26 قىركۇيەكتە استانا قالاسىندا «تۇران» ۋنيۆەرسيتەتىندە ازەربايجان جانە قازاقستان عالىمدارىنىڭ قاتىسۋىمەن، اكادەميك وراق جولمىرزاۇلى اليەۆتىڭ «مەتاەپيستەما ورداسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. سونداعى جاساعان باياندامامنىڭ قىسقا نۇسقاسىن ۇسىنامىن.

قۇرمەتتى كونفەرەنتسيا قاتىسۋشىلارى!

مەنىڭ تاقىرىبىم «قازاق ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنداعى تۇلعا فەنومەنى» دەپ اتالادى.

تۇلعانىڭ تاريحتاعى ءرولى فيلوسوفيا عىلىمىندا كەڭىنەن زەرتتەلگەن، سول سەبەپتى سۇراق تۋىندايدى: «بۇل اسپەكتىدە فەنومەن نەدەن كورىنەدى؟» العاشىندا بۇل سۇراقتا ەشقانداي ەرەكشەلىك جوق سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. سەبەبى، تۇلعانى تاربيەلەۋ مەن قالىپتاستىرۋ بارلىق حالىقتار ءۇشىن وزەكتى جانە بۇل ماسەلە پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيا عىلىمىندا بۇرىننان زەرتتەلىپ كەلەدى. سونداي-اق، بۇل سۇراق قازىرگى فيلوسوفيا مەن الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دا زەرتتەۋ نىسانى بولىپ تابىلادى.
ەندەشە، مۇنداعى فەنومەن قايدا؟

بۇل سۇراققا مەن بىلاي جاۋاپ بەرەر ەدىم:

قازاقتار عاسىرلار بويى كوشپەلى ءومىر ءسۇرىپ، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى، بۇل عىلىمدا «كوشپەلى ءوندىرىس ءتاسىلى» دەپ اتالادى. كوشپەندىلىك، نەمەسە «نوماديزم»، ادامداردا ەرەكشە قاسيەتتەردى قالىپتاستىردى: تابيعاتقا دەگەن ەرەكشە كوزقاراس، دۇنيەتانىم، مەنتاليتەت جانە مىنەز-قۇلىق، وندا ادام ءارى مالشى، ءارى جاۋىنگەر رەتىندە كورىنەدى.

بۇگىندە كلاسسيكالىق كوشپەندىلىك ءىس جۇزىندە جويىلدى. تسيۆيليزاتسيا بۇل ءومىر سالتى مەن ءوندىرىس ءتاسىلىن تولىعىمەن جۇتىپ قويدى. وسىلايشا، ءبىز تۇلعا قالىپتاستىرۋدىڭ كوشپەلى نەگىزىن جوعالتتىق. سوندىقتان كوشپەندى قازىرگى عىلىمدا فەنومەن رەتىندە، ادامزات تاريحىنداعى ەرەكشە قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرىلادى.

مەنىڭ زەرتتەۋىمنىڭ ماقساتى — نوماد تۇلعاسىنىڭ «تۇلعالىق باستاۋىن» انىقتاپ، ونى تاريحتىڭ شاڭىنان تازارتۋ (اباي ايتقانداي، «سامورودوك»). وسىلايشا، ءبىزدىڭ ۇلى اتامىز — كوشپەندى-نوماد — بۇگىنگى عىلىم ءۇشىن دە، زامانداستارىمىز ءۇشىن دە ناعىز فەنومەنگە اينالماق.

ۇلى كوشپەندىلەردىڭ قاتارىندا مەن اتا-بابالارىمىز — قورقىت اتا مەن اسانقايعى اتانى ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. سونىمەن قاتار، اڭىزدار مەن جىرلاردا اتى ساقتالعان باسقا دا ۇلى تۇلعالار بار. مىسالى، قازاقتار توميريس تۋرالى فيلم ءتۇسىردى، ءبىز حالقىمىزدى قۇتقارىپ قالعان شىراق باتىردى بىلەمىز، سونداي-اق كوپتەگەن باسقا دا ۇلى تۇلعالار بار.

كەلەسى سۇراق تۋىندايدى: بىزگە بۇل نە ءۇشىن قاجەت؟

بۇگىنگى تاڭدا تۇركى حالىقتارى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر قۇردى، ال كەيبىرەۋلەرى ءالى دە تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋدا. وسىنداي جاعدايدا ورتاق تاريحىمىزدى، داستۇرلەرىمىزدى، ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى ءبىلۋ، سونداي-اق ورتاق اتا-بابامىزدىڭ بەينەسىن تانۋ ەرەكشە ماڭىزدى. نوماد تۇلعاسىنىڭ بولمىسىنان ءبىز ءالى دە مەنتاليتەتىمىزدە، سالت-داستۇرىمىزدە ساقتالىپ قالعان ورتاق قاسيەتتەردى تابا الامىز. بۇل ورتاق بولمىس بىزگە عاسىرلار بويى سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن تۋىنداعان بولشەكتەنۋدى جەڭۋگە كومەكتەسەدى.

وسى تۇرعىدان العاندا، قازاق حالقى سوڭعى نومادتار بولعانىن اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى. كوشپەلى ءومىر سالتى 1920-جىلداردىڭ سوڭىندا بولشەۆيكتەردىڭ ۇجىمداستىرۋ ناتيجەسىندە جويىلدى. بۇل ۇدەرىس حالقىمىز ءۇشىن اۋىر قاسىرەتپەن اياقتالدى — اشارشىلىقتان قازاقتاردىڭ جارتىسىنان استامى قايتىس بولدى، ميلليونداعان ادام شەتەلگە قاشۋعا ءماجبۇر بولدى، ال ونىڭ سالدارى بۇگىنگە دەيىن سەزىلۋدە.

سوعان قاراماستان، قازاق حالقى ءوزىنىڭ «كوشپەندى بەينەسىن» سەنىمىندە، داستۇرلەرىندە جانە تاربيەسىندە ساقتاپ قالدى. مىسالى، قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرى تۇلعانىڭ مىنەز-قۇلقىنا نەگىز بولا وتىرىپ، ونى ءومىردىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە باعىتتايدى. قازاق دانالىعى شىن مانىندە ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسى، ەكزيستەنتسيالدى فيلوسوفيا رەتىندە قاراستىرىلادى. قازاق ءۇشىن ءومىردىڭ ءمانى — وسى دۇنيەدە جاقسى ءىس جاساۋ، ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرۋ. بۇل ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان باتامەن راستالادى.

فيلوسوفيالىق تۇرعىدان العاندا، ەكى نەگىزگى باعىتتى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى:

ءبىرىنشىسى — قورقىت اتا باعىتى. قورقىت اتا اڭىز بويىنشا قوبىزدىڭ «اتاسى» اتانىپ، ونەر مەن مادەنيەتتىڭ ماڭگىلىگىن بەينەلەدى. قوبىز — حالىقتىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ سيمۆولى، ول حالىقتىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالادى.

ەكىنشىسى — اسانقايعى اتا باعىتى. ونىڭ الەۋمەتتىك فيلوسوفياسى حالىقتىڭ باقىتىنا باعىتتالعان. ونىڭ جەرۇيىق يدەياسى — حالىق ءوز كۇشىمەن تۋعان جەرىندە «جەردەگى جۇماق» جاساي الادى دەگەن سەنىمگە نەگىزدەلگەن فيلوسوفيا. اسانقايعى ءۇشىن ءاربىر حالىق — ءوز تاريحىنىڭ تولىققاندى سۋبەكتىسى، ارەكەتشىل تۇلعا، ياعني جاراتۋشى.

بۇگىندە تۋىستاس تۇركى حالىقتارىنىڭ الدىندا ورتاق تۇركى الەمىن قالىپتاستىرۋ مىندەتى تۇر. بۇل جولدا قورقىت اتا مەن اسانقايعى اتا سياقتى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءرولى ەرەكشە. ولار بىزگە بۇگىنگى تاڭدا دا شابىت بەرەدى.

وسىمەن ءوز ءسوزىمدى اياقتايمىن. نازارلارىڭىزعا راحمەت!

ءابدىراشيت باكىرۇلى,

ەركىن فيلوسوف

Abai.kz