Соңғы деректерге сай Қазақстанда, Алматы, Қарағанды, Шымкент, Тараз, Астана және еліміздің басқа да қалаларын қоса алғанда, әлемде коронавируспен сыналған барлық науқастардан 0.2%, 1 411 831 адам тұрады. Оның ішінде 24 адам ауыр жағдайда, 13 848 адам қаза тапты, 1 383 020 адам сауығып кетсе, соңғы ақпарат бойынша барлығы 14 963 науқас тіркелген.

2024 жылдың 8 қаңтарындағы мәліметтерге сәйкес, әлемде барлығы 701 208 611 адам жұқтырған, 672 285 744 қалпына келген, 6 965 376 қайтыс болған, 21 957 491 науқас.

Бұл тақырыпты көтермеске шара қалмады. Себебі, тән һәм жанның дерті болған аурудың бұл түрі бүгінде өз қаһарына қайта мінді. Аурудан ажал құшқандар да аз емес. Кеселдің кесапатынан сақтану үшін көлемді мақаламды көпшілік оқырманға көзін ашу мақсатында жазып отырмын. Әуелі әл-қиссасынан бастайын.

Адамдар арасында жиі кездесетін жұқпалы аурулар бір кездері басқа организмдерден пайда болған қоздырғыштардан туындайды. Бұрыннан белгілі болғандай жаңа жұқпалы аурулар мезгіл-мезгілімен пайда болады. Ең ауыр деп есептеуімізге болатын жағдайларда олар Covid-19 сияқты пандемияны тудыруы мүмкін, ал одан басқа жағдайларда "тұйық" инфекциялар немесе кішігірім эпидемиялар пайда болуы бек мүмкін. Көбіне белгілі болған және бұрыннан сипатталған аурулар, мысалы, географиялық кеңею, берілу жағдайларының жоғарылауы немесе патогенділіктің өсуі нәтижесінде қайта пайда болуы мүмкін. Жұқпалы аурулардың пайда болуы күрделі, жаһандық таралған экожүйелердегі динамикалық тепе-теңдік пен теңгерімсіздікті көрсетеді, соның ішінде адамдар, жануарлар, патогендердің өздері және қоршаған ортаны да айта аламыз. Бұл айнымалыларды түсіну - жойқын эпидемиялардың алдағы өршуіне қарсы күресте қажетті қадам.

Біраз уақыт бұрын келген COVID-19 пандемиясы өткен болжамдарға күмән келтіріп, болашаққа деген сенімділікті шайқалтып, бүкіл өмірімізді қалай өзгерткенінін елестету мүмкін емес еді. COVID-19 бір уақытта үш сипаттамаға ие, бұл оның бақылаусыз таралуына қарсы жалғыз қару ретінде жаһандық виртуалды "карантинді" іске қосу арқылы адамзатқа тарихи соққы берді деуімізге болады. COVID-19 қауіпті вирустың сипаттамаларын біріктіреді, бұрын-соңды адамдар арасына бұндай қарқынмен таралмаған болатын, ал бұл жолы оның адамнан адамға берілуіне және аурушаңдық пен өлім-жітімнің салыстырмалы түрде жоғары деңгейіне, әсіресе егде жастағы адамдар мен қатар жүретін аурулары бар адамдар арасында таралуы кең болды. Бұл тарихта, өмірімізде орын алған көптеген жұқпалы аурудың ең шынайы "жойқын дауылы" іспетті көрінген-ді.

Дегенмен, COVID-19 сияқты пандемия соншалықты жаңа құбылыс емес. Жаңа (және жаңадан пайда болған) жұқпалы аурулар адамдарға неолит дәуірінен (12000 жыл бұрын) адамдар (аңшы-жинаушылар) ауылдарға қоныстанып, жануарларды қолға үйретіп, егін өсіре бастаған кезден бастап қауіп төндіреді. Бұл қолға үйретудің басталуы және табиғатты жүйелі және кең таралған манипуляциялаудағы алғашқы қадамдар болды. Ең көне аурулар, мысалы, шешек, тропикалық безгек, қызылша және бубон/өкпе обасы өлімге әкеледі. Кейбіреулер, мысалы, Юстиниандық оба (б.з. 541 ж.) және Қара өлім (1348 ж.) Азияда, Таяу Шығыста және Еуропада елдерінде адамдардың көп бөлігінің өліміне әкелді.

Осыдан бір ғасыр бұрын 1918 жылғы тұмау пандемиясы 50 миллионға жуық адамның өмірін қиды, бұл адамзат тарихындағы ең қауіпті оқиға болды [8]. 1981 жылы танылған АҚТҚ/ЖҚТБ пандемиясы кем дегенде 37 миллион адамның өмірін қиды. Соңғы онжылдықта бұрын-соңды болмаған пандемиялық жарылыстар болды: H1N1 шошқа тұмауы (2009), чикунгунья безгегі (2014) және Зика вирусы (2015) және Африканың көп бөлігінде Эболаекеті (2014 жылдан қазіргі уақытқа дейін). Коронавирустың бүкіл әлемде адам популяциясында таралатын төрт эндемикалық түрі сипатталғандықтан, коронавирустар вирустарды адам патогендері ретінде тануға дейінгі дәуірде пайда болған және тараған болуы керек. Ауыр жедел респираторлық синдромды (SARS) (SARS-CoV) тудыратын Коронавирус 2002-2003 жылдары иесі жануардан (цивет деп болжануда) пайда болды және денсаулық сақтауды бақылау шараларының арқасында жойылғанға дейін іс жүзінде пандемия тудырды. Осыған байланысты таяу шығыс респираторлық синдромы (MERS) коронавирусы (MERS-CoV) 2012 жылы түйелерден адам ағзасына өтті, бірақ содан бері адамдар арасында әлсіз таралды [8]. 2019 жылдың соңында анықталған COVID-19-бұл күтпеген, жаңа және жойқын пандемия ауруының соңғы мысалы, біз сол уақыттарда нағыз пандемия дәуіріне кірдік деп қорытынды жасауға болады. Жаңа қауіпті жағдайдың себептері көп қырлы, күрделі және байыпты зерттеуге тұрарлықтай болды.

Бірнеше жылдан бері "коронавирустық инфекция" тіркесі әрқайсымызды қобалжытады. Қабылдаудың барлық кезеңдерінен өткеннен кейін біз вирус кең таралған әлемдегі өмірдің жаңа шындықтарына бейімделе бастағанымыз рас. Біз бәріміз бұл ауру жайында көп естігеніміз де рас және өзімізді вирустан қалай қорғауға болатынын және алдын-алудың қандай әдістерін де жақсы меңгере алдық, десе де ол COVID-19-ның қалай пайда болып, дамығанын білетіндер саны да көп емес. Ол қайда пайда болды және ол әлемнің барлық бөліктеріне қалай әсер етті? Кім, не, қайда және неге – осы сауалдарды зерттеуімізде анықтауға тырысамыз.

Коронавирустар - бұл жануарлар мен құстардың тыныс алу жүйесіне әсер ететін вирустардың бірі. Белгілі болғандай, кейбіреулер адамға да қауіп төндіреді. Микроскоппен егжей-тегжейлі қараған кезде, осы топтың вирустары күн тәжіне сыртқы ұқсастыққа ие, олар өз атауын алады.

COVID-19 коронавирустық инфекциясы - адамның тыныс алу жүйесіне әсер ететін SARS-CoV-2 вирусынан туындаған жұқпалы ауру. Вирус ауа тамшылары, жанасу және ауызша-фекальды жолдармен таралады. Инкубациялық кезең 2-ден 14 күнге дейін. Осы кезеңде әлі күнге дейін онымен ауырған адам вектор болып табылады және инфекциялар тізбегін жалғастырады. Сондай-ақ, бұл аурудың қауіптілігі - көптеген адамдар оны асимптоматикалық түрде алып жүреді және инфекцияның тікелей таратушылары бола жүрсе де ауруды өзінен байқамай, өзін жақсы сезінеді.

Аурудың тез және кенеттен дамуы денсаулық сақтау саласындағы төтенше жағдайдың критерийлері болды. Коронавирустық инфекцияның негізгі проблемасы - жаңа инфекцияның белгілері бастапқы кезеңдердегі маусымдық ЖРВИ белгілерінен өзгеше болмауы мүмкін. Осындай ерекшеліктерді ескере отырып, эпидемиологиялық тарихқа қарамастан, ЖРВИ-нің кез келген жағдайын COVID-19-ға күдікті деп санау керек. Жаңа коронавирустық инфекцияның белгілері спецификалық емес, бұл ауру екі жақты пневмонияның даму қаупі бар аурудың бірінші аптасында аз симптоматикалық жағы байқалуы болуы мүмкін. Қауіп факторлары байқалған кезде (65 жастан асқан, созылмалы аурулардың болуы) ауыр ағымы да байқалуы мүмкін. Жаңа коронавирустық инфекцияны уақтылы диагностикалау өте маңызды еді. ЖРВИ көпшілігінің инкубациялық кезеңі-3 тәуліктен аспайды, COVID-19 — да-2-ден 14 күнге дейін. Аурудың басталуы: ЖРВИ - мен-жедел, COVID-19 — симптомдардың ауырлығының біртіндеп өсуі көрінді. Қызба, жөтел, әлсіздік — спецификалық емес белгілер, ЖРВИ және COVID-19 кезінде де болуы мүмкін. Тыныс алудың қысқаруы және тыныс алудың қиындауы коронавирустық инфекцияның дамуын ұсынуы мүмкін, бірақ бұл ПТР арқылы тыныс алу жолдарының биологиялық материалын зерттеуге көмектеседі. Аурудың біріктірілген түрі (маусымдық ЖРВИ және COVID-19) болуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн.

Вирус рецепторлары бар мақсатты жасушаларға енеді. Тыныс алу жолдарынан басқа, осы рецепторлары бар басқа мүшелерге де әсер етуі мүмкін, мысалы, асқазан, ішек, тамырлы эндотелий, миокард, бүйрек. Жүйелік қан ағымынан немесе этмоидты пластина арқылы таралу мидың зақымдалуына әкелуі мүмкін. Диффузды альвеолярлық зақымдану тұмаудың да, COVID-19-ның да негізгі морфологиялық субстраты болып табылады. COVID-19 тері бөртпесінен басталуы мүмкін. Бұл жағдайда басқа инфекциялық экзантемалармен дифференциалды диагноз қою маңызды. Вакцинаны әзірлеу Денсаулық сақтау ұйымы үшін маңызды міндет болып табылады. 2020 жылдың тамыз айының ортасындағы жағдай бойынша әртүрлі медициналық мекемелер мен фармацевтикалық компаниялар шамамен 231 ықтимал вакциналарды әзірлеу үтінде болды. 2020 жылдың 11 тамызында Ресейде Н.Ф.Гамалея атындағы НИЦЕМ әзірлеген "Гам-Ковид-Вак" вакцинасы тіркелді. 2020 жылдың 25 тамызында Ресейдің Денсаулық сақтау министрлігі НИЦЕМДІ оларға берді. Н.Ф.Гамалея "гам-Ковид-Вак" жаңа коронавирустық инфекциясының алдын алу үшін вакцинаны тіркеуден кейінгі клиникалық зерттеу жүргізуге рұқсат алды. Зерттеуге 18 жастан асқан 40 мың ерікті қатысады. ДДҰ мәліметтері бойынша, бүгінгі күнге дейін 31 вакцинаға үміткерге клиникалық сынақтар жүргізілген екенк. Жаңа инфекцияны диагностикалау мен емдеудің барлық қиындықтарына қарамастан уақыт өте келе аурудың даму да төмендейді. Бұл медицина қызметкерлерінің баға жетпес еңбегі. Вакциналардың көп мөлшерін қолдану және клиникалық сынақ кезеңінің басталуы бұл мәселені тез арада шешуге үміт берген болатын.

Ковид ауруының белгілері ересектердегі ЖРВИ белгілеріне өте ұқсас (респираторлық вирустық инфекция), ауруды ПТР тестімен (полимеразды тізбекті реакция) немесе антиденелердің болуына қан анализін алу арқылы дәлірек анықтауға болады.

Ковидтің жалпы белгілері:

- құрғақ жөтел;

- жоғары температура;

- буындар мен бұлшықеттердегі ауырсыну;

- тәбеттің болмауы;

- мигрень.

Бастапқыда иіс сезу қабілетінің болмауы және қатты жөтел инфекцияның айқын белгілері деп есептелді, бірақ уақыт өте келе вирус әр уақытта жаңа белгілер бере отырып, күтпеген жерден көрінуі мүмкін екендігі белгілі болды. Дәрігерлер, ең алдымен, бар белгілерді кез келген тізіммен салыстырудың орнына, олардың әл-ауқатына және қалыпты тыныс алу мүмкіндігіне назар аударуды ұсынады.

Жаңа вирустық инфекция туралы алғашқы ескерту 2019 жылдың 31 желтоқсанында Қытайдың Хубэй провинциясында, Ухань қаласында тіркелді. Бастапқыда вирус тек жануарларға әсер етті және ғалымдардың пікірінше, адамға ластанған етті жеу арқылы енген. Инфекцияның алғашқы өршуі көшедегі теңіз өнімдері нарығының жанында тіркелді, бұл теорияны растайтын күшті дәлел. Зерттеушілер вирус адам ағзасына жарқанатты жеу арқылы енген деп болжайды (біз білетін вирустардың көпшілігі адамға осы сүтқоректілерден тараған).

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) басында вирустың жануарлардан шығу идеясын қолдады, бірақ кейінірек вирустың адамнан адамға байланыс арқылы берілу мүмкіндігі жоққа шығарылмайтынын түсіндірді, өйткені жануарлар арасында covid инфекциясының көзі ешқашан табылған жоқ.

2020 жылдың қаңтар айының басынан бастап Қазақстан да вируспен кездесуге белсенді дайындықты бастады. Вирусты анықтаудың алғашқы жүйелері жедел әзірленіп, іске қосылды, сонымен қатар COVID инфекциясымен күресу үшін штаб құрылды. 13 наурыз күні Алматы қаласында коронавирусты жұқтырған алғашқы адамдар анықталды. Германиядан ұшып келген екі Қазақстан азаматы - 1974 жылғы ер адам мен 1984 жылғы әйел адамнан COVID-19 табылды. Олардың біреуі елге 10 наурызда, екіншісі 12 наурызда ұшып келгені мәлім болды. 13 наурыз күні тағы да бір жағдай расталды - Мәскеу арқылы Миланнан (Италия) Астана қаласына ұшып келген әйел азаматтан коронавирус індеті анықталғаны белгілі болды.

2020 жылдың ақпан айының соңында ДДҰ жаңа вирустың таралуын ресми түрде пандемия деп жариялады. Қазіргі уақытта әлемде шамамен 219 000 000 ауру тіркелген болды. Вирус үнемі мутацияға ұшырайды, нәтижесінде әлемде аурудың жаңа өршуі үнемі орын алады. 2021 жылы жағдай "Дельта"деп аталатын коронавирустың агрессивті және жұқпалы Үнді штаммының табылуымен қиындады.

Сол уақыттарда ҚР Денсаулық сақтау министрлігі Қазақстандағы COVID-19 жағдайын тұрақты, бірақ өте шиеленісті деп сипаттады. 2021 жылдың қыркүйек айының екінші жартысында мемлекет аумағында аурудың өсуі қайтадан тіркелді, бұл "төртінші толқынның" басталуы болуы мүмкін.

Бейбарыс Шалабаев

Abai.kz