Қараша айының 11-ші жұлдызында Алматыда Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойына арналған «Ахмет Байтұрсынұлы –  ұлт ұстазы» тақырыбындағы халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткен-ді. Ғылыми алқалы жиынға Еуропа, Корея, Жапония және Түркия, Қырғызстан, Өзбекстан елінің жетекші алаштанушы-ғалымдары келіп қатысқан еді. Сол алқалы жиынға Өзбекстан Республикасы Қуғын-сүргін құрбандарының мемлекеттік мұражайының бас ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының докторы Бахром Ырзаев мырза келіп қатысып, Ташкенттегі Алаш тұлғаларының ғұмыр жолы хақында талай сырды ашып,көпті қызықтырған болатын.

Бахром мырза Өзбекстанның бұрынғы КГБ архивіне кіріп, ескі құжаттармен танысуға мүмкіндік алған рұқсаты бар үш тарихшының біреуі екен. Қолға жиі түсе бермейтін ғалыммен екеуара тілдесіп едік. Сол әңгімені көптің назарына ұсынуды жөн санадық.

– Совет Одағы орнағаннан кейін Ұлы Түркістанның берекесі мен бірлігін жойды. Бүгінде Түркістан дегенде Қазақстандағы қаланың аты ғана еске түседі. Түркістанның географиялық және саяси атауынан неге айырылдық?

– Шындығында патша империясы Бұхара әмірлігін, Қоқан және Хорезм хандықтарын жеке-жеке талқандап, Ұлы Түркістанның байырғы қорғаушылары болған қазақ, қырғыз, түрікмен тайпалары арасында қайшылық тудырды. Орыс императоры Түркістан генерал-губернаторлығын ұлы тарихы бар Түркістан менің бір губерниям деген мағынада сақтап қалды. Бірақ ол өзінің ежелден келе жатқан қандас бауырластық идеологиясын, тарихын, мәдениетін бұрмалай бастады.

Совет Одағы Түркістан Мұхтариятын жоюмен бірге Түркістанның атын жоюды ұйғарды. Осылайша советтер «Түркістан түркістандықтар үшін» деген ұранмен біріккен ұлттық тәуелсіздік қозғалысын әлсірете алды. 1920 жылдары «Шура» мұсылман-түрік ұйымының «ұлттық межелеу» саясатының нәтижесінде біртұтас Түркістан өлкесінде жаңа Советтік мемлекеттер құрылды. Түркістан атауы Қазақстанның оңтүстігіндегі шағын қала аты ретінде ғана сақталып, жатталып қалды.

Бүгін Қазақстанда есімі ұлықталып отырған Ахмет Байтұрсынұлы – бүтін Түркістан халқының ар-ожданы, куәлігіне айналған тұлға. Ахмет Байтұрсынұлының ғұмырнамасының Ташкент кезеңін жіті зерттеуіміз қажет. Ахаң деп құрметтелетін тарихи тұлғаның Ташкенттегі қызметі барысында орасан зор істерді атқарған-ды. Ташкенттің маңайындағы ауыл-аймақтардың баласының білім алуына жол ашқан азамат. Мектеп оқулықтарының жазылу әдістемесін даярлап, тек қана қазақ оқығандарына ғана емес, өзбек ағартушыларының да еңбектенуіне серпін берген ұстаз емес пе! Ахмет атамыздың Түркістан тұтастығы ойларының маңызын, парқын түсіне алмай жатырмыз... өкінішті...

– Біз ХХ ғасырдың басындағы Түркістан зиялыларын әлі толық тани алмай келеміз. Ашылмаған шындық қанша? Большевиктердің советтік идеологиясы төл тарихымызды бұрмалап, өтірік жазды. Тәуелсіз Түркістан мемлекеттерінің мұраты қандай болуы керек?

– Шынында да, солай. Біз ХХ ғасырдың басындағы Түркістан зиялыларын әлі толық тани алмай келеміз. Бірнеше себептерге байланысты ірі ұлттық іс-шаралар ұйымдастырылып, олардың тарихы жасала бастады. Бірақ, мұрағаттар әр елде қалғандықтан, оны бір ғана ғылыми орталық жүргізген жоқ. Сондай-ақ Ташкенттегі Олайдың қазақ ұлы Сұлтан Сегізбеевтың Өзбекстан, Қазақстан, Мәскеудегі қызметі мен ғылыми қызметін де көре аламыз. Мұндай мысалдарды Мұстафа Шоқай, Мұхаммеджан Тынышпаев, Абдуллабек Мұсабеков, Нәзір Төреқұлов, Тұрар Рысқұлов сынды жүздеген батырларымыздың өмірінен де келтіруге болады. Кейіннен асылдарымыздың көпшілігі қуғын-сүргінге ұшырап, жәдидтік қозғалыстағы орны мен Түркістан тарихындағы орасан қызметтері тарих беттерінен күшпен өшірілді. Жаңа жас елдер үшін арнаулы тарихи институттар коммунистік идеологияның принциптеріне негізделген жалған тарихтар жасады. Соның салдарынан тарихи шындықтан, аталарының ғасырлық армандарынан алшақ жаңа ұрпақ өсіп келеді.

Бүгінгі Түркістандағы тәуелсіз елдер идеясы, әрине, бар шекараны мойындай отырып, «бес туды бір ел» деген ұранға негізделуі тиіс. Өйткені, ата-бабамыздың қолынан шыққан әрбір қарыс топырағы, суы, даласы, шөлі, таулары, ескерткіштері біз үшін қасиетті кен орындары. «Түркістан – ортақ үйіміз», «Түркістан – Отанымыз» деген ұрандар Түркістан түріктерінің өзбек, қазақ, қырғыз, түрікмен ұрпақтарының әрқайсысының жүрегінде сақталуы керек.

– Түркістан жастарының шетелде білім алғанын білеміз. Жалпы Түркістан жастар қозғалысы қаншалықты зерттелді?

– Әрине, 1922 жылы Түркістанның түкпір-түкпірінен өзбек, қазақ, қырғыз, түрікмен, татар, хаттиан, тәжік, еврей жастары 1922 жылы Германияға оқуға аттанды, оның бастамасымен құрылған «Көмек» қоғамы болатын. Жастар орындалады. Еуропада оларға Мұстафа Шоқай, Зәки Уәлиди Тоған сынды түркі әлемінің белгілі ғалымдары, Саттар Жаббар, Сайид Әлиқожа, Ахмаджон Ибрахим, Ғазымбек Бірімжан сынды озық жастар жетекшілік етті. Өкінішке орай, бұл үдерістерді бүгінгі таңда тарихшыларымыз жеткілікті түрде зерттеп жатқан жоқ. Биылғы жылы осы оқиғалардың 100 жылдығына байланысты Ташкент, Астана, Бішкек, Ашхабад қалаларында тарихшы ғалымдардың қатысуымен еске алу шаралары өткізіліп, кеңінен қамтылса жақсы болар еді деп ойлаймын.

– Совет үкіметі ардақты аталарымызды панисламист, пантүркист деп айыптап, түрмеге қамап, ату жазасына кесті. Сталинизмнің қылмысын әшкерелеуге не кедергі?

– Олай болса, ұлттық тәуелсіздік үшін күрес («баспа»), жасанды аштық, ұжымдастыру, «шабуыл» сияқты кеңестік саяси науқандар миллиондаған түркістандықтардың қырылуына, елінен айырылуына әкеліп соқтырған сталиндік қуғын-сүргіннің кезеңдік түрі болды. олардың шет елдерге кетуіне және қоныс аударуына әкелді. Шындығында Кеңес өкіметінің мақсаты – қоғамдағы озық ойлы, өз болмысына адал адамдарды физикалық түрде жою болып, Түркістан халқын мәңгілік құлдыққа соттайтын сұмдық жоспарды жүзеге асырды. Шура билігі негізінен дін ғұламаларын жалған қылмыстық істерде панисламистік, ал қазіргі прогрессивті ағым өкілдерін пантүркист деп айыптау арқылы құртты. Менің ойымша, ешқандай кедергі жоқ. Менің білуімше, бұл тұрғыда Өзбекстанда, Қазақстанда, Қырғызстанда ғалымдарымыз үлкен жұмыстар атқарды. Мәселе бұл білімнің қоғамға кеңінен насихатталмауында. Орталық Азия елдерінің барлығының ресейлік бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалында болуы да жастар арасында ұлттық бірегейлікті түсінуге деген қызығушылықтың артуына кедергі болып отыр.

– Өзбекстанда сталиндік репрессия қаншалықты ашық зерттелуде?

– Өзім қызмет ететін қуғын-сүргін құрбандарының мемориалдық мұражайының қызметі мысалында Өзбекстанда мұрағат материалдары негізінде Кеңес өкіметінің қуғын-сүргін саясаты кеңінен зерттелгенін айта аламын. Алдағы екі жылда атақты ғұлама Сейіт Нәсірханның ұлы, күрес батыры Камалханның шөбересі Ибраһимбек Лақай сынды тұлғалар бастаған 300-ден астам батырларымыздың ақталғанын мысалға келтіруге болады. тәуелсіздік үшін.

– Түркі халықтарының ортақ тарихын жазудың маңыздылығы туралы пікіріңіз қандай?

– Әрине, бүгінгі күннің ең үлкен тарихи қажеттілігінің бірі – түркі халықтарының ортақ тарихын жазу. Соның кесірінен күшпен бөлінген Түркістан тарихы коммунистік идеологияның ықпалымен мүлде бұрмаланып, түсіндірілді. Жалған тарих ешқашан өзінің шынайы оқырманын таба алмайды. Бүгін бізге осы мәселеде біздің үкіметтерімізден байыпты саяси ерік пен көшбасшылық қажет. Ол үшін қаржының жақсы болуы, дүние жүзіне шашыраңқы газет-журнал, кітаптарды жинап, құпия мұрағаттар ашып, үлкен тарихшыларды тарту керек. Сонда кеңестердің осы уақытқа дейін құпия болып келген үлкен құпиялары ашылады. Хаккани тарихы бізді тарихи тамырымызға жетелейді. Болашақта арманымыз саналатын құдіретті Ұлы Тұран үшін бәріміздің бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, бір жағадан бас шығаруымызға идеялық негіз береді. Әрине, идеологиялық негіз пайда болғаннан кейін тәуелсіз мемлекеттердің экономикалық және саяси құрылымдары соған сәйкес шешіле бастайды.

– Қазіргі кезде Орталық Азиядағы бауырлас түркі халықтарына не жетіспейді? Бізге ең керегі түрікшілдік пе, ұлтшылдық па, әлде мұсылманшылдық па?

– Қазіргі таңда Орталық Азиядағы бауырлас түркі халықтарына ең қажет нәрсе – ортақ тарих пен тіл бірлігі. Осы ретте мемлекетаралық тіл мамандарының алқасын жасақтап, барлығына ортақ әліпбиге көшу, халықаралық терминдерді қабылдап, жалпы келісім негізінде жаңа балама терминдер жасау қажет. Өйткені, жаһандану заманында бауырлас халықтардың бір-бірін оңай түсінуі қай жағынан да құптарлық. Ислам – халқымыздың мың жылдық қасиетті құндылығы. Балаларымызды ислами этика негізінде тәрбиелеу – қазіргі әлемді алаңдатып отырған көптеген зұлымдыққа қарсы (ЛГБТ, нашақорлық, маскүнемдік, жезөкшелік, т.б.) үлкен құрал. Сонымен қатар, мешіттер мен медреселердің көптігі Түркістанның ислам ғұламаларының отаны ретіндегі байырғы ұстанымына сәйкес келеді. Бұл ретте ислам әлемінің мойындауы жеткілікті негіз болып табылады. Әрине, тар ұлтшылдық шектеулі ұғым. Дегенмен, әр халықтың ұлттық құндылықтарын, салт-дәстүрін, ауыз әдебиетін, ұлттық қолөнерін, әдет-ғұрпын, халық әндерін сақтап қана қоймай, кеңінен насихаттау керек. Ұлттық ерекшеліктер ұлттық қақтығыстарды тудырмайды, керісінше біздің материалдық емес құндылықтарымыз болып табылады. Бұл тұрғыда біз Түркістанның барлық елдерінің, сонымен қатар әр өңірдің, облыстың бірегей дәстүрлі құндылықтарын сақтауымыз керек. Түрікшілдік идеологияның ең жоғарғы деңгейіне көтерілуі керек.

– Түркістан әдебиетінде ұлтшылдық идеясы 20 ғасырдың басында болды. Мағжан, Фитрат, Абдолла Қадири, Міржақып халықты оятуға атсалысты. Қазіргі өзбек әдебиетінде мұндай ұлтшылдық мотивтер бар ма?

– ХХ ғасырдың басында Түркістан әдебиетіндегі ұлтшылдық идеясының атасы деп Мағжан Жұмабайұлын, Абдурауф Фитрат пен Абдулхамид Шолпанды айтуға болады. Олар Махмұдқожа Бехбуди, Мұстафа Шоқай, Әлихан Бөкейхан, Міржакып Дулатұлының идеяларын Алашордадағы Түркістан халқының мәңгілік арманы ретінде өз шығармаларына сіңіріп, әлі күнге дейін миллиондаған жүректерді елжіретіп келеді.

1929 жылы желтоқсанда Парижде шығатын «Яш Түркістан» журналының бірінші нөмірінен Мағжан Жұмабайдың «Түркістан» (Ташкент, ТурГосИздат, 1923. «Мағжан Жұмабайұлы өлеңі) және Шолпанның «Жапырақтары» жарық көрді. Осы рухты өлеңдер біздің сенімімізді тағы бір рет растайды. Кейінгі кезеңде өзбек әдебиетіндегі бұл бағыт Рауф Парпи («Үзтүрік»), Шавкат Рахмон, бүгінде жас прозашылар Джавлон Джовлиев, ақындар Джонтемир Джондор, Шахриёр Шавкат, Наджмиддин Эрматов шығармаларынан байқалады. Мұндай өнерпаздар Қазақстан, Қырғызстан, Түркіменстан жастарының арасында кездеседі деп ойлаймын.

– Түркістандағы республикаларымыздың тәуелсіз мемлекет болғанына 30 жыл болды. Осы уақыт ішінде неге ұлттық мемлекетке айнала алмадық? Біздің болашақтағы  бағытымыз қандай болуы керек?

– Өкінішке қарай, тәуелсіздік алғанымызға 30 жылдан астам уақыт өтсе де, біріккен, ынтымағы мығым мемлекетке айналдық деп бірлік бұл тұрғыда жеткен жетістіктерімізбен мақтана алмаймыз. Мұның бірінші себебі, Шура дәуірінде қалыптасқан элитаның бұл бірліктің болашағына сенбеуі. Әрине, алдағы уақытта жастар өз ойын айтатын болады. Өйткені, Түркістанды білуге ​​рухани қажеттілік қана емес, сонымен бірге үлкен экономикалық, саяси, әлеуметтік қажеттілік бар. Ең алдымен, шынайы тарихты жасап, жаудың тілімізге арам ниетпен қойған кедергілерін жоюымыз керек. Осыдан кейін әдебиет пен өнерімізді жақындастырайық. Концерттердің, театр және кино қойылымдарының, бейнелеу өнерінің, мүсіншілердің шығармашылық ынтымақтастығына жол ашу қажет. Ғылым мен білім саласындағы ынтымақтастықты нығайту, одан кейін кең ауқымды өндірістік мәселелер.Бұл тұрғыдағы басты жауапкершілік, әрине, зиялы қауымға жүктеледі. Бұл тұрғыда жақын арада үлкен жетістіктерге жететінімізге сенемін.

Елдос Тоқтарбай

Abai.kz