ورتالىق ازيا پليۋس وعان تۋىستىقپەن ىقپالداساتىن ءازiربايجان - اتالعان ايماقتىق كەڭىستىكتە ءوز ىقپالىن كەڭەيتۋ ءۇشiن ءبىر-بىرىنە باسەكەلەس الەمدiك دەرجاۆالاردىڭ ءوز مۇددەسiن باستى ورىنعا قويۋعا تىرىستاتىن نەگiزگi گەوساياسي توراپقا اينالدى.

تاريح قايتالانبايدى دەسەكتە، قازىرگى زامان اعىمىمەن – ول تسيفرلىق كامۋفلياج كيىپ، ەكونوميكالىق مەموراندۋمدارمەن قارۋلانعان جاڭا ءسپيرالدىڭ اينالىمىندا قايتىپ ورالادى. ءبىر كەزدەرى ورىن العان ۇلىبريتانيا مەن رەسەيدىڭ ورتالىق ازيا ءۇشىن «ۇلكەن ويىنى» قۇر تەككە كەتتى دەپ ويلاعان ادام قاتەلەسەدى. ول قايتا ءتىرىلدى، بىراق بۇگىندە ەجەلگى جۇلدە – ەۋرازيا جۇرەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ ەركى مەن رەسۋرستارى ءۇشىن ءۇش الىپ ەل: اقش، رەسەي جانە قىتاي جانىن سالا كۇرەسىپ جاتىر. ەگەر بۇرىن بۇل ەۋروپالىق سيپاتتاعى «ءبولىپ ال دا بيلەي بەردىڭ» جەكپە-جەگى عانا بولسا، ەندى - كۇردەلى ۇشتىك پارتيا، وندا ءاربىر ادام ستراتەگيالىق دالىزدەردى دە، جەرگىلىكتى ەليتانىڭ ادالدىعىن دا، وڭىرگە ونىڭ بولاشاعىن بەلگىلەۋ قۇقىعىن دا مونوپوليالىق تۇردە بەكىتۋگە تىرىسادى.

تراسەكا دەپ اتالاتىن سكالپەل

ءۇش دەرجاۆانىڭ ورتالىق ازياعا جاقىنداۋى ۇشەۋىنىڭ ءبىر الاڭدا ويناۋىن ەسكە سالادى. امەريكالىق تەجەۋ جانە ەنۋ ستراتەگياسى اسكەري بازالار جەلىسىن قالدىرعان اۋعان ناۋقانىنىڭ پراگماتيكالىق مۇراسىنان تۋىنداپ، ەنەرگەتيكالىق دالىزدەر جوبالارىندا جەتىلدىرىلدى. تراسەكا سياقتى باستامالار پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ دەنەسىن سكالپەلگە ۇقساس كەسىپ تاستاپ، مۇناي مەن گاز اعىنىن رەسەيدى اينالىپ وتۋگە باعىتتادى. بۇگىندە بۇل ستراتەگيا اسكەري قاتىسۋدان باس تارتپاستان، جاڭا، ەكونوميكالىق ولشەمگە يە بولعان – س5+1 فورماتىنداعى ديپلوماتيالىق باستامالار جانە ميللياردتاعان ينۆەستيتسيالاردىڭ ريتوريكاسى وڭىرگە بالامالى تاعدىردى ۇسىنىپ، ونى بۇرىن تەك ءوز دەگەندەرىن جۇرگىزىپ كەلگەن ماسكەۋ مەن بەيجىڭنىڭ قولىنان تۇبەگەيلى تارتىپ الدى.

وعان جاۋاپ رەتىندە ورتالىق ازيا سىرتقى مايدان عانا ەمەس، ءوز قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزگى ايماعى بولىپ تابىلاتىنىن جەتە تۇسىنگەن رەسەي ستاتۋس-كۆونى ۇستاپ تۇرۋعا ءماجبۇر. ونىڭ باستى كوزىرى – ۇقشۇ مەن ەاەو – ايماقتى ماسكەۋ ۋىسىندا ساقتاپ قالۋعا ارنالعان ساياسي-ەكونوميكالىق شليۋزدەر جۇيەسى رەتىندە جۇمىس ىستەيدى. بۇل جەردە اسكەري قاتىسۋ يسلامشىل فۋندامەنتاليزم سياقتى قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ كەپىلى جانە جەرگىلىكتى ەليتاعا قىسىم كورسەتۋدىڭ ۇزدىكسىز تەتىگى بولىپ تابىلادى. الايدا بۇل قۇرىلىم بۇگىن جارىلىپ كەتتى: رەسۋرستاردى وزىنە تارتىپ العان ۋكراينالىق قاقتىعىس كوپ ۆەكتورلى مانەۆرلەرگە بارعان سايىن باتىل مۇمكىندىك بەرەتىن استانا مەن تاشكەنتتە سەزىلگەن كرەملدىڭ وسال تۇستارىن ايقىنداپ بەردى.

وسىنىڭ اياسىندا قىتايدىڭ ستراتەگياسى تىنىش ەكسپانسيانىڭ ۇلگىسى بولىپ كورىنىپ، وندا ساياسي تەكەتىرەس ەكونوميكالىق تيىمدىلىكتىڭ قۇربانىنا اينالدى. ونىڭ كوزقاراسى – جوعارى ونەر دەڭگەيىنە جەتكىزىلگەن تىنىش ەكونوميكالىق ينتەرۆەنتسيا. «بەلدەۋ جانە جول» باستاماسى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار ءۇشىن جاي جاپسىرما عانا ەمەس، ۇزاق مەرزىمدى جۇمساق ءسىڭىرۋ ستراتەگياسى بولىپ تابىلادى، وندا كەڭ كولەمدى نەسيەلەر مەن جول قۇرىلىسى بۇكىل ءوڭىر ەكونوميكاسىنىڭ كورىنبەيتىن، بىراق قايتارىمسىز قايتا قالىپتاسۋىنا الىپ كەلەدى. رەسۋرستاردى ساتىپ الىپ، قارىزدى ساتىپ الا وتىرىپ، قىتاي قارۋدى جەلبىرەتپەي، ورتالىق ازيا ەلدەرىن ءوزارا تاۋەلدىلىك جەلىسىمەن ايداھارشا وراپ وتىر.

قازاقستان مەن وزبەكستان ءار مامىلە ديۆيدەندتەر الۋ قۇرالىنا اينالاتىن ۇلى دەرجاۆالاردىڭ مۇددەلەرى اراسىندا مىڭ قۇبىلىپ اسقان شەبەرلىك تانىتۋدا.

زەڭبىرەكتەر ورنىنا نەسيەلەر، كۇرزىنىڭ ورنىنا كەپىلدىكتەر

جاڭا ۇلكەن ويىن مۇلدە باسقا ارسەنالدىڭ كومەگىمەن جۇرگىزىلەدى. ەگەر XIX عاسىردا باسەكەلەستىك قارۋدىڭ كۇشىمەن جانە تىكەلەي باسىپ الۋمەن جۇرگىزىلسە، قازىرگى زامانعى كۇرەس ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق جانە قاڭباق كۇشتى تەتىكتەر ارقىلى جۇرەدى. قىتاي ءوڭىردى «بەلدەۋ مەن جول» اياسىنداعى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار جەلىسىمەن وراپ جاتقاندا، اقش پەن ەو ءوڭىردى مونوپوليالىق ىقپالدان جۇلىپ الۋعا ۇمتىلىپ، بالامالى ترانزيتتىك دالىزدەردى، سونىڭ ىشىندە «ورتاڭعىنى» ىلگەرىلەتۋدە. ال رەسەي ورتالىق ازيانى گەوەكونوميكالىق قاراما-قايشىلىقتاردىڭ تورابىنا اينالدىرا وتىرىپ، «سولتۇستىك-وڭتۇستىك» كولىك ءدالىزى ارقىلى ءوز پوزيتسياسىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋدا.

بىراق ناعىز شايقاس سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردى وڭدەۋدەن باستاپ قازاقستاندا $2 ملرد. ينۆەستيتسيامەن ەگەمەندى جي-حابتى قۇرۋعا دەيىنگى تەحنولوگيالار مايدانىندا ءوربىپ كەتتى. اسكەري ولشەم دە مەتامورفوزاعا ۇشىرادى: تىكەلەي قاتىسۋ ارىپتەستىكتىڭ يكەمدى جۇيەسىنە جول بەردى.
رەسەيلىك اسكەري نىساندار، امەريكالىق دايىندىق باعدارلامالارى جانە شىۇ اياسىنداعى قىتايلىق وقۋ-جاتتىعۋلار ىقپالدىڭ كۇردەلى موزايكاسىن قالىپتاستىرادى. الايدا «اقىل-وي ءۇشىن قىرعي-قاباق سوعىس» ەرەكشە ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە بولدى: ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى ناعىز باسەكەلەستىك مايدانىنا اينالدى. قىتاي مىڭداعان ستيپەنديا ۇسىنادى، رەسەي ءداستۇرلى ءبىلىم بەرۋ ارقىلى ىقپالىن ساقتاپ قالادى، ال باتىس بۇعان ءوز تاراپىنان بولاشاق ەليتانى قالىپتاستىرا وتىرىپ، اكادەميالىق الماسۋلارمەن جاۋاپ بەرەدى.

ورتالىق ازيا ەلدەرى كوپ ۆەكتورلى ديپلوماتيانى شەبەر پايدالاناتىن مايتالمان ستراتەگتارعا اينالدى. قازاقستان مەن وزبەكستان ءار مامىلە ديۆيدەندتەر الۋ قۇرالىنا اينالاتىن ۇلى دەرجاۆالاردىڭ مۇددەلەرى اراسىندا شەبەرلىك تانىتۋدا. ولاردىڭ پراگماتيزمى باستى قارۋعا اينالدى: ولار اقش-پەن ميللياردتاعان ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمدەرگە قول قويا وتىرىپ، ماسكەۋمەن ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتىپ، قىتايلىق ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى قابىلدايدى. بۇل كۇردەلى بالانس ەكونوميكالىق ارتىقشىلىقتار الۋعا عانا ەمەس، سونداي-اق شىنايى دەربەستىك كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ولاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان سەنىمى تەحنولوگيالىق حابتاردى قۇرۋدان باستاپ، ورتالىق ازيانىڭ باسەكەلەستىك ارەناسىنان قالىپتاسقان الەمدىك ساياسات سۋبەكتىلەرىنىڭ قوعامداستىعىنا اينالاتىنىن دالەلدەي وتىرىپ، دەلدالدىق ميسسيالارعا دەيىنگى باتىل باستامالاردان كورىنەدى.

ەۋرازيا ءوسى – جاڭا شىندىق

وسى جاڭا ۇلكەن ويىننىڭ ناتيجەسى پارادوكس. عاسىرلار بويى يمپەريالاردىڭ شايقاس الاڭى بولعان ورتالىق ازيا بۇگىندە ەرەجەلەردى ءوزى بەكىتىپ وتىر. تريلليوندىق ينۆەستيتسيالارى بار قىتاي ەمەس، اسكەري بازالارى بار رەسەي دە، ديپلوماتيالىق امالدارى بار ۆاشينگتون دا باستى جەڭىمپازدارعا اينالمايدى. ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق جاعدايىن اقشاعا اينالدىرۋدى سالقىن ەسەپتىلىكپەن ۇيرەنگەن ءوڭىردىڭ ءوزى جەڭىمپاز بولىپ شىعادى. كيپلينگتىڭ ەسكى فورمۋلاسى جاڭا ماعىناعا يە بولادى: ويىن اياقتالمايدى، بىراق ونىڭ ناتيجەسى بىرەۋدىڭ جەڭىسى ەمەس، ماڭگىلىك، شيەلەنىستى جانە ءتيىمدى تەپە-تەڭدىكتىڭ ءوز ۇپايىن تۇگەندەۋى بولىپ تابىلادى. ەۋرازيانىڭ عاسىرلار بويعى ءوسى ەندى وزگەلەردىڭ («الىپ قاعاناتتاردىڭ») امبيتسيالارىنىڭ اۋىرتپالىعىمەن باسىپ-جانشىلمايدى – ول ونىڭ ورتاسىندا تۇرعان «شاعىن ەلدەردىڭ» ءبارىن ەڭسەرەتىن ەركىمەن تانىلادى.

Abai.kz