Фәни әлемде қандай көрініс болса да, пайда болған соң әуелі жарықшақ шығады, сонан соң, бөлініп, ақыры мүлде жойылып жатады. Бұл заттық әлемдегі жалпыға ортақ табиғи заңдылық. Қоғам өмірі заттық әлемде болғандықтан, ол да осылай бір түрден екінші түрге ауысып, үнемі өзгерісте.

Рухани болмыс - заттық болмыстың шыққан көзі, басқарушысы, және өте қуатты. Қоғам өміріне әсер ететін дінаралық қайшылықтың ықпалы да өте үлкен. Оған дәлелдер көп. Мысалы, исламның суниттер мен шейіттерге бөлініп, арасында қанша қырғын соғыс болғанымен, бүгінгі күндерге дейін өзара келісімге келе алмай жүруі. Христиан діні де осылай, әуелі католиктер мен православияға, уақыт өте олардың өздері көп ағымға бөлініп, әлі біріге алмай жүр. Діндегі келіспеушілік бір халықты екіге бөлетінін Ресей тарихынан білеміз. Бірінші Петр патша дінге реформа жасап, реформаны қабылдамағандарды жазалап, Сібірге айдап, ақыры олардың көпшілігі шет елге ауып кетті. Олар «ескі сенімдегілер» (староверы) деп аталып, діндегі өзгерістерді қабылдамады. Енді қабылдамайды да. Осылай бір кездегі тұтас халық екіге бөлініп, енді ешуақытта бірікпейтін жағдайға жетті.

Бүгінгі қазақ қоғамындағы діни ахуалға көз жіберетін болсақ, бұндай ауыр жағдай бізге де төніп тұрған тәрізді. Елімізде түрлі ағымдар пайда болып, олардың арасында қайшылықтар күшейе бастады. Бұл, әрине, еліміз үшін өте қауіпті жағдай. Бұл қайшылықтардың арасындағы ең қауіптісі – дінаралық қайшылықтар. Себебі, дін адамның ішкі болмысына, яғни түп қазығына тікелей әсер етеді.

Қазақстанда «дәстүрлі ислам» мен уахабиттік-салафиттік ағымдар арасындағы дау өріс ала бастады. Бұл даудың өршігені соншалықты, тіпті дінге қатысы жоқ қоғам, өнер қайраткерлері, заңгерлер, ғалымдар араласып, тиісті мемлекеттік мекемелерден «жат діни ағымдарды ауыздықтау» талабы қойыла бастады. «Шаш ал десе, бас алатын» әдетіміз бойынша бұл талап еліміздегі демократиялық қозғалысқа ғана емес, енді ғана қолға алынып жатқан рухани жетілуімізде де үлкен қиянат болмақ. Кезінде шешімін таппаса, дін араласқан тартыстың зардабы үлкен болатындықтан, халқымызға келешекте ешкім болжай алмайтын үлкен зардап әкелуі мүмкін.

Бұл тартыс, екінші жағынан алғанда, халықтың рухани ояна бастағанын көрсетеді. Интернет жүйесінің жетілуі бұрынғы түрлі шектеулерден, цензурадан арылтып, енді әркімнің өз ойын еркін айтуға мүмкіндік берді. Осылай ой жүйелердің саналуандығы туып, қоғамдық желіде қызу пікір таласы болып жатыр. Әрине, бұл өте қуанарлық жағдай. Пікірталас адамның ойын оятып, жетілуге мүмкіндік береді. Халық осылай ой жүйесі кеңіп, бұрынғы фанатизмнен арылу арқылы өркениеттің тура жолына шығуға мүмкіндік алды. Бірақ, қандай пікірталас болмасын, ол белгілі бір білім аясында болуы керек.

Дін мәселесіне араласпау – халықтың рухани жетілуіне араласпау дегенді білдірмейді, әрине. Мемлекеттің міндеті – дінді халық мүддесіне дұрыс пайдалана білу. Ол үшін діннің не екенін, оның негізгі мақсатын түсініп алуымыз керек. Қазіргі заманда діннің түпкі мәні ұмытылып, қасиетті жазбалар өздерінің алғашқы мағыналарынан айырылып, кейде оған кері мағына қабылданып, қарапайым адамның миына у болып жайылып, шатастырып жүр. Осылай, Шәкәрім атамыз сөзімен айтқанда «Жаман тәпсір жайылып жер жүзіне, дін десе тұра қашты есті азамат» заманы туып отыр. Қоғамдағы мұндай жағдай дінді түрлі саяси мүдделер үшін оңай пайдалануға мүмкіндік береді.

Рухани  білім болмаған жерде тән құмары жан құмарын жеңіп, нәтижесі теріс болуы мүмкін. Сондықтан, бүгінгі пікірталасқа да рухани тірек керек. Ол тіректі хакім Абай қалдырған рухани білімнен таба аламыз.

Діннің бұрмалану себептері. Дін жоғары әлемдерден берілетін болғандықтан, олардың кемшіліктері жоқ. Бірақ, адамдардың оны қабылдау деңгейіне байланысты кезінде діндер өздерінің алғашқы мәнінен айрылып, олардың арасында түрлі қайшылықтар туады. Ол қайшылықтарды дұрыс түсініп, дер кезінде шешу үшін әуелі діннің не екенін, оның бұрмалану себебін білуіміз керек. Абай өзінің «Алланың Өзі де рас, сөзі де рас» өлеңінде және отыз сегізінші сөзінде теологияның бұл негіздерін беріп, түсіндіріп кеткен. Сондықтан, бұл маңызды мәселенің байыбына бару үшін Абай ілімі бойынша діннің түпкі мәнін анықтай түсейік.

Данышпан Абай адамның мақсаты «Түп Иеге қайту», оның жолы «үш сүю» дейді. Ол үш сүю – Алланың сені сүюі, сенің Алланы сүюің және адамзатты сүюің. Бұл үш сүюді «Дін де осы, шын ойласаң, тағат та осы» деп діннің алғашқы мәнін көрсетіп, Түп Иеге қайту жолы ретінде береді. Яғни, дін – Құдайға қайту жолы. «Ислам» араб тілінде «берілу», ал «Религия» – латын тілінде «байланысты қалпына келтіру» деген мағынасы да діннің негізгі мақсаты адамды Түп Иеге қайтару екенін білдіреді. Дінде басқа мақсат жоқ. Оны басқа мақсатқа пайдалану мұсылманша айтқанда «күпірлік», Аллаға қарсы әрекет. Ендеше біз неге дінді басқа мақсатқа пайдалануға ұмтыламыз?

Дінді бұрмалап, басқа мақсатқа пайдаланудың екі себебі бар.

Бірінші себебі – білместік, яғни рухани сауатсыздық. Сондықтан олардың сауатсыздығын ашу үшін Абай діннің негізгі мағынасын береді. Діннің негізгі мағынасы – үш сүю. Үш сүюді «имани гүл» деп атап, оны иманның негізгі мақсаты екенін білдіреді. Иман дегеніміз – Аллаға сенім және Оған жету жолы. Адамның рухани жетілу деңгейі оның иман деңгейімен анықталады. Иманның мақсаты – адамды Түп Иеге қайтару. Иман өсіп, гүлдеп, имани гүлге, яғни махаббатқа айналады. Бұл – діннің ішкі мәні, сондықтан мәңгілікті өзгермейді, барлық діни ағымдар мен конфессияларға ортақ. Түп Ие барлық адамзатқа ортақ болғандықтан, Оған деген иман да баршаға ортақ.

Иманды сақтап, әрі қарай өсіру үшін иман парыздары мен ғибадат түрлері беріледі. Бұлар діннің сыртқы көрінісі, мәнісі. Олар өзгергіш және баршаға ортақ емес – әрбір діни ағымның өзіндік ғибадат түрлері, және басқа да ерекшеліктері бар. Бір діни ағымның ғибадат түрлері екіншілермен сәйкес келмеуі мүмкін. Бірақ мақсат ортақ. Ол мақсат – иманды өсіру арқылы үш сүюге жетіп, Түп Иеге қайту.

Екінші себебі – нәпсі. Діннің негізгі мақсатын ұмыттыратын басты себеп – нәпсі. Нәпсінің ықпалы туралы данышпан Абай «Осыларды бұзатын және үш іс бар: Пайда, мақтан, әуесқой – онан шошы» – деп көрсетеді. Пайда – дүние қуып кету; мақтан – жалған эгоның әсерімен көкірек көтеру; әуесқой – өмірдің жылтырағына елігіп, уақытты пайдасыз өткізу. Бұлардың барлығы нәпсінің ықпалы. Не себептен біз бұлардан шошуымыз керек? Себебі, бұлар адамды нәпсіге байлайтын фәни әлемнің қасиеттері. Дін фәни әлем мәселелерін шешуге арналмаған. Дін Аллаға жол болғандықтан, оны тек қана сол өзінің мақсаты үшін ғана пайдалану керек. Аллаға жол – рухани жол. Ендеше діннің де болмысы толық рухани. Діннің осы негізгі мақсаты ұмытылып, оны бұл фәни әлем үшін пайдаланса, сол кезде қоғамда қайшылықтар пайда бола бастайды. Мысалы, мешіттегі молдалар жамағаттан түскен ақшаны өз пайдасына қолданып өзіне машина, үй сатып алуға, немесе келетін адамдардың санын молайту үшін оларға жеңілдік жасамақ оймен діннің кейбір шарттарын өзгертуі мүмкін. Бұлардың барлығы Абай көрсеткен фәни өмірдің құмарлықтары. Абай «Пайда, мақтан, әуесқой – онан шошы» деп оларды анық көрсетіп отыр. Осылай діни қағидаларды бұзуға жол беріледі. Көпшілік қауым діннің негізгі мәнін түсінбейді. Бұл турал Шәкәрім де, Абай да ескертеді. Бұл үш іс адамның жүрегін былғап, иманды әлсіретеді. Әлсіреген иманды нәпсі оңай жеңіп, жан рухани жетілу емес, керісінше, құлдырау жолына түседі. Дінді Аллаға қайту үшін емес, өз пайдасы, атақ-даңқын өсіру, немесе нәпсінің қызығына берілу осыдан басталады. Көңіл діннің ішкі мағынасынан оның сыртқы көрінісіне ауатын болады. Осылай діннің ішкі мәні ұмытылып, оның сыртқы сымбаты, ғибадаты ғана қалады. Отыз сегізінші сөзінде Абай діннің ішкі сыры мен сыртқы сымбатын айырудың маңызын былай деп ескертеді.

Сіздің батиныңыз (ішіңіздің) таза болмағы әуелі иман болып, бұл заһир (сыртқы) ғибадатыңыз иманды болған соң ғана, парыз болған, сіздің заһирыңыздағы ғибадат – батиныңыздағы иманның көлеңкесі, һәм сол иманның нұрланып тұрмағына көрік үшін бұйырылған. Оның үшін ғұламалар иман екеу емес, біреу, бірақ ізгі тағатпенен (ғибадатпенен) нұрланады, тағат жоқ болса, күңгірттенеді, бәлки, сөну хаупі де бар деген. Егер надандар ол ғибадаттың ішкі сырын ескермей қылса, соны қылып жүріп, иманы сөнер деген. Менің хаупім бар, олар хас (нағыз) осы ғибадат екен, Құданың бізге бұйырғаны, біз осыны қылсақ, мұсылмандық кәміл болады деп ойлайды. Ол ғибадат күзетшісі еді. Жә, күзетші күзеткен нәрсенің амандығын ойламай, бір ғана ояу тұрмағын қасд (міндет) қылса, ол не күзет? Күзеткен нәрсесі қайда кетеді? Мақсат күзетілген нәрсенің амандығы, тазалығы емес пе?.

Абайдың осы сөздерінен бүгінгі діни қайшылықтардың себебін көреміз. Діннің сыртқы көрінісі ғибадат түрлері тек қана оның ішкі мәнін иманды сақтап, өсіру үшін арналған күзетші тәрізді екенін ұмытқан кезден бастап қайшылықтар басталады. Ғибадат -- иманды сөндірмей, оны өсіру үшін пайдаланатын әдіс, құрал. Ғибадат барысында Алла тағала берген денені, табиғаттың барлық көріністерін құлшылық жолында пайдаланып, иманды нұрландыруға болады. Ғибадат түрлері көп екені белгілі. Діннің мақсаты, яғни ішкі мәні мәңгілікті, баршаға ортақ, ал сыртқы мәнісі болып табылатын ғибадан түрлері өзгергіш, уақытша.

Діннің түпкі мәнін халық неге білмейді? Бұл сұрақтың жауабын Абайдың былай деген сөздерінен табуға болады:

Бас жоғары жаралған, мойын төмен,
Қарашы, дене біткен ретіменен.
Істің басы – ретін танымақтық,
Иман білмес тағатты қабыл демен.

Имамдар ғибадаттан сөз қозғаған,
Хұснизән мен иманды білді ойлаған.
Иманның тазалығын жақсы ұқтырмай,
Сыртын қанша жуса да, іші оңбаған.

Адам денесінің осындай келісімді болуы Жаратушының хикметі. Оның хикметін түсініп, сезінетін болсақ, иманымыз өседі. Абай «Істің басы – ретін танымақтық» дейді. Бұл қандай іске кіріспей тұрып оның ретін танып ал деген сөз. Сондықтан, әуелі болмыстың үйлесімді және мінсіздігін біліп алу керек. Ендеше, рухани жолдың басы болып табылатын діннің түпкі мәнін білу керек. Бұл рухани білім. Рухани жолда тағатты қалай, не үшін жасайтынын және оның нені білдіретінін анықтап алу керек. Абай өзінің отыз сегізінші сөзінде осының барлығын берген. Білімсіз жасалған, яғни түсінбей жасалған тағат тек қана ритуал, рәсім ретінде болып, қабыл болмайды. Ондай тағаттың пайдасы шамалы. Осының барлығын түсіндіріп, ұқтыратын имамдар. Өкінішке қарай, олар ғибадаттан сөз қозғап, хұснизән (жақсы ой) мен иманды білдіруді ойласа да, иманның тазалығын жақсы ұқтыра алмаған, себебі олардың өздерінде иманның тазалығы жоқ. Фәни әлемнің талабынан арыла алмай, нәпсінің ықпалында жүрген діни адамдар діннің ішкі, және түпкі мәнін қабылдап, түсіндіре алмайды. Дінаралық қақтығыстың толастауы үшін халыққа діннің ішкі мәнін дұрыс түсіндіре білу керек. Бүкіл болмысты Жаратушы барлық діндерге ортақ екенін, діннің негізгі мақсаты иманды өсіріп Түп Иеге қайту екенін түсінген адам ешуақытта рухани жолды бір-бірінен бөліп, аластамайды. Халыққа мектеп қабырғасынан бастап рухани білім беру керек.

Аллаға тек қана, Абайдың өз сөзімен айтқанда, ыстық қайрат, жылы жүрек, нұрлы ақылмен жетуге болады.

Алла ішіңді айтқызбай біледі ойла,
Пендесіне қастықпен кінә қойма.
Распенен таласпа мү’мин болсаң,
Ойла, айттым: «Адамдық атын жойма!»

Абайдың бұл «Алланың Өзі де рас, сөзі де рас» өлеңі оның бүкіл шығармаларының квинтессенциясы, яғни негізгі мәні тәрізді. Бұл өлеңінде ол болмыс сырлары, онымен үйлесімді өмір, адам өмірінің мақсаты,  бүкіл болмыстың негізін қысқаша, тезисті түрде берген. Ал осы соңғы төрт жолы – бұл өлеңнің қорытындысы. Қорытынды болғандықтан, оның маңызы да үлкен. Бұл маңызды жолдарға баса көңіл аударайық.

Адам да Алланың жаратқаны, Оның пендесі. Оның «Пендесіне қастықпен кінә қойма». Істің мән-мәнісіне бармай пендесіне қастық қылуға болмайды. Ондай адамдар Болмыс заңдылығы бойынша кезінде өздерінің соған сәйкес қарымын алады. Басқаға кінә қою білместіктен, түсінбегендіктен шығуы мүмкін. Бұл – надандықтан белгісі. Надандық кешірілмейді. Не болмаса барлығын түсіне тұра, қастықпен кінә қоюға болады. Бұл – имансыздық белгісі. Имансыздық надандықтан да жаман күнә, сондықтан оның салдары да жаман.

Абайдың жазғандарының барлығы Ақиқат-Рас. Сондықтан «Распенен таласпа мү’мин болсаң» дейді Абай. Бұл арада «мү’мин болсаң»  деген сөз «иманды болсаң» деген мағынаны білдіреді. Ақиқат Алладан шығады. Иманды адам бұл Ақиқатқа таласпай, оған толық сенеді. Егер сенбесе, онда ол мұсылман емес. Адам деңгейі имандылықтан басталады. Абай одан төменгілерді «жарым адамдар», не болмаса «Ақыл да жоқ, ми да жоқ. Даладағы аңдарсың» деп аңмен теңейді. Сондықтан распенен таласатындарға «Ойла, айттым: «Адамдық атын жойма!» деп, егер распенен таласатын болсаң, онда адамдық атын жоясың, «адам» деңгейінен «жарым адам» деңгейіне түсесің дегендей болады.

Сонымен, бүгінгі рухани мешеуліктен арылу үшін Абай мұрасын игере білуіміз керек. Ол бүкіл Болмыстың, оның ішінде адамзат өмірінің мақсаты және оған жету жолын толығымен көрсетіп берге. Бұл Абай мұрасындағы рухани жетілудың негізгі бағыт-бағдарламасы.

Досым Омаров,

абайтанушы, теолог

Abai.kz