Қазақстан — табиғи ресурстарға бай, географиялық тұрғыдан тиімді орналасқан және тәуелсіздік алғаннан бері тұрақты даму жолына түскен мемлекет.

Алайда, ел тұрғындарының көпшілік бөлігі үшін басты әлеуметтік жағдай әлі де өзгеріссіз қалып отыр: жұмыс тапшылығы және төмен табыс деңгейі. «Мұнайлы, газды елміз, бірақ неге халықтың тұрмысы төмен?» деген сұрақ бүгінде әрбір қазақстандықтың көкейінде тұр. Бұл жағдайдың себептері тек экономикалық емес, сонымен бірге құрылымдық, аймақтық және әлеуметтік факторлармен де тығыз байланысты.

Экономиканың шикізатқа тәуелділігі

Қазақстан экономикасы әлі күнге дейін мұнай мен метал экспортынан түсетін табысқа сүйенеді. Бұл – «шикізаттық модельдің» классикалық мысалы. Мұндай жағдайда елдің жалпы ішкі өнімі өссе де, бұл өсім халықтың табысына тікелей әсер етпейді. Себебі, табыстың негізгі бөлігі шикізат секторында шоғырланады, ал бұл салада жұмыс істейтін адамдар саны өте кем.

Мысалы, мұнай-газ және тау-кен өнеркәсібі елдің жалпы табысының шамамен 60 пайызын қамтамасыз етсе де, онда жұмыс істейтіндердің үлесі 3-4 пайыз ғана. Демек, елдің қалған 90 пайыздан астам еңбекке қабілетті халқы экономикалық өсімнің пайдасын көрмейді. Ал шағын және орта бизнес, ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету салалары — табысы төмен және тұрақсыз бағыттар.

Шағын және орта бизнестің әлсіздігі

Көптеген дамыған елдерде халықтың негізгі табыс көзі — шағын және орта бизнес (ШОБ). Ал Қазақстанда ШОБ-тың үлесі жалпы ішкі өнімнің небәрі 34 пайыз шамасында ғана. Бұл — экономика үшін өте төмен көрсеткіш.

ШОБ дамуына кедергі болып отырған басты себептер:

- жоғары салық және тексерістер қысымы;

- несие алу қиындығы, әсіресе ауылдық жерлерде;

- бәсекенің әділ еместігі, яғни нарықты ірі компаниялар мен монополистердің басып алуы;

- мемлекеттік сатып алулардағы ашықтықтың жетіспеуі.

Мысалы, шағын кәсіпкер ауылда дүкен немесе шағын цех ашқысы келсе, ол банктен қарыз ала алмайды, себебі кепілге қоятын мүлкі жоқ. Ал мемлекеттік қолдау бағдарламаларының көпшілігі қағаз жүзінде бар болғанымен, іс жүзінде жетуі қиын. Осы себепті көптеген азаматтар өз кәсібін дамытудан гөрі, жалдамалы жұмысты немесе шетелге кетуді жөн көреді. Тағы бір айтарымыз, «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының төрағасы Райымбек Баталовты ауыстыратын уақыт келді. Ол ұйымдастыру қабілеті өте төмен адам. Сонымен қатар, ол қазақта емес. Төлқұжатын өзгерткені болмаса.

Еңбек нарығындағы теңсіздік

Қазақстандағы еңбек нарығы айқын теңсіздікке негізделген. Бір жағынан, ірі қалаларда (Алматы, Астана, Атырау) жоғары жалақы алатын мамандар бар; екінші жағынан, аймақтарда орташа айлық 150-200 мың теңгеден аспайды. Бұл айырмашылық аймақаралық әлеуметтік теңсіздікті күшейтеді.

Сондай-ақ, елде жоғары білім алған жастардың жұмыссыздығы да өзекті жағдай. Көптеген жас мамандар диплом алған соң мамандығы бойынша жұмыс таба алмайды. Себебі еңбек нарығында сұранысқа ие мамандықтар мен оқу жүйесіндегі бағыттар арасында үлкен алшақтық бар. Университеттер әлі күнге дейін нарық талабына емес, ескі бағдарламалар бойынша кадр дайындайды.

Қазақстан халқының шамамен 40 пайызы ауылдық жерлерде тұрады. Алайда ауылдарда тұрақты жұмыс орындары кем. Негізгі табыс көзі — маусымдық егін және мал шаруашылығы. Бұл жұмыстар жыл бойына тұрақтылық бермейді. Сондықтан ауыл тұрғындары қалаға, әсіресе облыс орталықтарына және Астанаға жаппай көшіп жатыр.

Ауылдағы инфрақұрылым мен өндірістің дамымауы — жұмыссыздықтың басты себебі. Егер мемлекет ауыл шаруашылығын нақты индустрия ретінде дамытып, кооперативтер жүйесін енгізсе, онда ауыл халқының табысы да, жұмыспен қамтылуы да артатын еді.

Ресми статистика бойынша, Қазақстанда орташа айлық жалақы шамамен 400-450 мың теңге. Алайда, бұл — орташа көрсеткіш, ал іс жүзінде халықтың жартысынан көбі бұдан әлдеқайда кем табыс табады. Әсіресе, білім жүйесі, денсаулық сақтау, мәдениет салаларында жалақы өте төмен.

Мысалы, ауылдағы мұғалім немесе дәрігер 200–250 мың теңге көлемінде табыс табады, ал өмір сүрудің нақты шығыны (тұрғын үй, азық-түлік, коммуналдық қызметтер) бұл сомадан асып түседі. Нәтижесінде халықтың көпшілігі несиемен өмір сүруге мәжбүр. Бұл — табыс төмен болған сайын қарыздың көбеюі сияқты шеңберлі дағдарыс тудырады.

Жұмыс орындарының тапшылығы мен төмен табыс деңгейінің тағы бір терең себебі — жүйелік жемқорлық және мемлекеттік басқарудың тиімсіздігі. Кейбір мемлекеттік бағдарламалар жұмыс орындарын құруға бағытталса да, олардың көпшілігі нақты нәтиже бермейді.

Мысалы, ауылдағы "Жұмыспен қамту" бағдарламасы шеңберінде миллиондаған қаржы бөлінеді, дегенімен ол қаражаттың көп бөлігі нақты жұмыс орнына айналмайды. Ал кей жерлерде бағдарламалар «қағаз жүзінде орындалды» деген есеп үшін ғана жүзеге асырылады.

Жағдайды шешу жолдары

Жұмыс тапшылығы мен төмен табыс проблемасын шешу үшін біржолғы шара емес, жүйелі реформалар қажет:

 - экономиканы әртараптандыру – шикізаттан тәуелсіз өндіріс пен өңдеу секторларын дамыту;

- шағын және орта бизнесті нақты қолдау – арзан несие, салық жеңілдігі, бюрократияны азайту;

- білім жүйесін еңбек нарығына сәйкестендіру – сұранысқа ие мамандықтарды оқыту;

- ауыл экономикасын жандандыру – кооперативтер мен агротехникалық кәсіпорындарға инвестиция;

- жемқорлықты азайту және мемлекеттік бағдарламалардың тиімділігін арттыру.

Қазақстандағы жұмыссыздық пен төмен табыс — кездейсоқ құбылыс емес, ол ұзақ жылдар бойы қалыптасқан экономикалық және басқарушылық модельдің нәтижесі. Елдің даму бағытын жаңарту, адал бәсекеге жол ашу және еңбек адамының құнын арттыру — бүгінгі күннің басты талабы.

Егер мемлекет пен қоғам осы жағдайға шынайы әрі бірлесіп қараса, онда Қазақстанда жұмыс та болады, табыс та өседі. Ең бастысы — адам еңбегінің құнын арттыру мен әділ экономика орнату. Сонда ғана қазақстандықтар өз елінде лайықты өмір сүре алады.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz