Ермұхан Бекмахановтың 110 жылдығына орай

Қазақстан тарих ғылымының қалыптасуы мен дамуына өлшеусіз үлес қосқан Ермұхан Бекмаханов – қазақ тарихнамасының көрнекті қайраткері. Оның өмірі мен шығармашылығы ғылыми зерттеулермен қатар, күрес пен қайшылықтарға толы болды. Биыл ғалымның туғанына 110 жыл толып отыр. Бұл айтулы дата – оның ғылыми мұрасын тағы бір мәрте саралап, есімін жаңғыртуға үлкен мүмкіндік.Ермұхан Бекмаханов 1915 жылы 15 ақпанда қазіргі Павлодар облысында дүниеге келді. Ол Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетін тәмамдап, тарих ғылымының қыр-сырын меңгерді.

Жас ғалым 1940-жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясында қызмет етіп, Қазақстан тарихының өзекті мәселелерін зерттеуге ден қойды.Оның ғылыми қызметі кеңестік идеологияның ықпалында қалыптасқан кезеңмен тұспа-тұс келді. Сол кездегі ресми тарихнамада Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстарға теріс баға беріліп, оларды «феодалдық топтардың бас көтеруі» ретінде қарастыру басым болатын. Алайда Бекмаханов мұндай көзқарастарға қарсы шығып, қазақ халқының отарлық езгіге қарсы күресін ұлттық тәуелсіздікке ұмтылыс ретінде қарастырды.Е.Бекмахановтың ең басты еңбектерінің бірі – 1947 жылы жарық көрген «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20–40 жылдарында» атты монографиясы. Бұл зерттеуінде ғалым Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісті әділетті қозғалыс ретінде сипаттады. Кеңес билігі үшін мұндай тұжырымдар идеологиялық тұрғыда қауіпті саналатын.1950 жылы КОКП Орталық Комитетінің «Правда» газетінде жарияланған сын мақаласынан кейін Бекмаханов қуғынға ұшырады. 1952 жылы оған «буржуазиялық-ұлтшылдық көзқарастары үшін» саяси айып тағылып, 25 жылға сотталды. Бұл қазақ тарих ғылымы үшін үлкен соққы болды.Сталин қайтыс болғаннан кейін қайта қаралған істердің нәтижесінде, 1954 жылы Бекмаханов толық ақталып, Қазақстанға оралды. Ол ғылыми қызметін жалғастырып, Қазақстан тарихы бойынша жаңа зерттеулер жазды. Оның еңбектері Тәуелсіз Қазақстан тарихнамасының негізін қалауға септігін тигізді. Бекмахановтың еңбектері бүгінде Қазақстан тарихының маңызды дереккөзі болып табылады. Оның отандық тарихқа қосқан үлесі Кенесары қозғалысын ғана емес, жалпы қазақ халқының азаттық жолындағы күресін жаңа деңгейде қарастыруға мүмкіндік берді.

Ермұхан Бекмаханов – қазақ тарих ғылымының негізін қалаушы қайраткерлердің бірі. Оның есімі мен еңбегі тек тарихшылар үшін ғана емес, тұтас ұлт үшін қымбат. Ғалымның әділеттілік жолындағы күресі мен ғылыми мұрасы – бүгінгі ұрпаққа үлгі. 110 жылдық мерейтой аясында оның еңбектерін қайта саралап, жас буынға насихаттау – біздің тарихи парызымыз.Бекмахановтың есімі қазақ ғылымының тарихында алтын әріппен жазылды. Оның зерттеулері мен идеялары әлі күнге дейін өзектілігін жойған жоқ және келешек ұрпақ үшін баға жетпес құндылық болып қала береді.

Бағлан Ташимов

Abai.kz