Орталық Азия плюс оған туыстықпен ықпалдасатын Әзiрбайжан - аталған аймақтық кеңістікте өз ықпалын кеңейту үшiн бір-біріне бәсекелес әлемдiк державалардың өз мүддесiн басты орынға қоюға тырыстатын негiзгi геосаяси торапқа айналды.

Тарих қайталанбайды десекте, қазіргі заман ағымымен – ол цифрлық камуфляж киіп, экономикалық меморандумдармен қаруланған жаңа спиральдің айналымында қайтып оралады. Бір кездері орын алған Ұлыбритания мен Ресейдің Орталық Азия үшін «Үлкен ойыны» құр текке кетті деп ойлаған адам қателеседі. Ол қайта тірілді, бірақ бүгінде ежелгі жүлде – Еуразия жүрегінде өмір сүріп жатқан халықтардың еркі мен ресурстары үшін үш алып ел: АҚШ, Ресей және Қытай жанын сала күресіп жатыр. Егер бұрын бұл еуропалық сипаттағы «бөліп ал да билей бердің» жекпе-жегі ғана болса, енді - күрделі үштік партия, онда әрбір адам стратегиялық дәліздерді де, жергілікті элитаның адалдығын да, өңірге оның болашағын белгілеу құқығын да монополиялық түрде бекітуге тырысады.

ТРАСЕКА деп аталатын скальпель

Үш державаның Орталық Азияға жақындауы үшеуінің бір алаңда ойнауын еске салады. Америкалық тежеу және ену стратегиясы әскери базалар желісін қалдырған ауған науқанының прагматикалық мұрасынан туындап, энергетикалық дәліздер жобаларында жетілдірілді. ТРАСЕКА сияқты бастамалар посткеңестік кеңістіктің денесін скальпельге ұқсас кесіп тастап, мұнай мен газ ағынын Ресейді айналып өтуге бағыттады. Бүгінде бұл стратегия әскери қатысудан бас тартпастан, жаңа, экономикалық өлшемге ие болған – С5+1 форматындағы дипломатиялық бастамалар және миллиардтаған инвестициялардың риторикасы өңірге баламалы тағдырды ұсынып, оны бұрын тек өз дегендерін жүргізіп келген Мәскеу мен Бейжіңнің қолынан түбегейлі тартып алды.

Оған жауап ретінде Орталық Азия сыртқы майдан ғана емес, өз қауіпсіздігінің негізгі аймағы болып табылатынын жете түсінген Ресей статус-квоны ұстап тұруға мәжбүр. Оның басты көзірі – ҰҚШҰ мен ЕАЭО – аймақты Мәскеу уысында сақтап қалуға арналған саяси-экономикалық шлюздер жүйесі ретінде жұмыс істейді. Бұл жерде әскери қатысу исламшыл фундаментализм сияқты қауіп-қатерлердің кепілі және жергілікті элитаға қысым көрсетудің үздіксіз тетігі болып табылады. Алайда бұл құрылым бүгін жарылып кетті: ресурстарды өзіне тартып алған украиналық қақтығыс көп векторлы маневрлерге барған сайын батыл мүмкіндік беретін Астана мен Ташкентте сезілген Кремльдің осал тұстарын айқындап берді.

Осының аясында Қытайдың стратегиясы тыныш экспансияның үлгісі болып көрініп, онда саяси текетірес экономикалық тиімділіктің құрбанына айналды. Оның көзқарасы – жоғары өнер деңгейіне жеткізілген тыныш экономикалық интервенция. «Белдеу және жол» бастамасы инфрақұрылымдық жобалар үшін жай жапсырма ғана емес, ұзақ мерзімді жұмсақ сіңіру стратегиясы болып табылады, онда кең көлемді несиелер мен жол құрылысы бүкіл өңір экономикасының көрінбейтін, бірақ қайтарымсыз қайта қалыптасуына алып келеді. Ресурстарды сатып алып, қарызды сатып ала отырып, Қытай қаруды желбіретпей, Орталық Азия елдерін өзара тәуелділік желісімен айдаһарша орап отыр.

Қазақстан мен Өзбекстан әр мәміле дивидендтер алу құралына айналатын ұлы державалардың мүдделері арасында мың құбылып асқан шеберлік танытуда.

Зеңбіректер орнына несиелер, күрзінің орнына кепілдіктер

Жаңа Үлкен ойын мүлде басқа арсеналдың көмегімен жүргізіледі. Егер XIX ғасырда бәсекелестік қарудың күшімен және тікелей басып алумен жүргізілсе, қазіргі заманғы күрес экономикалық, дипломатиялық және қаңбақ күшті тетіктер арқылы жүреді. Қытай өңірді «Белдеу мен жол» аясындағы инфрақұрылымдық жобалар желісімен орап жатқанда, АҚШ пен ЕО өңірді монополиялық ықпалдан жұлып алуға ұмтылып, баламалы транзиттік дәліздерді, соның ішінде «Ортаңғыны» ілгерілетуде. Ал Ресей Орталық Азияны геоэкономикалық қарама-қайшылықтардың торабына айналдыра отырып, «Солтүстік-Оңтүстік» көлік дәлізі арқылы өз позициясын сақтап қалуға тырысуда.

Бірақ нағыз шайқас сирек кездесетін металдарды өңдеуден бастап Қазақстанда $2 млрд. инвестициямен егеменді ЖИ-хабты құруға дейінгі технологиялар майданында өрбіп кетті. Әскери өлшем де метаморфозаға ұшырады: тікелей қатысу әріптестіктің икемді жүйесіне жол берді.
Ресейлік әскери нысандар, америкалық дайындық бағдарламалары және ШЫҰ аясындағы қытайлық оқу-жаттығулар ықпалдың күрделі мозаикасын қалыптастырады. Алайда «ақыл-ой үшін қырғи-қабақ соғыс» ерекше стратегиялық маңызға ие болды: білім беру бағдарламалары нағыз бәсекелестік майданына айналды. Қытай мыңдаған стипендия ұсынады, Ресей дәстүрлі білім беру арқылы ықпалын сақтап қалады, ал Батыс бұған өз тарапынан болашақ элитаны қалыптастыра отырып, академиялық алмасулармен жауап береді.

Орталық Азия елдері көп векторлы дипломатияны шебер пайдаланатын майталман стратегтарға айналды. Қазақстан мен Өзбекстан әр мәміле дивидендтер алу құралына айналатын ұлы державалардың мүдделері арасында шеберлік танытуда. Олардың прагматизмі басты қаруға айналды: олар АҚШ-пен миллиардтаған инвестициялық келісімдерге қол қоя отырып, Мәскеумен ынтымақтастықты тереңдетіп, қытайлық инфрақұрылымдық жобаларды қабылдайды. Бұл күрделі баланс экономикалық артықшылықтар алуға ғана емес, сондай-ақ шынайы дербестік кеңістігін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Олардың өсіп келе жатқан сенімі технологиялық хабтарды құрудан бастап, Орталық Азияның бәсекелестік аренасынан қалыптасқан әлемдік саясат субъектілерінің қоғамдастығына айналатынын дәлелдей отырып, делдалдық миссияларға дейінгі батыл бастамалардан көрінеді.

Еуразия өсі – жаңа шындық

Осы жаңа Үлкен ойынның нәтижесі парадокс. Ғасырлар бойы империялардың шайқас алаңы болған Орталық Азия бүгінде ережелерді өзі бекітіп отыр. Триллиондық инвестициялары бар Қытай емес, әскери базалары бар Ресей де, дипломатиялық амалдары бар Вашингтон да басты жеңімпаздарға айналмайды. Өзінің стратегиялық жағдайын ақшаға айналдыруды салқын есептілікпен үйренген өңірдің өзі жеңімпаз болып шығады. Киплингтің ескі формуласы жаңа мағынаға ие болады: ойын аяқталмайды, бірақ оның нәтижесі біреудің жеңісі емес, мәңгілік, шиеленісті және тиімді тепе-теңдіктің өз ұпайын түгендеуі болып табылады. Еуразияның ғасырлар бойғы осі енді өзгелердің («алып қағанаттардың») амбицияларының ауыртпалығымен басып-жаншылмайды – ол оның ортасында тұрған «шағын елдердің» бәрін еңсеретін еркімен танылады.

Abai.kz