықтарының көлемi жағынан Қазақстан әлемдегi ең бай мемлекеттердiң бiрi. Баспа­сөзде жарияланған деректерге сүйенсек, қорғасын, мырыш, барий, хром рудаларының көптiгi жағынан бiз бүкiл әлемде бiрiншi орындамыз. Уран, марганец, күмiстен екiншi орын, мыс қорының молдығынан үшiншi, кобальт қара металл темiр рудаларынан бесiншi орын, фосфорит пен көмiр қоры бойынша алтыншы, мұнай қорының көптiгi жағынан жетiншi орында екенбiз. Алтыннан әлденеше қымбатқа бағаланатын, әлемнiң ешбiр елiнде кездеспейтiн осми және рени атты элементтер тек Қазақстанда ғана бар. Бұл руданың бiр грамы жабық көтерме сауда орындарында 100 мың АҚШ долларына бағаланатын көрiнедi. Сонымен қатар әлемде жер көлемi жағынан 9-орын, ал жердi әр адам бойынша шаққанда 3-орын алады екенбiз. Мiне, Қазақстан - баршаның қызығушылығын туғызып, ұлан-асыр байлығына өзгелердi ынтық еткен бай мемлекет. Шетелдiк инвесторлардың қазақ жерiне ат басын тiреп, айналсоқтап шықпай жүргенi тегiн емес. Олардың құлқынын құртып отырған - бiздiң жерiмiз­дегi кең байлық. Сонымен несiн айтасыз, қазiр мұнайымыз бен металымыз т.б пайдалы қазбалар Қа­зақстандық экспортты дүние­жүзiлiк деңгейде дүркiретiп тұр. Бiрақ ол байлық та таусылатын күн тумай ма?

ҚАЗБА БАЙЛЫҚТЫҢ ҚЫЗЫҒЫН КӨРГЕНДЕР ҰРПАҚТЫ ОЙЛАП ҚАЙТСIН?

Қазба байлықтарының көлемi жағынан Қазақстан әлемдегi ең бай мемлекеттердiң бiрi. Баспа­сөзде жарияланған деректерге сүйенсек, қорғасын, мырыш, барий, хром рудаларының көптiгi жағынан бiз бүкiл әлемде бiрiншi орындамыз. Уран, марганец, күмiстен екiншi орын, мыс қорының молдығынан үшiншi, кобальт қара металл темiр рудаларынан бесiншi орын, фосфорит пен көмiр қоры бойынша алтыншы, мұнай қорының көптiгi жағынан жетiншi орында екенбiз. Алтыннан әлденеше қымбатқа бағаланатын, әлемнiң ешбiр елiнде кездеспейтiн осми және рени атты элементтер тек Қазақстанда ғана бар. Бұл руданың бiр грамы жабық көтерме сауда орындарында 100 мың АҚШ долларына бағаланатын көрiнедi. Сонымен қатар әлемде жер көлемi жағынан 9-орын, ал жердi әр адам бойынша шаққанда 3-орын алады екенбiз. Мiне, Қазақстан - баршаның қызығушылығын туғызып, ұлан-асыр байлығына өзгелердi ынтық еткен бай мемлекет. Шетелдiк инвесторлардың қазақ жерiне ат басын тiреп, айналсоқтап шықпай жүргенi тегiн емес. Олардың құлқынын құртып отырған - бiздiң жерiмiз­дегi кең байлық. Сонымен несiн айтасыз, қазiр мұнайымыз бен металымыз т.б пайдалы қазбалар Қа­зақстандық экспортты дүние­жүзiлiк деңгейде дүркiретiп тұр. Бiрақ ол байлық та таусылатын күн тумай ма?

20-30 жылдан кейiнгi ұрпақ тағдыры кiмдi ойландырады. Мәселен, АҚШ өз жерiнде мол мұнай қоры бола тұра, жылына 500 млн. тонна мұнайды неге сырттан алады? Алдымен олар Мексика мұнайына, қасындағы Канадаға, сонан кейiн Чили мен Аргентинаға ауыз сала бастады. Ендi айналып келiп жер шарының арғы бетiндегi Қазақстанның мұнайына қол салуға кiрiстi. Бiз секiлдi жерасты байлығы мол дамушы елге қаржы кұйып, өнiмдерiн тасып жатқанында үлкен мән бар емес пе.

Себебi ендi аздаған жылдар көле­мiн­де дүние жүзiнде мұнайдың сарқылу қаупi бар. Сондықтан да әлем­дегi алпауыт елдер өз iшiндегi қазба байлықтарын сақтауға кiрiскен. Мәселен, Қытайда әлем­дегi жер қойнауындағы кездесетiн металдардың 95 пайызы бар. Онысын шашауын шығармай сақтап, өзге елдерге сатудан бас тартқан. Болашағын ойлаған ел осылай iстейдi. Бiздер сияқты ақшаның шетiн көрcе бiттi, қолда бар байлықты түгелдей саудалап жiбермейдi олар. Егер бiздiң елдегi билiктегiлер өзiмiздегi қазба байлықтың болашақ ұрпаққа мирас етiп қалуын қаласа, ең болмағанда жаңа жоғарыда айтқан, әлемнiң ешбiр елiнде кездеспей­тiн тек қана Қазақстанда ғана бар осми және рени атты элемент­тердi саудаламас едi. Әзiр тегiн байлыққа арқа сүйеп, күнел­тiп отырған жағдайымыз бар. Қазақстанның байлығы бiткен кезде немiздi сатамыз? Мәселен, Ал­жирдi алайық. Негiзгi мұнай кен орындарында қара алтын таусылғанға дейiн бұл елде басқа постколониалды елдермен салыстырғанда анағұрлым ау­қатты көрiнген. Ал қазiр мұнайы сарқылды, сөйтiп Алжир моральдық және сая­си дағдарысқа ұшырады. Қазiргi кезде бiздiң соңғы байлығымыз қалды. Ол - бабалар ама­наттаған ұлан - байтақ жерiмiз. Бiрақ жерiмiзден де айырылып қалатын қауiп төнiп келедi.

ЖЕРДIҢ АСТЫН ТАУЫССА, ҮСТI­НЕН ДЕ ТҮК ҚАЛДЫРМАС

Кезiнде Қытайға мил­лион гектар жер берiледi деген сөз­дер бекер айтылмаса керек. Сол қы­тайлық компаниялар бiр­тiндеп бiздi жаулап ке­ледi. Билiк Қытайға миллион гектар жердi елi­мiздiң әр аймағынан бө­лiп берiп жатыр. Үржарда, Алматы облысында т.б аймақтарда көбейiп бара жатқан қытайлар соның бiр айғағы. Қазiр­дiң өзiнде Қытай қазақ мұнайының 24 пайызына иелiк етуде. Би­лiктегiлер бүкiл шикiзатты сыйға тартқаны былай тұрсын, дағдарыс кезiнде қытайдан қарыз алып, мемле­кеттi жiпсiз байлады. Мәселен, Үндiстанның өзi сырттан келген шетел­дiктер­ге бiр шаршы жер бермек түгiлi, керек де­сеңiз, кез келген өнер­кәсiп саласын иемденуге жол бермейдi екен. Өйт­кенi олар ел экономикасында шетел­дiк келiм­сек­тердiң ықпалы кү­шейiп кетедi деп қауiп­тенедi. Тәуел­сiз­дiк деген жалпы ұғы­мның негiзi - экономикалық тәуелсiз­дiк. Бәрiн өзгеге берiп қойсақ, бәрiн сырттан әкелсек, онда экономикалық тұрғыда бiз өзi­мiздi тәуелсiз елмiз деп айта аламыз ба? Мәселен, бiр ғана мұнай мен газды алып көрелiк. Осынау мол байлықтың 7-10 пайызы ғана қазаққа тиесiлi екен. Кейбiр сарапшылардың тұжырымына қарағанда, шетелге кен мұнай орындарын игеруге беру жөнiндегi келiсiмшарттар шала-шарпы жасалғандықтан елiмiз­дiң пайдасынан гөрi шетелдiк­тердiң пайдасын күйттеу басым. Мысалы, Теңiз кенiшiн­дегi мем­лекеттiң үлесi 10-ақ пайызды құрайды. Мұның өзi 2032-жылға дейiн жетедi (яғни таусылғанға дейiн шетелге толайым берiлдi деген сөз). Ал Қашаған мұнай кенiшiндегi (Қазақстанның үлесi 9 пайыздан төмен) және мұндай мысалдар аз емес. Сайып келгенде билiк пен шет­ел­дiктердiң арасындағы жасалған келiсiм­шарттар мен заңдардың шалағайлығынан және салық жеңiл­дiктерiнiң салдарынан мем­лекетiмiз миллиардтаған қыруар қаржыдан айырылып, шетелдiк­тердiң құлқынын толтыруда. Ойсырата опырған байлығымыз өзгеге бұйырып, өзгенiң аранына кетуде. Осы байлықтарымызды экономиканың басқа салаларын өркендетуге жұмсасақ болмас па едi.

МҰНАЙЫМЫЗ МҰҢҒА АЙНАЛЫП, ҚАЙЫРШЫНЫҢ КҮЙIН КЕШТIК

Өзбектер iшкi нарықтағы тауардың 75 пайызын өздерi шығарып отырса , ал бiзде iшкi нарықтағы өзiмiз шығаратын өнiм көлемi 16 -18 пайыз ғана. Кiмнiң тәуел­сiз екенiн осыдан-ақ бай­қаңыз. Тәуел­сiздiк алған жылдары шетелге кеткен табиғи ресурстардың құны 100 миллиард доллардан асып кеткен. ЮНЕСКО-ның есе­бiн­ша, әр адамға шаққанда 1 тонна мұнай шығаратын ел өзiн-өзi толық асырай алады. Ал бiздiң Қазақстанда әр адамға шаққанда 4 тонна мұнай, 1 тонна астық, 6 тонна көмiр және одан да көп түстi металлдан келе­дi. Бiрақ бiздiң халық бай мемлекетте тұрып жатқандай күн кешуде ме? Би­лiктегiлер еселеп есеп бергенiмен, халықтың тұр­мыс тiршiлiгiмен мақтана алмайды.

Әуелi билiк тәуелсiз­дiктiң алғашқы жылдарында халықтың бүкiл жиған - тергенiн құнсыздандырды. Одан кейiн жекешелендiру басталды. Бұл реформаның өзi билiк басындағыларға халықтық меншiктi ұстата салған ең әдiлетсiз жеке­шелендiру болды. Алып металлургия комбинаттарының, iрi көлемдегi кен орындарының мұнайдың, газдың, металдың, мұнай - химия кешендерi­нiң кiмге, қаншаға берiл­генiн жұрт бiледi. Сөйтiп бiр елдi асырап келген орасан зор байлық ат төбе­лiндей бiр топтың қолына өттi. Соның арқасында жеке бiр топ байып кеттi де, қалған жұрт кедей­шiлiк­ке ұшырады. Бұның өзi қиратып, күйретуге ерiк берген билiк үшiн солай болуға тиiстi iстей көрiне­дi. Қазiр соның бәрiн қай­та қалпына келтiру қиынның қияметi.

Сондықтан қол қусырып қарап отырмай, болашақ үшiн күреске белсене кiрiсуге тиiспiз. Жалпыхалықтық референдумға барлығымыз бiрдей атсалысып, ел болашағын бiрге жасайық, ағайын.

Мұрат ӨТЕЛБАЙҰЛЫ,

Саудакент ауылы,

Сарысу ауданы,

Жамбыл облысы.

«Жас Алаш» газеті