Тарихтың терең қатпарларына бойласақ, қазіргі тілдік, мәдени және саяси ұғымдардың түп-тамыры мыңдаған жылдарға кетеді. Солардың бірі – көптен бері пікірталас тудырған әрі ойлы қауымды толғандырып келе жатқан “Мәскеу – қыпшақ (қазақ) сөзіме?” деген сауал. Бұл сөз тіркесі бір ғана лингвистикалық құбылысты емес, тұтас тарихи үдерісті, халықтар арасындағы ықпал мен сабақтастықты меңзейді. Толғандырған жағдайдың мәніне үңілу – өткенмен есептесу емес, бүгінгі өзімізді танудың бір жолы.

Еуразияның шалқар даласында орта ғасырларда қыпшақ тайпалары айрықша рөл атқарды. Олар тек көшпелі мәдениеттің иелері ғана демейік, сонымен бірге, Еуразия кеңістігіндегі саяси, әскери және тілдік үдерістерге ықпал еткен ірі этностық бірлестік еді. Қыпшақтар қоныстанған аумақ Дунайдан бастап Ертіске дейін созылды. Бұл тек жағрапиялық ауқымнан ғана гөрі, ықпал ету аймағының кеңдігін көрсетеді. Қыпшақ тілі сол дәуірде халықаралық қатынас тіліне айналып, түрлі халықтар арасындағы байланыс құралы қызметін атқарды.

Осы тұрғыдан келгенде, Мәскеу атауы мен ерте орыс мемлекетінің қалыптасу кезеңінде қыпшақ факторын елемеу – тарихты біржақты түсіндірумен тең. XIII–XV ғасырлар аралығында Русь жері Алтын Ордамен тығыз саяси және экономикалық қарым-қатынаста болды. Осынау байланыстар жаугершілікпен ғана шектелген жоқ, әкімшілік басқару, әскери ұйымдасу, салық жүйесі және ең бастысы – тілдік ықпалдастық арқылы жүзеге асты. Көптеген зерттеушілер көне орыс тіліндегі бірқатар сөздердің түркі, соның ішінде қыпшақ тілі арқылы енгенін айтады.

Бірқатар тілтанушылар “Мәскеу” атауы фин-угор немесе славян негізінен шыққан десе, екінші бір топ ғалымдар оның түбірінде түркілік, қыпшақтық элемент болуы мүмкін екенін жоққа шығармайды. Мұнда, проблема нақты бір этимологияны дәлелдеуден тұрмайды. Қазақтарсыз Алтын Орда болмайтыны секілді, Алтын Ордасыз Мәскеу князьдігінің күшеюі де екіталай еді.

Қыпшақ тілінде "мәск" немесе "меск" сөзі "бұзау" деген мағынаны білдіреді. Ал "к" немесе "ку" сөзі "өзен" деген мағынаны білдіреді. Демек, "Мәскеу" сөзі "бұзаулы өзен" немесе "бұзау құлаған өзен" деген мағынаны білдіруі мүмкін. Мәскеу қаласы Москва өзенінің жағасында орналасқан. Бұл өзеннің атауы қаланың атауымен бірдей. Демек, қаланың атауы өзеннің атауынан шыққан болуы мүмкін. Қыпшақ тіліндегі деректерге сүйенсек, Мәскеу қаласының атауының шығу тегі туралы жаңа болжам айтуға болады. Осы болжам бойынша, Мәскеу қаласының атауы қыпшақ тіліндегі "мәск" және "ку" сөздерінен құралған. Бұл сөздер "бұзаулы өзен" немесе "бұзау құлаған өзен" деген мағынаны білдіреді.

Тарихи деректерге көз салсақ, Мәскеу князьдерінің Алтын Орда хандарымен қарым-қатынасы ерекше болғанын көреміз. Олар билікке келу үшін хан жарлығын алды, салық жинау жүйесін меңгерді, тіпті әскери құрылымда да дала дәстүрлерін пайдаланды. Осындай тығыз байланыс жағдайында тілдік ықпалдың болмауы мүмкін емес. Қыпшақ сөздері басқару ісіне, әскери терминологияға, тұрмыстық лексикаға еніп отырды. Бүгінгі орыс тіліндегі “казна”, “караван”, “яма”, “тамга” сияқты сөздер соның айғағы.

Алайда бұл жағдайды тек бір халықтың екінші халықтан “алды” немесе “ұрлады” деген қарабайыр түсінікке салуға болмайды. Тарих – өзара ықпал мен тоғысу алаңы. Қыпшақтар да өз кезегінде славян мәдениетінен, қала өмірінен әсер алды. Бірақ ұзақ уақыт бойы үстем болған империялық көзқарас Еуразия тарихын славянцентрлік тұрғыда түсіндіруге тырысты. Соның салдарынан қыпшақ және жалпы түркі факторы көлеңкеде қалып, қосалқы рөлде көрсетілді.

Себебі, бұл сұрақ тарихи әділеттілік пен танымдық тепе-теңдікке қатысты. Өз тарихын терең білмеген халық өзгенің тарихын да толық түсіне алмайды. Қазақ халқының этногенезінде қыпшақтар негізгі орын алатынын ескерсек, Еуразия кеңістігіндегі көптеген мәдени-тарихи құбылыстар бізге де тікелей қатысты екенін көреміз. Мәскеудің тарихын зерттеу арқылы біз өз тарихымыздың да бір қырын танимыз.

Бүгінгі заманда бұл тақырып саяси астарға да ие болып отыр. Кейде тарихты өз мүддесіне қарай бұру, сол халықтың рөлін асырып, екіншісін төмендету үрдісі байқалады. Ал шын мәнінде, Мәскеу де, қазақ даласы да бір тарихи кеңістікте, өзара әрекеттесе дамыды. Қыпшақтарсыз орыс мемлекетінің ерте кезеңін елестету қиын. Бұл – кемсіту емес, тарихи фактіні мойындау.

Әдеби тілмен айтқанда, тарих – өзен секілді. Бір арнадан басталып, талай саланы қосып, ұлғайып барып теңізге құяды. Қыпшақ өзені де сол үлкен тарих дариясына құйылған мол салалардың бірі. Мәскеу сол дария жағасында бой көтерген қала ғана емес, түрлі мәдениеттердің, тілдердің, дәстүрлердің тоғысқан нүктесі.

Қорытындылай келе, бұл сауалға бір ауыз сөзбен “иә” немесе “жоқ” деп жауап беру жеткіліксіз. Мәскеудің атауы қандай тілден шықса да, оның тарихи қалыптасуында қыпшақтардың, жалпы түркі дүниесінің ықпалы болғаны даусыз. Мұны мойындау ешкімнің беделін түсірмейді, керісінше тарихқа деген құрметті арттырады. Өзара ықпалды, ортақ өткенді түсінгенде ғана біз болашаққа нақты көзқараспен қарай аламыз.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz