26 қыркүйекте Астана қаласында «Тұран» университетінде Әзербайжан және Қазақстан ғалымдарының қатысуымен, академик Орақ Жолмырзаұлы Әлиевтің «Метаэпистема ордасы» ғылыми орталығының ұйымдастыруымен Халықаралық конференция өтті. Сондағы жасаған баяндамамның қысқа нұсқасын ұсынамын.

Құрметті конференция қатысушылары!

Менің тақырыбым «Қазақ ұлттық дүниетанымындағы тұлға феномені» деп аталады.

Тұлғаның тарихтағы рөлі философия ғылымында кеңінен зерттелген, сол себепті сұрақ туындайды: «Бұл аспектіде феномен неден көрінеді?» Алғашында бұл сұрақта ешқандай ерекшелік жоқ сияқты көрінуі мүмкін. Себебі, тұлғаны тәрбиелеу мен қалыптастыру барлық халықтар үшін өзекті және бұл мәселе педагогика мен психология ғылымында бұрыннан зерттеліп келеді. Сондай-ақ, бұл сұрақ қазіргі философия мен әлеуметтану ғылымдарының да зерттеу нысаны болып табылады.
Ендеше, мұндағы феномен қайда?

Бұл сұраққа мен былай жауап берер едім:

Қазақтар ғасырлар бойы көшпелі өмір сүріп, мал шаруашылығымен айналысты, бұл ғылымда «көшпелі өндіріс тәсілі» деп аталады. Көшпенділік, немесе «номадизм», адамдарда ерекше қасиеттерді қалыптастырды: табиғатқа деген ерекше көзқарас, дүниетаным, менталитет және мінез-құлық, онда адам әрі малшы, әрі жауынгер ретінде көрінеді.

Бүгінде классикалық көшпенділік іс жүзінде жойылды. Цивилизация бұл өмір салты мен өндіріс тәсілін толығымен жұтып қойды. Осылайша, біз тұлға қалыптастырудың көшпелі негізін жоғалттық. Сондықтан көшпенді қазіргі ғылымда феномен ретінде, адамзат тарихындағы ерекше құбылыс ретінде қарастырылады.

Менің зерттеуімнің мақсаты — номад тұлғасының «тұлғалық бастауын» анықтап, оны тарихтың шаңынан тазарту (Абай айтқандай, «самородок»). Осылайша, біздің ұлы атамыз — көшпенді-номад — бүгінгі ғылым үшін де, замандастарымыз үшін де нағыз феноменге айналмақ.

Ұлы көшпенділердің қатарында мен ата-бабаларымыз — Қорқыт Ата мен Асанқайғы Атаны ерекше атап өткім келеді. Сонымен қатар, аңыздар мен жырларда аты сақталған басқа да ұлы тұлғалар бар. Мысалы, қазақтар Томирис туралы фильм түсірді, біз халқымызды құтқарып қалған Шырақ батырды білеміз, сондай-ақ көптеген басқа да ұлы тұлғалар бар.

Келесі сұрақ туындайды: бізге бұл не үшін қажет?

Бүгінгі таңда түркі халықтары тәуелсіз мемлекеттер құрды, ал кейбіреулері әлі де тәуелсіздікке ұмтылуда. Осындай жағдайда ортақ тарихымызды, дәстүрлерімізді, тіліміз бен мәдениетімізді білу, сондай-ақ ортақ ата-бабамыздың бейнесін тану ерекше маңызды. Номад тұлғасының болмысынан біз әлі де менталитетімізде, салт-дәстүрімізде сақталып қалған ортақ қасиеттерді таба аламыз. Бұл ортақ болмыс бізге ғасырлар бойы сыртқы күштердің әсерінен туындаған бөлшектенуді жеңуге көмектеседі.

Осы тұрғыдан алғанда, қазақ халқы соңғы номадтар болғанын атап өту маңызды. Көшпелі өмір салты 1920-жылдардың соңында большевиктердің ұжымдастыру нәтижесінде жойылды. Бұл үдеріс халқымыз үшін ауыр қасіретпен аяқталды — ашаршылықтан қазақтардың жартысынан астамы қайтыс болды, миллиондаған адам шетелге қашуға мәжбүр болды, ал оның салдары бүгінге дейін сезілуде.

Соған қарамастан, қазақ халқы өзінің «көшпенді бейнесін» сенімінде, дәстүрлерінде және тәрбиесінде сақтап қалды. Мысалы, қазақтың мақал-мәтелдері тұлғаның мінез-құлқына негіз бола отырып, оны өмірдің мәнін түсінуге бағыттайды. Қазақ даналығы шын мәнінде өмір сүру философиясы, экзистенциалды философия ретінде қарастырылады. Қазақ үшін өмірдің мәні — осы дүниеде жақсы іс жасау, артында өшпес із қалдыру. Бұл ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан батамен расталады.

Философиялық тұрғыдан алғанда, екі негізгі бағытты бөліп көрсетуге болады:

Біріншісі — Қорқыт Ата бағыты. Қорқыт Ата аңыз бойынша қобыздың «атасы» атанып, өнер мен мәдениеттің мәңгілігін бейнеледі. Қобыз — халықтың өнері мен мәдениетінің символы, ол халықтың жадында мәңгі сақталады.

Екіншісі — Асанқайғы Ата бағыты. Оның әлеуметтік философиясы халықтың бақытына бағытталған. Оның Жерұйық идеясы — халық өз күшімен туған жерінде «жердегі жұмақ» жасай алады деген сенімге негізделген философия. Асанқайғы үшін әрбір халық — өз тарихының толыққанды субъектісі, әрекетшіл тұлға, яғни жаратушы.

Бүгінде туыстас түркі халықтарының алдында ортақ түркі әлемін қалыптастыру міндеті тұр. Бұл жолда Қорқыт Ата мен Асанқайғы Ата сияқты ұлы тұлғалардың рөлі ерекше. Олар бізге бүгінгі таңда да шабыт береді.

Осымен өз сөзімді аяқтаймын. Назарларыңызға рахмет!

Әбдірашит Бәкірұлы,

еркін философ

Abai.kz