Өкінішке орай, қоғам өмірінде уақыт ықпалымен Ғаламның, яғни Болмыстың бірлігі бұзыла бастайды. Болмысты толығымен қамтыйтын діннің алғашқы кең мағынасы тарылып, ол толығымен қабылданбай,  діни түсінік фанатикалық қалып алып кетеді. Осылай діндер Болмыстың белгілі бір бөлігін ғана қамтитын қарапайым дәстүрлі түр алады.

Абай бабамыз Алла тағаланың көрінісі болып табылатын Ғаламның толық мағынасын өзінің отыз сегізінші сөзінде былай деп береді:

Бiз Алла тағала «бiр» деймiз, «бар» деймiз. Ол «бiр» дегеннiң өзi ақылымызға ұғымның бiр тиянағы үшiн айтылған сөз. Болмаса ол «бiр» дегеннiң өзi Алла тағалаға лайықты келмейдi. Ол «бір» деген сөз Алла тағала ғаламның ішінде, ғалам Алла тағаланың ішінде.

Данышпанның шексіз терең бұл сөздерінен Алла тағаланың болмысын, Оның Ғаламмен  байланысын анық көре аламыз. Бірақ, мұндай кең түсінік әркімнің бойында тұрмайды. Фанатизмнің ықпалымен адам Болмысты толық қабылдай алмайды. Фанатизм дегеніміз не? Фанатизм дегеніміз адамның ой өрісінің төмендігінен Болмыстың бір бөлігін ғана қабылдап, басқа бөліктерін мойындамау, не болмаса олардан бас тарту. Фанатизмнің негізгі белгісі - ол өзінің түсінігінен басқа түсінікті жоққа шығарып, не болмаса, оны қабылдамайды. Фанатизм білместіктен, рухани надандықтан шығады. Фанатизм өзін дұрыс, басқаны бұрыс деп түсінуден басталады. Осылай бөліктердің арасында алауыздық, қарсыластық туып, қоғамның бірлігі бұзылады. Білместік қоғамдағы барлық алауыздықтардың негізі, сондықтан фанатизм барлық қайшылықтардың себебі деуге болады.

Діндер жоғарғы әлемдерден түсетін болғандықтан, әуелде олардың қайсысы болса да, Абай көрсеткендей, бүкіл Болмысты түгелдей қамтып, толық білім әкеледі. Бірақ, уақыт ықпалымен, не болмаса адамдардың өмір сүру жағдайы, табиғи қажеттілік тәрізді себептермен алғашқы ұстанымдар өзгере бастайды. Осылай дін өзінің алғашқы көрінісінен айырылып, Болмыстың  белгілі бір бөлігін ғана қамтитын ағымға айналады. Тұтастықтан айырылған соң,  бөліктердің арасында қарсыластық, алауыздық туып, өзара күрес басталады. Бұл күрестің мақсаты өзара түсінісу емес, керісінше, жеңіске жету. Басқаны өзінің сеніміне көндіріп, өзінің жолына түсіру. Бірақ, сенімді адамның өзінің  еркінсіз өзгерту  оңай емес, сондықтан қарсылық тудырады. Шешімі қиын текетірес пайда болады. Күрестің күшеюінен қоғам бөлшектеніп, тіпті, қақтығыс алаңына айналып кетеді. Діндер қоғамды біріктіру міндетінен айырылып, керісінше, оны бөлшектеу құралына айналады.

Енді исламның жағдайына келейік. Ислам алғаш пайда болғанда, оның негізгі мақсаты сол кездегі араб елдеріндегі пұтқа табынушылыққа, көпқұдайшылыққа (политезмге) қарсы бағытталды. Мақсаты адамды бір Аллаға (монотеизмге) сендіріп, қоғамды біріктіру. Бір Аллаға сендіру арқылы иманды өсірді. Осылай сенім, яғни иман, негізгі мақсатқа айналды.

Исламның негізгі міндеті иманды өсіру болды. Иманды өсіру дегеніміз: Болмыстың материалдық және рухани бөліктерін бірдей тану деген сөз. Исламның бастапқы дәуірінде бұлар өзара үйлесімді болды. Исламның алғашқы пайда болған кезінде араб елінде көпқұдайға табыну болғандықтан, оларды теріске шығарып, енді адамды бір ғана Аллаға сендіріп, тек қана Соны қабылдау керектігіне көндіру керек болды. Осылай Абай айтқандай, «Пендеге иман өзі ашады жол» деген түсінікті халықтың бойына сіңіріп, сенім алға қойылып, халықтың рухы көтеріліп, ислам әлемге тез тарала бастады.

Абай ілімі бойынша, иманның екі қанаты бар. Олар сенім мен таным. Уақыт ықпалымен сенім мен танымнан арасы алшақтайды. Уақыт өте келе танымға көңіл бөлінбей, Аллаға деген соқыр сенім басым болып кетеді. Иманды өсіру үшін көңілді ғалам көріністерінен бөліп, тек қана соқыр сенімге аударады. Осылай Алланың әлемдік көріністері Оның Өзінен бөлініп, көңіл аударуға болмайтын «харам» деп қабылданды. Фанатизмнің негізгі тірегі болып табылатын «Харам» түсінігі осылай пайда болды. Бұл сол дәуірдегі араб елдерінде қалыптасқан тарихи ахуалдың әсері еді. Болмыстың тек рухани бөлігіне көңіл бөлінгенде Оның заттық бөлігі назардан тыс қалып, табиғаттың терең сырлары теріс қабылданып, олармен айналысқандар қуғынға ұшырады. Болмыс көріністерін танудың маңызы төмендеп, иман тек соқыр сенімге айналып, кейбір замандарда танымның шеңберінің тарылғаны соншалықты, тіпті, табиғатты зерттеу харамға жатқызылып, зерттеуші ғалымдар жазалана бастайды.

Мұндай құбылыс барлық діндерге ортақ көрініс. Мысалы, орта ғасырларда ислам елдеріндегі кезінде медицинаның негізін салушы Ибн-Синаны қуғынға ұшырап, ал кейіннен астроном Ұлықбек ханды өлім жазасына бұйыру осының көріністері ғана. Осылай ислам да біржақты дамый бастады. Өркениеттің ғылыми-техникалық  қанаты әлсіреп, ислам елдері әлемдік елдердің артында қалды. Бүгінгі күндері «Ислам елдерінен Нобель силығын алғандар жоқ» деген ойлар айтыла бастады. Бұл ойлардың шындығы бар. Бұлардың барлығы бүгінгі күндердегі ислам елдеріндегі өркениеттің төмендігін көрсетеді. Болмыстың екі қанаты болып болатын рухани және материалдық құндылықтардың үйлесімділігі бұзылғанда, міне, осындай нәтиже береді.

Батыс елдерінде де мұндай көріністердің көп болғаны белгілі. Христиан елдеріне ХІҮ-ХҮІ ғасырлардағы инквизиция осылай басталып еді. Ян Гус, Жанна д Арк, Джордано  Бруно, Галилео Галилей тәрізді мыңдаған ұлы адамдар отқа өртеніп, инквизицианың құрбаны болды.

Осылай сенім мен таным арасы алшақтап, ислам да фанатикалық қалып алды. Абайдың өзі отыз жетінші сөзінде «Сократқа у ішкізген, Ионна Аркті отқа өртеген, Ғайсаны дарға асқан, Пайғамбарымызды түйенің жемтігіне көмген кім? Ол көп, ендеше, көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал». Абайдың бұл сөзінен көп нәрсені түсінуге болады. Қандай дін болса да Болмыс заңдылықтарын молынан береді. Бірақ, уақыт ықпалымен көпшілік адамдарда өздерінің сана деңгейлерінің төмендігінен ой өрістері тарылып, Болмыстың белгілі бір бөлігін ғана қабылдағандықтан, біртұтас Болмыстың не рухани бөлігіне, не болмаса, заттық бөлігіне көңіл аударылып, ол екеуінің арасы алшақтап, жеке қабылдана бастайды. Абайдың өзі де осындай құбылысқа қарсы тұрып, «Ол көп, ендеше, көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал» деп сол сәттегі өзінің мақсатын білдіргендей болады.

Болмыс заңдылығымен болатын табиғи құбылысты әркім бірден өзгерте алмайтынына көзі жеткенде данышпанның өзі «Сен асыққан екен деп, Алла әмірін өзгертпес» деп түйіндейді. Өмір құбылыстарын тек қана дұрыс түсініп, сабақ алып, қабылдай білу керек. Қоршаған орта тағдырдың берген сыйлығы. Оны өзгертуге болмайды, тек қана қабылдап, оның заңдылықтарына икемдене отырып, сабақ ала білу керек. Абай өзі осы дәрежеге жеткенде «Қайратым мәлім, Келмейді әлім, Мақсұт -- алыс, өмір -- шақ» деп қоғаммен пайдасыз алысуды қойып, толық рухани жолға түсіп, «толық адам» сатысына көтерілген.

Сонымен, ислам өзінің алғашқы бүкіл Болмысты қамтитын шеңберін тарылтып, тек қана рәсім жасау деңгейіне түсті. Дәстүрлі ислам дегеніміз осы. Қазіргі ислам халықтың бұрынғы салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын мойындамайды. Қазақтың ұлттық аспабы болып табылатын домбыраны, өмірден қайтқан адамдарды шығарып салу рәсімдерін, аруақтармен байланысты тағы да сол сияқты тәңіршілдік қалыптастырған Болмыс заңдылықтарынан пайда болған қазақтың көптеген ұлттық салттарың «харам» деп қабылдап, теріске шығаратын болды.

Қазір заман өзгерді. Бұрынғы замандағыдай адамды өзінің еркінсіз зорлықпен көндіру дәуірі өтті. Адамның негізгі құқығы болып табылатын еркіндікті ешкім жоғалтқысы келмей, әркім өз қалауынша өмір сүргісі келеді. Демократиялық құндылыққа ұмтылады. Демекоратия дегеніміз: ерік пен жауапкершіліктің үйлесімділігі. Демократия болу үшін өмірдің рухани және материалдық қанаттарын бірдей ұстауымыз керек. Сондықтан, бүгінгі күндері иманды өсіру тек Аллаға соқыр сенім арқылы ғана емес, сонымен берге, Оның жаратқандарын, яғни  Оның хикметтерін тану арқылы болу керек. Бұл таным мәселесі. Абай ілімі бойынша сенімсіз таным болмайды, сонымен бірге, таным сенімді өсіру үшін керек. Осылай олар бірін бірі қолдап отырады.

Яғни, олар өркениеттің екі қанаты. Бірі болмаса екіншісі құлдырап, тіпті жоғалып кетуі де мүмкін.   Осылай таным арқылы сенімді, яғни иманды өсіріп, бір Болмыспен бірігуге болады. Бұл ұлттық дәстүрді толық қабылдай отырып, ислам дінінің беретін шапағат нұрына толық шомылуға мүмкіндік береді.

Досым Омаров,

Абайтанушы, теолог

Abai.kz