Сейсенбі, 22 Шілде 2025
Білгенге маржан 379 0 пікір 22 Шілде, 2025 сағат 13:55

«Әбілқайыр хан емес»: Тарихшыдан тарихшыға жауап...

Суреттер: abai.kz және anatili.kazgazeta.kz сайттарынан алынды.

18 шілдеде қазақ тіліндегі «Караван» сайтында «Әбілқайыр хан бола алмаған»: Ресей архивіне алғаш кірген қазақ тарихшысы адам сенгісіз ақпарат айтты» деген мақала шықты. Онда Ресей империясының сыртқы саясатының архивіне алғаш кірген қазақ зерттеушісі, профессор Болатбек Нәсенов Әбілқайыр хан туралы тың ақпаратпен бөлісті.

«Әбілқайырды кім өлтірді? Барлық жерде Барақ сұлтан дейді. Барақ сұлтан өлтірген жоқ, өлтіртті. Оны өлтірген арғын Сырымбет батыр. Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баян» деген поэмасындағы атақты Сырымбет батыр. Өлтіргені дұрыс емес бірақ, Әбілқайыр қызғаншақ болған. Екіншіден, ол хан бола алмаған. Хандық жұмысты оның бәйбішесі Бопай шешей атқарған. Генерал губернатор Неплюевтің хатын тауып алдым. Ол былай дейді: Әбілқайыр хан емес, қарақшы. Ол хан болуға лайықты емес. Алғашқыда жоңғарларды қуып шығып, бүкіл халыққа жақты. Бірақ қазір қарақшылықпен ғана шұғылданады. Бұның жұмысын атқарып жүрген Бопай шешей. Сосын мен жазған бір хатты оқып қойыпты. Бір уақытта қамшымен келіп, екі күзетшімді екі жаққа лақтырып жіберіп, кіріп келіп, мені қамшының астына алды. Үстелдің астына тығылдым. Содан суырып алып, сабап жатқанда күзетшілерім арашалап алды. Ол Қабанбайдан, Бөгенбайдан, Шақшақ Жәнібектен де мықты батыр. Батыр ретінде мақтауға болады, бірақ хан ретінде емес дейді», - дейді зерттеуші.

Зерттеуші Әбілқайыр ханның өліміне қатысты да тың дерекпен бөлісті.

«Екінші жағдай, Сырымбет батыр Әбілқайыр ханды қызбалықпен өлтірген сияқты. Оны өлтіргеннен кейін көмекшісін қоя беріп, Бопай шешейге айт дейді. Бопайда 7 ұл бар екен. Ол: «Есікті жабыңдар, осы есіктен Әбілқайырды Сырымбет батыр өлтірді деген шықпасын. Ол бізге масқара. Ханды хан ғана өлтіреді, ханды хан тұқымы ғана жазалайды. Барақ сұлтан өлтірді деген өсек таратыңдар», - дейді. Сондай әңгіме таратады. 3 жыл өткеннен кейін Әбілқайырдың Ералы деген екінші ұлы Сырымбетті аңдып жүреді. Қару-жарақсыз жайлауға кетіп бара жатқанында Сырымбетті, бесіктегі баласын пышақпен турап өлтіреді. Әйелі қашып үлгереді», - дейді Болатбек Нәсенов.

Орыс-қазақ қарым-қатынасы мен қазақ халқының Жоңғариямен күрес тарихын, жалпы 18 ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан тарихын зерттеген бірде-бір ғалым Әбілқайыр ханның тұлғасынан аттап өте алмайды. Бірақ осы уақытқа дейін ғылыми әдебиеттерде Қазақ даласының жаңа билеушілері әулетінің негізін қалаушының өмірі мен қызметіне арналған монографиялық зерттеулер болған жоқ.

Хан Әбілқайырдың тұлғасын жан-жақты зерттеген тұлға – қазақтың атақты ғалым-тарихшысы И. В. Ерофеева. Оның арқасында КСРО-ның ыдырауымен, тәуелсіз Қазақстанның құрылуымен және қазіргі қазақ тарихнамасының Әбілқайыр ханның тұлғасы мен оның жүргізген саясатына деген көзқарастарының өзгеруімен айқындалған, хан Әбілқайыр сияқты күрделі де қайшылықты тұлға бүгінде ерекше қызығушылық тудырды. Басқаша айтқанда, тарихтың көптен бері зерттелген сипатын, оның өмір сүрген уақытын, оның ішкі және сыртқы бағытының салдарын талдауға жүгіну бүгінде тағы да өзекті ғылыми мәселеге айналып отыр.

Кіші жүз ханы Әбілқайырдың ХVІІІ ғасырдың 20-шы жылдарының аяғы, 30-шы жылдарының басындағы Ресеймен жақындасуының уәждерін жан-жақты және дәлелді түрде түсіндіруі автордың даусыз еңбегінің бірі. Әбілқайыр Ресейден даладағы билігін нығайтуға, даланы сыртқы шапқыншылықтардан қорғауға, шаруашылық пен сауданы дамытуға нақты көмек көрсетуге қабілетті күш көрді.

Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы қазіргі қазақстандық тарихнамада тұңғыш рет И.В.Ерофеева Әбілқайырдың Ресейге бағдарлануындағы «башқұрт факторының» рөлін ашты, Әбілқайырдың қалмақтың саяси жағдайына ықпал еткенін көрсетті, оның замандасы хан Аюка Ресейдің азаматы болған кезде өзін тәуелсіз билеуші ретінде ұстады.

Ерофеева қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық сипатын, оның потестік-саяси ұйымдастығын талдауға, қазақ жүздеріндегі ішкі саяси жағдайды, олардың көрші елдермен және ең алдымен Ресеймен қарым-қатынасының ерекшеліктерін қарастыруға көп көңіл бөлді.

Кешенді көзқарас зерттеуге үлкен ғылыми мән берді, Әбілқайырдың ерекше тұлғасын тереңірек ашуға, оның іс-әрекеті мен іс-әрекетінің себеп-салдарлық байланыстарын кең ішкі және сыртқы саяси астарлы түрде анықтауға, ол жүргізген саясаттың мақсат-міндеттерін көрсетуге мүмкіндік берді.

Ерофеева көптеген құжаттарды зерттей келе, «өзінің қайталанбас интеллектуалдық дарыны, күшті ерік-жігері, стратегиялық жоспарларының ұлылығы және ішкі және сыртқы саяси қызметінде қол жеткізген ірі нәтижелері бойынша Әбілқайыр қазақ халқының ең көрнекті билеушілерінің қатарына жатады» деген қорытындыға келді.

Хандар мен сұлтандардың, соның ішінде Әбілқайырдың билігі Шыңғысхан ұрпақтарына жататын көсемдердің билігі, олардың билігінің беріктігі, туыстық байланысы, байлығы, жеке билігі болды. Автордың сөзсіз еңбегі – Әбілқайырдың өмір жолын мысалға ала отырып, көшпелі қоғамдардағы саяси элитаның қалыптасу процесін тамаша суреттеп берген. Бір қызығы, Ерофеева Неплюевтің Әбілқайырмен қақтығыстағы ұстанымына және тұтастай алғанда оның монография беттерінде қатыгез және дөрекі отарлаушы ретінде көрінген бірінші Орынбор губернаторының қызметіне күрт теріс баға берді.

Қазақтардың ресейлік протекторатқа көшу үдерісіне бастамашы болған Әбілқайыр оның Қазақстандағы билігін нығайту жолындағы әрекетіне Ресейдің тиімді қолдауына сенді. Неплюев Әбілқайырдың қолына биліктің шоғырлануын Ресей мүддесі үшін қауіпті деп есептеп, оған қарсы салмақ ретінде Әбілқайырдың Орта жүз сұлтаны Барақ сияқты қарсыластарын қолдады. Ресейдің мемлекет қайраткері және дипломаты, Қазақстандағы қатал бағытты жақтаушы Неплюевтің Әбілқайырдың антына адалдығына күмәндануға толық негіз бар еді.

1731 жылы 10 қазанда Кіші жүздің қазақ ақсақалдарының кездесуінде Әбілқайыр хан, Бүкенбай, Есет, Құдай-Назар және тағы Кіші жүздің 27 басқа қазақ феодалдары Ресейге ерікті түрде қосылу туралы құжатқа қол қойды.

Әбілқайыр хан осындай саяси қадамы арқылы солтүстік көршісінің әскери күштерін жоңғарға қарсы қоюды көздеді және оның көмегімен барлық қазақтарды жоңғар басқыншыларынан құтқарамын деген ойы болды. Мұның сыртында ол өз хандық билігін нығайтуды да ойлады. Әбілқайыр орталықтандырылған қазақ мемлекетінің құрылуы тек қазақ халқына аман-есен өмір сүруге көмектесетінін жақсы білді. Бірақ, Ресей саясаты Кіші жүздің ханы - Әбілқайыр ханның мықты билігіне қарсы бағытталған еді.

Соған қарамастан, Әбілқайыр хан қазақтың жалпы ұлттық мүдделерінен шыққан және туған халқына тыныш және бейбіт өмір сүруді қамтамасыз етуге тырысты. Әбілқайыр ханның саяси және стратегиялық таңдауы кез-келген ірі саяси және мемлекет қайраткері үшін күрделі халықаралық саяси жағдайды уақытында қозғалту, тұтастай ақылды және конструктивті геосаясатты және тұтастай алғанда саясатты жүргізу, достар мен одақтастар табу үшін қаншалықты маңызды екендігін тағы да дәлелдейді.

Ал бүгінгі күні біздің еліміз, Қазақстан Республикасының Президенті Қ-Ж. К. Тоқаев жақын және алыс шет елдерге қатысты ақылды және конструктивті саясат жүргізіп келеді. Ең алдымен Ресеймен байланысымызды абайлап жүргізуге тырысады. Яғни, Кіші жүздің Әбілқайыр ханының өмірлік жоспарын Мемлекет басшысы жүзеге асырып жүр.

Осылайша, Кіші жүздің Әбілқайыр ханы ХҮІІІ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлы мемлекеттік және саяси қазақ қайраткері. Ол біздің Қазақстанымыздың бүгінгі өмір сүруінің негізін қалады. ХҮІІІ ғасырдағы күрделі және қатал кезеңде өз халқының және елінің болашақ дамуына стратегиялық, саяси және адамдық таңдау жасай білді. Сол үшін де Әбілқайыр ханның тарихи-саяси бейнесіне үлкен құрметпен қарауға тиіспіз!

Керімсал Жұбатқанов,

тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz

0 пікір