Қазақстанда тұратын халықтарды этносқа бөлiп, жiлiктеп айтатындардың ұзынды-қысқалы саны әрқилы шығып жүр. Президент өз сөздерiнде «Қазақстанда 130-дан астам ұлт пен ұлыс өкiлдерi бар» десе, Қазақстан халқы ассамблеясының «ел бiрлiгi» доктринасында бұл көрсеткiштi 140-қа бiр-ақ жеткiздi. Таяу уақытта ғана оншақты этнос жұмақ iздеп, жер ауып келгендей әсер қалдырды. Асылы, республикада ресми түрде қанша этнос тiркелген? Әрбiрiнiң сандық көрсеткiшi қандай? Осы және басқа да сұрақтарды талдап көрейiк.

 

67 ПАЙЫЗДЫҢ ЖЫРЫ БIТПЕЙ ТҰР

Қазақстанда тұратын халықтарды этносқа бөлiп, жiлiктеп айтатындардың ұзынды-қысқалы саны әрқилы шығып жүр. Президент өз сөздерiнде «Қазақстанда 130-дан астам ұлт пен ұлыс өкiлдерi бар» десе, Қазақстан халқы ассамблеясының «ел бiрлiгi» доктринасында бұл көрсеткiштi 140-қа бiр-ақ жеткiздi. Таяу уақытта ғана оншақты этнос жұмақ iздеп, жер ауып келгендей әсер қалдырды. Асылы, республикада ресми түрде қанша этнос тiркелген? Әрбiрiнiң сандық көрсеткiшi қандай? Осы және басқа да сұрақтарды талдап көрейiк.

 

67 ПАЙЫЗДЫҢ ЖЫРЫ БIТПЕЙ ТҰР

2009 жылдың басында ұлт­тық халық санағы өттi. «Қазақстанда қазақтың саны 67 пайыздан асты, он миллион сегiз жүз мыңға жеттi» деген ресми дерек жарияланды. Әрине, Қазақстанда қазақтың саны артып, мемлекет құ­рушы ұлт ре­тiнде бас кө­тергенi қуантарлық жайт. Алайда, қолға түс­кен мына дерек осы қуа­нышымызды су сепкендей басты. ҚР Ста­­тистика агенттiгi­нiң ресми мәлiме­тiне сүйенсек, өткен жылдың алғашқы айларында республика халқының саны15 миллион 800 мыңға тая­ған. Егер осы дерек бойынша есепшотқа салсақ, санымыз алпыс пайыздан сәл-ақ асады. Олай болса, «67 пайызды бағындырдық» деп тақиямызды аспан­ға атқанымыз, соңғы кезде «65 пайызға түсiп қалдық» деп қынжылғанымыз жолда қалды. Осы жетi немесе бес па­йызымыз қанша адамды құрайды? Жауап iзде­дiк. Аталған агенттiктiң деректе­рiмен есептегенде, жетi пайызымыз бiр миллион адамнан асып түседi екен. Бес па­йызымыз сегiз жүз мыңға жуықтайды. Өз елiндегi қазағының нақтылы санына жете алмай жүрген бұл неғылған статистикалық агенттiк?! 800 мың немесе 1 миллион қазақ қай­да кеткен? Елден үдере көш­кен кiмдi көрдiк? Бұл есептен қателесу ме, әлде солақай саясаттың салдары ма?

 

САНЫ ЖҮЗГЕ ДЕ ЖЕТПЕЙТIН 49 ЭТНОС БАР

Қазақстан халқы ассам­блея­сының «Қазақстанның ұлттық бiрлiгi» атты доктрина жобасында былай делiнген: «Ғасырлар бойы қазақтардың тарихи ме­кенiне әралуан мәдениеттiң, дiн мен дәстүр­лердi ұстанған көптеген халықтардың тағдыры тоғыс­ты. Нәтижесiнде 140 этнос пен 40 конфессия өкiлдерi қа­зақ­тармен қоян-қолтық бейбiт өмiр сүретiндей айрықша жағдай қалыптасты. Сонымен қатар, түрлi этностардың ұзақ уақыт қатар өмiр сүруi қоғамда төзiм­дiлiктiң орнықты дәстүр­лерiн қалыптастырды». Көрiп тұрғанымыздай, республикада соңғы бiр жылда этнос саны 130 дан 140-қа бiр-ақ шығыпты. Шынтуайтына келгенде, Қазақстанда ресми түрде қанша этнос тiркелген? Республикадағы барлық этностардың сандық көр­сеткiшi қандай?

ҚР Статистика агенттiгi­нiң деректерiне және көз жүгiртейiк. 2009 жылдың басында Қазақстанда ресми түрде 128 этнос тiркеуге алынған. Дәл осы 128-дiң 49-ының саны, тiптi жүзге де жетпейдi. Бес жүзден аспайтындары - 20, мыңды бағындырмайтындары - 15, бес мыңды басып озбайтындары - 13. Не керек, бас аяғын есепшотқа салғанда адам саны он мыңға жетпейтiн этностардың саны - 105. Ал 111 этностың басын бiрiктiрiп есептеп едiк 195 856 адамды құрады. Қалған 17 ұлт пен ұлыстың әрбiрiнiң саны жиырма мыңнан асты. Ендi, есебiне бара берiңiз. Жалпы саны жүзге де жетпейтiн 49 этносты, шенеу­нiктерше айт­қанда, Қазақстан деген үлкен шаңырақтың уығына теңеу дұрыс па, бұрыс па? Қатары он мыңға да жет­пейтiн 105 ұлысты саясаттың аренасына шығарып, пайдалану кiмге керек? Қай мақсат үшiн керек?

Мына қызықты қараңыз: Статистика агенттiгiнiң тiзi­мiн­­де тұрған эскимос деген ұлттың бiрде-бiр өкiлi елiмiз­де өмiр сүрмейтiн болып шықты. Оның тұсында - 0 (нөл) саны тұр. Бұрын бiр-екi эскимос тұрып басқа жаққа кетiп қалса ол неге тiзiмде тұр? Бұл ұлыс 140-тың есебiн­де бар ма, жоқ па? Билiкке, одан қалса, президентке сан ғана керек пе сонда? Н. Назарбаев мырза 140 этностың iшiнде саны онға да жетпей тұрған 13 ұлыстың бар екенiн бiле ме, жоқ па? Бiлсе қандай шара қолданады? Әккi саясатының тiрегiне айналған 140 ұлт пен ұлысты қысқарта ма, әлде «мiне, керек болса» деп 2010 жылдың соңына дейiн этнос санын 150-ге бiр-ақ шығара ма? Экономикалық көр­сет­кiштердi өсiрiп көрсетуге әдеттенген билiк үшiн этностар санын көбейте салу қиын болып па, тәйiрi.

 

ҚАЗАҚСТАНДА ОН ЖЫЛДЫҢ IШIНДЕ ЕЛУ ТОҒЫЗ ҰЛЫС ПАЙДА БОЛҒАН БА?

Жасыратын түгi жоқ, соңғы жылдары «Қазақстан - көпұлтты мемлекет, ортақ үйiмiз. Тату-тәттi өмiр сүрiп келемiз» сынды сөздер жиi айтылатын болды. Оның үстiне, бар-жоғы беймәлiм, саны, тiптi жүзге жетпесе де соңғы бiр жылдың iшiнде 130 ұлтымыз 140-қа күрт «өсiп» кеттi. Асылы, 130-ға қашан жеттiк өзi?

Статистика агенттiгiнiң 2000 жылы шыққан жинағын ақтарып отырып мынадай деректердi көзiмiз шалды. Сенiңiз сенбеңiз, он жыл бұрын Қазақстанда 81 этнос тiр­кеуде болыпты. Сонда он жылдың iшiнде елу тоғыз этнос қайдан пайда болған? Қайдан келген? Қазақстанды көпұлтты мемлекет ретiнде қалыптастыруға атсалысу үшiн бiреу сырттан шақырған ба? Неге Қазақстанда бiр ғана ұлт - қазақ ұлты бар екенi, қалғаны тек диас­поралар немесе этнос өкiлдерi екенi ескерiлмейдi, атап айтылмайды?

Этнос - ұлттар мен ұлыстардың ғылыми атауы. Бұл - елiмiзде тұратын диаспораларды қазақ ұлтымен теңестiрудiң саяси жолы. Халықаралық заңдар бойынша ұлт пен диаспора тең емес. Және диаспора ұлтқа жүктелетiн мiндеттердi көтере алмайтыны тағы бар. Бұл жөнiнде айтылып та, жазылып та жүр. Ал Қазақстан ұлттық энциклопедиясында «ұлт - ортақ тiлi, қалыптасқан мәдениетi, бiрiктiрушi салт-дәс­түрлерi мен дiнi бар адамдардың әлеуметтiк бiрлестiгi. Сонымен бiрге көптеген ұлттардың ортақ аумағы, ортақ экономикасы, сол ұлт өкiлдерiн бiрiктiретiн мемлекетi болады. Ұлт қалыптасуында адамдардың бiрлiгiнiң бастауы болатын ортақ этногенетикалық тек те маңызды рөл атқарады. Осындай талап тұрғысынан қарастырғанда «ұлт» және «этнос» ұғымдары бiрiне-бiрi өте жақын, екiншiсi бiрiншiсiнiң туып, қалыптасуына негiз болады. Этностан айырмашылығы ұлттар этнос белгiлерiне қоса саяси, экономикалық және әлеуметтiк белгiлерге ие болады» делiнген. Онда диаспора ұғымы әлеуметтiк ғылымдарда «ұлттық ата жұрты болып табылатын елден тысқары өмiр сүретiндердiң бiр бөлiгi» деп аталатынына тоқталған. Әйтсе де, бұл ұғымдарды шенеунiктерге тыңдататын пенде әзiрге жоқ.

Негiзiнде, президент бастап, шашбауын Қазақстан халқы ассамблеясы көтерiп жүрген дәл осы саясаттың iшi күйе түскен киiздей шұрық-шұрық. Әйтпегенде ше? Бiр ғана, саны онға, жүзге жетпейтiн ұлыстарды шамшырақпен iздеп, этностардың санын арттыру ақылға қонбайтын дүние ғой. Қазақстан үшiн мұның қаншалықты қажетi бар? Мақтан үшiн бе, әлде қазақты тұқырту үшiн бе? «Қазеке, ел мен жер бiздiкi деп кеуде керме, толып жатқан ұлыстарды есiңе ал!» деп. Әлде «Қазақстан - ұлттар достығының лаборатория­сы» деген кеңестiк дақпыртты қайта жаңғырту қажет болды ма?

Ұлт пен ұлыстардың санын көбейтiп оны мақтаныш санаудың Қазақстан хал­қы үшiн көк тиындық құны жоқ. Бұл - саясаттың қитұрқы ойыны ғана. Саны жүзге немесе мыңға да жетпейтiн этнос­тарды жүз мыңнан асатындармен теңестiру жөн бе? Қазақстанда адам саны жиырма мыңның үстiнде тұрған ұлт пен ұлыстың саны он жетi ғана. Ал оны еселеп өсiрiп, саны тым аз, тiптi жоқ ұлыстарды қосып жүз қырыққа жеткiзу - жөнсiздiк. Түркия­да 150-ден , Францияда 180-нен астам этнос бар. Бiрақ, аталған елдер Қа­зақ­стан секiлдi әлемге жар салып, даңғаза жасамайды. Керiсiн­ше, ондағы тұрғындар «түрiкпiз», «французбыз» деп мақтан етедi. Ал бiздегi жағдай тiптен өзгеше. Сорақысы сол мемлекеттiң бұрынғы Қазақ республикасы атауын өз­гертiп, Қазақстан Республикасы жасаған да, қазақ мүддесiн тасада қалдырып отырғандардың басшысының да, қосшысының басым бөлiгi де - қазақтың өзi.

Айтпақшы, ҚР Статистика агент­тiгiнiң төрағасы Ә.Смайылов мырзаға алдын ала «Қазақстанда ресми түрде қанша этнос тiркеуге алынған және олардың сандық көрсеткiшi қандай» деген сауал жолдадық. 15 күн өттi. Еш хабар болмады. Қайта-қайта хабарласып, әйтеуiр, сауалымызға төрағаның атынан жауап беретiн агенттiктiң маманын анықтадық та, лезде жауабымызды алдық. Дегенмен, көп өтпей «Жас Алаш» газетiнiң редакциясына Смайылов мырзаның атынан хат түстi. Онда былай делiнген: «2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының ұлттық санағы туралы» ҚР Үкiметiнiң 2007 жыл­ғы 28 қарашадағы №1138 қаулысына сәйес этностар туралы ақпарат тақырыптық жинақтарда қарастырылады және оларды жария­лау 2010-11 жыл­дар­ға белгiленген.

Сонымен қатар ағымдағы статистикалық есептiң этнос туралы мәлiметтерi бiздiң сайтта (www. ­stat.kz)­ орналас­қан». Статистика агенттiгiнiң төрағасы сұрағымызға жауап беру үшiн неге бұлай құбылғаны, әрине, бiзге беймәлiм.

 

ДЕРЕК ПЕН ДӘЙЕК

Қазақстан халқы ассамблеясы таратқан деректерге сәйкес, дәл қазiр елiмiзде 818 этномәдени бiрлестiк жұмыс iстейдi. 46 этностың өз этномәдени орталығы бар. Республикада өзге ұлыстардың тiлiн дамыту үшiн бар мүмкiндiк жасалған. 1673 мектепте оқыту таза орыс тiлiнде жүредi. 81 мектеп таза өзбек, тәжiк және ұйғыр тiлiнде бiлiм бередi. 108 мектепте 22 ұлттың тiлi өз алдына өтедi. Арнайы мамандандырылған 195 этнолингвистикалық орталық ашылған. Онда балалар мен ересектер 30 ұлттың тiлiн оқып үйренуде. Ана тiлдерiн оқытуға арналған жексенбiлiк мектептер жұмыс iстейдi. Ол үшiн мемлекеттiк бюджеттен қаржы бөлiнедi.

Елiмiзде қазақ және орыс театрларымен қатар, өзбек, ұйғыр, кәрiс және немiстiң ұлт­тық театры жұмыс iстейдi. 15 тiлде газет-журнал жарыққа шығады. 8 тiлде радиобағдарламалар, 11 тiлде телебағдарлама берiледi. 19 этностың 33 бұқаралық ақпарат құралдарының қызметiн қолдап-қолпаштауға мемлекет арнайы қаржы қарастырған. 18 жылдың iшiнде Қазақстандағы дiни бiрлестiтер­дiң саны 6 есеге өстi. Анықтап айтсақ, 671-ден 4200-ге жеттi.

 

 

КIМ ҚАЛАЙ САНАЙДЫ?

Президент Н.Назарбаев:

«Кейiнгi он жылдың iшiнде халық саны 14 миллион 900 мыңнан 16 миллион 300 мыңға жеттi. Бiз мұндай көрсеткiшке табиғи өсiмнiң артып, адам өлiмi азайғандықтан қол жеткiздiк. Сыртқа қоныс аудара бастағандардың көшi тоқтап, көшiп келгендердiң қарасы көбейiп жатыр. Осы он жылдың ауқымында Ата жұртына ТМД елдерiнен, Қытайдан, Моң­ғолиядан, Түркия мен Ираннан ресми мәлiмет бойынша 650 мың адам оралды. 1999 жылға дейiн көшiп келгендердi қоссақ олардың саны миллионнан асып түседi. Қазақтар 53 пайыздан 65 пайызға жеттi».

 

Премьер-министр К.Мәсiмов:

«Жыл басында тәуелсiз Қазақстан тарихында екiншi рет ұлттық халық санағы өттi. Санақтың алдын ала қорытындысы алдағы күзде мәлiм болады. Келесi жылы санақ бойынша арнайы сараптамалық есеп жарияланады. Санақ қорытындысының алдын ала мәлiметтерiне қарағанда, республика халқының саны 16 миллион 402 мың 861 адам­ға жеткен. Ал санақ басталмай тұрғандағы есеп бойынша халық саны 15 миллион 730 мың адамға бағалан­ған болатын. Яғни, 672 мың адамның өсiм көрсеткiшi белгiлi болды. Сондай-ақ­­ 1999 жылғы халық санағы мәлiметiмен салыстырғанда, қазiр Қазақстан халқы 1,5 миллион адам­ға өстi. Тек Астана қаласының тұрғындары соңғы 10 жылда 2 еседен артық өсiп, 678 мың адамды құраған... Жедел мәлiметтер бо­йынша, республикадағы қазақтардың саны 67 пайыздан астам болды. 1999 жылы бұл көрсеткiш 53 пайызды ғана құраған»

 

 

Қазақстанда ресми түрде тiркелген этностардың сандық көрсеткiшi.

2009 жылдың басы. ҚР Статистика агенттiгiнiң мәлiметi

 

№ Этностың атауы                             саны

1             Қазақтар                              9 540 806

2             Орыстар                              3 869 661

3             Өзбектер                             463 381

4             Украиндар                          422 680

5             Ұйғырлар                             241 946

6             Татарлар                             226 803

7             Немiстер                               220 975

8             Кәрiстер                               103 931

9             Әзiрбайжандар                       93 972

10           Белорустар                           87 090

11           Түрiктер                               89 083

12           Дұнғандар                             49 605

13           Поляктар                             39 869

14           Күрдтер                               39 660

15           Шешендер                          36 555

16           Тәжiктер                              34 296

17           Қырғыздар                            20 931

18           Башқұрттар                           20 323

19           Ингуштар                             17 849

20           Молдавандар                        17 380

21           Армяндар                              15 127

22           Гректер                                11 310

23           Мордвалар                          10 864

24           Чуваштар                             9 139

25           Удмурттар                           7 540

26           Болгарлар                           6 222

27           Литвандар                           6 183

28           Грузиндер                           5 774

29           Қарақалпақтар                     5593

30           Марийлер                            5584

31           Сығандар                            5207

32           Лезгиндер                           4643

33           Еврейлер                            4068

34           Қытайлар                            3961

35           Парсылар                           3517

36           Түркiмендер                       2129

37           Балқарлар                          2107

38           Үндiстан мен

Пәкстан халықтары              1930

39           Осетиндер                          1871

40           Латыштар                            1421

41           Аварлар                               1417

42           Эстондар                             1375

43           Қарашайлар                         1364

44           Қырым татарлары                1044

45           Арабтар                                953

46           Дарғындар                            944

47           Ауғандықтар                          821

48           Коми-пермяктар                    761

49           Чехтар                                  754

50           Моңғолдар                            752

51           Қалмақтар                             738

52           Құмықтар                               734

53           Тувалар                                635

54           Гагауздар                              620

55           Адыгейлер                            604

56           Румындар                             597

57           Лактар                                  574

58           Буряттар                              537

59           Ағылшындар                         515

60           Венгрлер                             485

61           Алтайлықтар                         476

62           Финндер                              454

63           Ноғайлар                             438

64           Американдықтар                   436

65           Сахалар (якуттар)                415

66           Итальяндықтар                      404

67           Чувандар                             388

68           Карелдер                            365

69           Хакастар                              362

70           Табасарандар                      345

71           Удиндер                               342

72           Асираилiктер                        338

73           Комилер                              288

74           Абхаздар                             214

75           Шорлар                                210

76           Черкестер                            176

77           Ненецтер                             176

78           Абазиндер                            149

79           Агулдар                                 137

80           Кабардиндар                        98

81           Халха-моңғолдар                   96

82           Кубалықтар                           95

83           Рутульдар                            93

84           Долгандар                           83

85           Коряктар                             76

86           Вьетнамдықтар                      67

87           Таттар                                  66

88           Хорваттар                            63

89           Сербтер                               61

90           Австриялықтар                       60

91           Словактар                           58

92           Испандар                            57

93           Албандықтар                        55

94           Француздар                         51

95           Еуроазиялық еврейлер           50

96           Удегейлер                            49

97           Жапондар                            46

98           Голландықтар                       45

99           Вепстер                               43

100         Эвенкiлер                           38

101         Белуджилер                          37

102         Грузиндiк еврейлер              35

103         Эвендер                              34

104         Таулық еврейлер                  33

105         Хантылар                            31

106         Қырымшақтар                       31

107         Тофалар                              30

108         Қарайымдар                         29

109         Мансылар                             24

110         Цахурлар                             23

111         Чукчалар                             22

112         Нанайлықтар                        22

113         Ижорлар                             17

114         Алеуттер                              14

115         Нивхилар                             10

116         Ительмендер                        10

117         Энецтер                               9

118         Кеттер                                  9

119         Юкагирлер                           8

120         Орогтар                                8

121         Даттықтар                             7

122         Селькуптар                          4

123         Уличтер                                4

124         Негидальдықтар                     4

125         Саамдар                               3

126         Үльттар (ороктар)                 2

127         Нганасандар                         2

128         Эскимостар                         0

129         Басқалары                          1357

 

Барлығы                             15 776 492

 

«Жас Алаш» газеті №05 (15463) 19 қаңтар, сейсенбі 2010 жыл