А Ш Ы Қ Х А Т

Құрметті Премьер мырза!

Сізге Ұлттық қауіпсіздіктің басты саласының бірі ретінде электрондық бұқаралық ақпарат құралы жөнінде хабарласуды жөн көрдік. Өйткені, бұл салада біршама мәселелер қордаланып қалғандықтан, оның кесірі Ұлттық қауіпсіздікке тиетіні байқала бастады. Бұл жәйт, әсіресе, жекеменшік радиотолқындар мен телеарналарға тән болып отыр.
Жалпы, алғанда қазақтілді ақпарат тұтынушылары мен журналистерін Қазақстанда екінші қатардағы топ ретінде қабылдау әбден орныққан құбылысқа айналуда. Былтыр ғана қазақтілді жалғыз «Спорт айдыны» газетінің жабылып қалып, өзіңіздің араласуыңызбен қайта шығарудың қолға алынғаны есіңізде болар. Мұндай мысалдың сан алуан көріністері мен жалғасын жекеменшік радио-телекомпаниялардың әрекеттері мен өнімдерінен көріп отырмыз. Солардың кейбіріне тоқталсақ.

Бірінші. Үш жыл бұрын «Астана» телеарнасы қазақтілді өнімдерді жансыз аудармаға өткізу арқылы қазақ көрермендерін менсінбегені өз алдына, оның кесіріне қарсы болған белді журналистерді қудалап шығарып жіберді де, телеарнадағы орныққан қазақы телеөнім шығаруға бейім ортаны қуыршақ топқа айналдырды.

А Ш Ы Қ Х А Т

Құрметті Премьер мырза!

Сізге Ұлттық қауіпсіздіктің басты саласының бірі ретінде электрондық бұқаралық ақпарат құралы жөнінде хабарласуды жөн көрдік. Өйткені, бұл салада біршама мәселелер қордаланып қалғандықтан, оның кесірі Ұлттық қауіпсіздікке тиетіні байқала бастады. Бұл жәйт, әсіресе, жекеменшік радиотолқындар мен телеарналарға тән болып отыр.
Жалпы, алғанда қазақтілді ақпарат тұтынушылары мен журналистерін Қазақстанда екінші қатардағы топ ретінде қабылдау әбден орныққан құбылысқа айналуда. Былтыр ғана қазақтілді жалғыз «Спорт айдыны» газетінің жабылып қалып, өзіңіздің араласуыңызбен қайта шығарудың қолға алынғаны есіңізде болар. Мұндай мысалдың сан алуан көріністері мен жалғасын жекеменшік радио-телекомпаниялардың әрекеттері мен өнімдерінен көріп отырмыз. Солардың кейбіріне тоқталсақ.

Бірінші. Үш жыл бұрын «Астана» телеарнасы қазақтілді өнімдерді жансыз аудармаға өткізу арқылы қазақ көрермендерін менсінбегені өз алдына, оның кесіріне қарсы болған белді журналистерді қудалап шығарып жіберді де, телеарнадағы орныққан қазақы телеөнім шығаруға бейім ортаны қуыршақ топқа айналдырды.

Екінші. Қазақстан егемен ел болғалы қалыптасқан жекеменшік санаулы телеарналардың бірі «31 арна» ресейлік ТНТ медиатобына сатылып, шетелдік ақпарат тарату көзінің елдің Ақпарат кеңістігіне емін-еркін кіруіне жағдай жасалды. Сөйтіп, халықтың ақпарат тұтыну қабілеті шетелдік идеологияға көзбе көз бет бұрды.

Үшінші. Астаналық жекеменшік «Эра» телеарнасы республикалық ауқымға көшкелі жылға жуықтады. Бірақ тиісті әлеуеті талапқа сай болмағандықтан, бұл телерна республикалық ақпарат тарату құқығын ойыншыққа айналдырып отыр: әлі күнге жаңалық хабарларынан басқа көрермен тұшынатын өзінің жеке өнімін бере алмай, халықты арзан, сапасыз эфир өнімдерімен, аудармамен алдап келеді.

Бұл аталған үш жайттың өзі Қазақстандағы ақпарат кеңістігінің иесіз қалғандығын көрсетіп отыр. Қазақстан халқы сырттан келетін ақпаратты талғамай жұтатын, таңдамай қабылдайтын идеологиялық мутантқа айналу үстінде. Кез келген тәуелсіз елге тән ақпараттық қауіпсіздік саясаты бізде байқалмайды. Әлі күнге елдің ақпарат кеңістігін қорғауға бағытталған құзырлы құжат жоқ. Қазақстанның электрондық БАҚ саласын дамытудың қарымды шаралары белгіленбеген. Бұған жауапты тиісті органның немен айналысып отырғаны беймәлім.
Соның нәтижесінде, елдің телеарналары түгелімен тоқырау үстінде. Бұрынғы өрлеген биіктен де айырылып қалғандай ахуал орнап отыр. Аталмыш салада дамудың орнына өзгені көзсіз, мазмұнсыз көшіру мен көрерменді алдаусырату, құқығын аяққа басу орын алған. Бұл ахуалға сауатты түрде мониторинг жасау жүйесінің де жоқтығын қосыңыз.

Телеэкрандағы тіл мәдениеті мен сауат, дикциялық айтылым сын көтермейді; дикторлар мен комментаторлар, журналистердің басым көпшілігі белгілі дайындық сатысынан өтпеген, тәжірибесі іріктелместен, талап қойылмастан экранға шығуда; мұндай өнімдер көрермен талғамын төмендетіп, оларды отандық телебағдарламалардан жирендіруде. Өкінішке орай, көп жағдайда электрондық БАҚтарға іштей мәдениеті мен рухани деңгейі бар, сауаты жоғары мамандар емес, керісінше, тұлғалық жағынан қалыптаспаған, айдағанға жүретін, өз пікірі мен халыққа берері аз шикі жандар ғана тартылады. Нәтижесінде ел көрермені отандық сапасыз электрондық ақпарат өнімдерін тұтынудан бас тартып, «халықаралық» тұтынушы болуға мәжбүр.
Биылғы халық санағының нәтижесін өзіңіз сүйінші сұрағандай етіп, қазақ халқы санының үлесі 67% екенін жеткізгеніңіз сезімді ғана марқайтқан жоқ, сонымен бірге елдегі руханият пен ақпарат әлеміне деген шұғыл өзгерістің болатындығына үмітімізді жандырды.
Алайда, мемлекет құраушы саны мен сапасы өскен сол ұлттың ақпараттық рухани сұранысы қалай қанағаттандырылуда? Бұл жағдайдың шетелдегі қандастарымыздың деңгейінен де төмен екені неге сөз жүзінде ғана қалып отыр? Өз жерінде 70 пайызға жеткен қазақ халқы теледидардан өзінің рухани-мәдени құндылығын емін-еркін тұшына алмауда. Бір де бір телеарна бүгінде қазақ халқының бай ән-жыр мұрасын және ұлттық болмысымызды заманға сай жаңғыртатын қоғамдық-саяси бағдарламаларды тәулік бойы көрсете алмауда. Күй, терме, жыр секілді мыңдаған жылдар бойы ұлтты қалыптастырған рухани мұраның ең болмаса радиотолқыннан жүйелі естілмей, телеэкраннан көрсетілмеуі халықты өз тамырынан ажырата түсетін факторға айналуда.
Қазақ тіліндегі телеөнімдердің басты сипаты аударма болып табылады: жаңалықтар да, публицистикалық көрсетімдер де осыған негізделген; ал деректі және көркем фильмдер өзгенің тұрпайы аудармасы күйінде қалып, дубляждық қызметтен құралақан қалуда. Бұл – аударма өнімге деген сәйкес талаптың жоқтығынан, ерінбегендерді аудармалық телеөніммен айналысуға бетімен жіберілгендігінен.
Жекеменшік ЭБАҚтарда қазақтілді өнімдерге деген екінші пландық көзқарас толық орныққан. Оның нәтижесі қайдан шығып отыр? Отандық кадрлар ығысып, олардың орындарын шетелдік азаматтар еркін түрде иеленуде. Мысалы, ЭРА телеарнасында ресейлік продюссерлер қызмет етіп жүргені жасырын емес. Сонда жасақталғанына елу жылдан асқан Қазақ телевидениесі осы жылдар ішінде ешкімді тәрбиелемегені ме? Біреуге қарау, біреуді ғана үлгі ету біздің маңдайымызға жазылған ба?! Неге қазақтілді продюссерлерге сұраныс пен құрмет жоқ? Өйткені, қоғамда бұл топқа сондай көзқарас пен ахуал орнығып отыр. Ондай кесір қасаңдықты бұзатын мемлекеттік саясат емес пе?! Ол қайда?
Әлгі ЭРА телеарнасы сонау мәскеулік жұлдызшы Глобтан басқа әлемнен көрнекті адам таба алмады ма? Ол осыдан үш жылдай бұрын АсТВ арнасынан дәл солай сайрап, қыруар гонорар алып тұрғандығы бүгінде аңызға айналған жайт. Ондай таптаурынмен, біздің телеарналар нені көздеп отыр? Керісінше, сол арнада көрнекті тұлғаларын қазақ көрермені көре алмай, қалыптасқан, орныққан өнімдері мен өнерін қызықтай алмай қор болуда! Қазақ көрермені тек қана өгей өнімді тұтынуға мәжбүр етілуде. Мұның артында қазақ тележурналистикасы дамымасын, мамандары кері кетіп, телеарналар ол жағынан тәуелді күй кешсін деген қитұрқы саясат жоқ емес пе?! Осының бәрі неге назарға алынбайды?
Аталмыш жекеменшік радио-телеарналардағы отандық мамандардың күйі жаңағыдай болса, оның ішіндегі қазақтілді мамандардың жағдайы тіпті, мүшкіл: олар эфирде ғана қазақша сөйлеп, былайғы кезде орыс тілінің толық құзырында тіршілік кешуге көндірілген. Лездемелердің барлығы, әкімшілік қатынастың бәрі тек қана Ресейдің мемлекеттік тілінде жүзеге асатыны тағы шындық. Бұған басты тетік: шешуші лауазымдарда өңкей орыстілді азаматтардың отырып алуында, ал қазақтілді мамандар мен журналистер орынбасарлық орында, бағынышты ахуалда. Ал, ақпараттың тетігі болып табылатын бұл салада мемлекеттік тілге деген құрмет атымен жоқ, тіпті, қазақтың бір сөзін дұрыс айта алмайтындар диктор болып жүруге қандай негіз бар? Нәтижесінде қазақтілді журналистер өз елінде шешуші рөлде емес, екінші сұрыпты адамдардың күйін кешуде. Режиссер, видеоинженер, оператор секілді техникалық мамандар орыстілділердің қолымен жүзеге асу толық қалыптасқан. Сонда қазақтілді маманға бұл елде не істеу қалды?! Тіпті, бізге жеткен кейбір ақпаратқа қарағанда, қазақтілді азаматтардың азаматтық-моральдық құқықтары аяққа басылуда. Мысалы, аталған телеарналарда орамал тартатын қыз-келіншектер моральдық қысымға ұшырап жүргендігі мәлім болуда. Бұл жекелеген адам құқығы болғанымен, сайып келгенде қазақ этносының құндылықтарын таптау көрінісі болып табылады. Бұл бізді туып, өсірген орамалды аналарымыздан бас тартумен бірдей акция! Нағыз саяси бағасы – моральдық бейбастақтық!
Жалпы саралай қарағанда, қазақстандық радиотолқындар мен телеарналардың бір де бірі 24 сағаттық көрсетім тәулігін өз өнімдерімен игере алмай отыр. Оның бір себебі, төл өнімдерінің жұтаңдығы, өнім шығаруға қабылетсіздік болса, ал оның арғы түбінде халықтың, көрерменнің қажетіне жарайтын өнімдерге деген талаптың жоқтығы қылаң береді.
Біздің ойымызша, елдің электрондық БАҚ саясатына деген мемлекеттік назарды қайта қарау керек. Сізден оны түбірімен халықтық, мемлекеттік, тұтынушылық тұрпатқа түсетіндей маңызды қадамдар күтеміз. Бұл жерде, нарық талабымен бірге есепке алынбай отырған ұлттық құндылық мәселесін қатар қоятын мезгіл жетті.

«Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысы.
«Алаш үні» қоғамдық бірлестіктер Одағы.
«Ұлт тағдыры» Республикалық қоғамдық қозғалысы.

Фото: http://posit.su