قازاقستان — تابيعي رەسۋرستارعا باي، گەوگرافيالىق تۇرعىدان ءتيىمدى ورنالاسقان جانە تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى تۇراقتى دامۋ جولىنا تۇسكەن مەملەكەت.

الايدا، ەل تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىك بولىگى ءۇشىن باستى الەۋمەتتىك جاعداي ءالى دە وزگەرىسسىز قالىپ وتىر: جۇمىس تاپشىلىعى جانە تومەن تابىس دەڭگەيى. «مۇنايلى، گازدى ەلمىز، بىراق نەگە حالىقتىڭ تۇرمىسى تومەن؟» دەگەن سۇراق بۇگىندە ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ كوكەيىندە تۇر. بۇل جاعدايدىڭ سەبەپتەرى تەك ەكونوميكالىق ەمەس، سونىمەن بىرگە قۇرىلىمدىق، ايماقتىق جانە الەۋمەتتىك فاكتورلارمەن دە تىعىز بايلانىستى.

ەكونوميكانىڭ شيكىزاتقا تاۋەلدىلىگى

قازاقستان ەكونوميكاسى ءالى كۇنگە دەيىن مۇناي مەن مەتال ەكسپورتىنان تۇسەتىن تابىسقا سۇيەنەدى. بۇل – «شيكىزاتتىق مودەلدىڭ» كلاسسيكالىق مىسالى. مۇنداي جاعدايدا ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى وسسە دە، بۇل ءوسىم حالىقتىڭ تابىسىنا تىكەلەي اسەر ەتپەيدى. سەبەبى، تابىستىڭ نەگىزگى بولىگى شيكىزات سەكتورىندا شوعىرلانادى، ال بۇل سالادا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار سانى وتە كەم.

مىسالى، مۇناي-گاز جانە تاۋ-كەن ونەركاسىبى ەلدىڭ جالپى تابىسىنىڭ شامامەن 60 پايىزىن قامتاماسىز ەتسە دە، وندا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ ۇلەسى 3-4 پايىز عانا. دەمەك، ەلدىڭ قالعان 90 پايىزدان استام ەڭبەككە قابىلەتتى حالقى ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ پايداسىن كورمەيدى. ال شاعىن جانە ورتا بيزنەس، اۋىل شارۋاشىلىعى، قىزمەت كورسەتۋ سالالارى — تابىسى تومەن جانە تۇراقسىز باعىتتار.

شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ السىزدىگى

كوپتەگەن دامىعان ەلدەردە حالىقتىڭ نەگىزگى تابىس كوزى — شاعىن جانە ورتا بيزنەس (شوب). ال قازاقستاندا شوب-تىڭ ۇلەسى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ نەبارى 34 پايىز شاماسىندا عانا. بۇل — ەكونوميكا ءۇشىن وتە تومەن كورسەتكىش.

شوب دامۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىرعان باستى سەبەپتەر:

- جوعارى سالىق جانە تەكسەرىستەر قىسىمى;

- نەسيە الۋ قيىندىعى، اسىرەسە اۋىلدىق جەرلەردە;

- باسەكەنىڭ ءادىل ەمەستىگى، ياعني نارىقتى ءىرى كومپانيالار مەن مونوپوليستەردىڭ باسىپ الۋى;

- مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلارداعى اشىقتىقتىڭ جەتىسپەۋى.

مىسالى، شاعىن كاسىپكەر اۋىلدا دۇكەن نەمەسە شاعىن تسەح اشقىسى كەلسە، ول بانكتەن قارىز الا المايدى، سەبەبى كەپىلگە قوياتىن مۇلكى جوق. ال مەملەكەتتىك قولداۋ باعدارلامالارىنىڭ كوپشىلىگى قاعاز جۇزىندە بار بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە جەتۋى قيىن. وسى سەبەپتى كوپتەگەن ازاماتتار ءوز كاسىبىن دامىتۋدان گورى، جالدامالى جۇمىستى نەمەسە شەتەلگە كەتۋدى ءجون كورەدى. تاعى ءبىر ايتارىمىز، «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ توراعاسى رايىمبەك باتالوۆتى اۋىستىراتىن ۋاقىت كەلدى. ول ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى وتە تومەن ادام. سونىمەن قاتار، ول قازاقتا ەمەس. تولقۇجاتىن وزگەرتكەنى بولماسا.

ەڭبەك نارىعىنداعى تەڭسىزدىك

قازاقستانداعى ەڭبەك نارىعى ايقىن تەڭسىزدىككە نەگىزدەلگەن. ءبىر جاعىنان، ءىرى قالالاردا (الماتى، استانا، اتىراۋ) جوعارى جالاقى الاتىن ماماندار بار; ەكىنشى جاعىنان، ايماقتاردا ورتاشا ايلىق 150-200 مىڭ تەڭگەدەن اسپايدى. بۇل ايىرماشىلىق ايماقارالىق الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى كۇشەيتەدى.

سونداي-اق، ەلدە جوعارى ءبىلىم العان جاستاردىڭ جۇمىسسىزدىعى دا وزەكتى جاعداي. كوپتەگەن جاس ماماندار ديپلوم العان سوڭ ماماندىعى بويىنشا جۇمىس تابا المايدى. سەبەبى ەڭبەك نارىعىندا سۇرانىسقا يە ماماندىقتار مەن وقۋ جۇيەسىندەگى باعىتتار اراسىندا ۇلكەن الشاقتىق بار. ۋنيۆەرسيتەتتەر ءالى كۇنگە دەيىن نارىق تالابىنا ەمەس، ەسكى باعدارلامالار بويىنشا كادر دايىندايدى.

قازاقستان حالقىنىڭ شامامەن 40 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرادى. الايدا اۋىلداردا تۇراقتى جۇمىس ورىندارى كەم. نەگىزگى تابىس كوزى — ماۋسىمدىق ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعى. بۇل جۇمىستار جىل بويىنا تۇراقتىلىق بەرمەيدى. سوندىقتان اۋىل تۇرعىندارى قالاعا، اسىرەسە وبلىس ورتالىقتارىنا جانە استاناعا جاپپاي كوشىپ جاتىر.

اۋىلداعى ينفراقۇرىلىم مەن ءوندىرىستىڭ دامىماۋى — جۇمىسسىزدىقتىڭ باستى سەبەبى. ەگەر مەملەكەت اۋىل شارۋاشىلىعىن ناقتى يندۋستريا رەتىندە دامىتىپ، كووپەراتيۆتەر جۇيەسىن ەنگىزسە، وندا اۋىل حالقىنىڭ تابىسى دا، جۇمىسپەن قامتىلۋى دا ارتاتىن ەدى.

رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا، قازاقستاندا ورتاشا ايلىق جالاقى شامامەن 400-450 مىڭ تەڭگە. الايدا، بۇل — ورتاشا كورسەتكىش، ال ءىس جۇزىندە حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى بۇدان الدەقايدا كەم تابىس تابادى. اسىرەسە، ءبىلىم جۇيەسى، دەنساۋلىق ساقتاۋ، مادەنيەت سالالارىندا جالاقى وتە تومەن.

مىسالى، اۋىلداعى مۇعالىم نەمەسە دارىگەر 200–250 مىڭ تەڭگە كولەمىندە تابىس تابادى، ال ءومىر ءسۇرۋدىڭ ناقتى شىعىنى (تۇرعىن ءۇي، ازىق-تۇلىك، كوممۋنالدىق قىزمەتتەر) بۇل سومادان اسىپ تۇسەدى. ناتيجەسىندە حالىقتىڭ كوپشىلىگى نەسيەمەن ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر. بۇل — تابىس تومەن بولعان سايىن قارىزدىڭ كوبەيۋى سياقتى شەڭبەرلى داعدارىس تۋدىرادى.

جۇمىس ورىندارىنىڭ تاپشىلىعى مەن تومەن تابىس دەڭگەيىنىڭ تاعى ءبىر تەرەڭ سەبەبى — جۇيەلىك جەمقورلىق جانە مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمسىزدىگى. كەيبىر مەملەكەتتىك باعدارلامالار جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا باعىتتالسا دا، ولاردىڭ كوپشىلىگى ناقتى ناتيجە بەرمەيدى.

مىسالى، اۋىلداعى "جۇمىسپەن قامتۋ" باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ميلليونداعان قارجى بولىنەدى، دەگەنىمەن ول قاراجاتتىڭ كوپ بولىگى ناقتى جۇمىس ورنىنا اينالمايدى. ال كەي جەرلەردە باعدارلامالار «قاعاز جۇزىندە ورىندالدى» دەگەن ەسەپ ءۇشىن عانا جۇزەگە اسىرىلادى.

جاعدايدى شەشۋ جولدارى

جۇمىس تاپشىلىعى مەن تومەن تابىس پروبلەماسىن شەشۋ ءۇشىن بىرجولعى شارا ەمەس، جۇيەلى رەفورمالار قاجەت:

 - ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ – شيكىزاتتان تاۋەلسىز ءوندىرىس پەن وڭدەۋ سەكتورلارىن دامىتۋ;

- شاعىن جانە ورتا بيزنەستى ناقتى قولداۋ – ارزان نەسيە، سالىق جەڭىلدىگى، بيۋروكراتيانى ازايتۋ;

- ءبىلىم جۇيەسىن ەڭبەك نارىعىنا سايكەستەندىرۋ – سۇرانىسقا يە ماماندىقتاردى وقىتۋ;

- اۋىل ەكونوميكاسىن جانداندىرۋ – كووپەراتيۆتەر مەن اگروتەحنيكالىق كاسىپورىندارعا ينۆەستيتسيا;

- جەمقورلىقتى ازايتۋ جانە مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ.

قازاقستانداعى جۇمىسسىزدىق پەن تومەن تابىس — كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس، ول ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان ەكونوميكالىق جانە باسقارۋشىلىق مودەلدىڭ ناتيجەسى. ەلدىڭ دامۋ باعىتىن جاڭارتۋ، ادال باسەكەگە جول اشۋ جانە ەڭبەك ادامىنىڭ قۇنىن ارتتىرۋ — بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى.

ەگەر مەملەكەت پەن قوعام وسى جاعدايعا شىنايى ءارى بىرلەسىپ قاراسا، وندا قازاقستاندا جۇمىس تا بولادى، تابىس تا وسەدى. ەڭ باستىسى — ادام ەڭبەگىنىڭ قۇنىن ارتتىرۋ مەن ءادىل ەكونوميكا ورناتۋ. سوندا عانا قازاقستاندىقتار ءوز ەلىندە لايىقتى ءومىر سۇرە الادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz