Алғашқы кітабы «Жапырақтар» деген атпен 1961 жылы жарық көрген екен. Бұл – балаларға арналған алғашқы өлеңдер жинағы болатын. Осыдан бастап, балаларша ойлап, балаларша сөйлеуге тырысқан ақын бұл өнердің оңай емес екенін жақсы сезінсе керек. Балалар үшін жазуды ешқашан толастатқан емес. «Ерден атайдың ертегілері», «Бәйшешектер», «Сиқырлы сыбызғы» – осының дәлелі. Біздің бүгінгі кейіпкеріміз ең алдымен – балалар ақыны.

– Әбдірахман Асылбековтің қазақ поэзиясындағы орны бір төбе де, қазақ әнде­ріне жазылған сөздері бір төбе. Қазақтың тойы ешқашан «Жар-жарсыз» өткен емес. Сіздің танымалдығыңызға мүмкіндік берген де әнге жазған өлеңдеріңіз секілді. Солай ма?

– «Қазақтың бүкіл даласы ән салып тұрғандай» деп Потанин бекер айтпаған. Қазақ ежелден ақын, әнші халық. Әсемдікке, сұлулыққа құштар елміз. Әннің құдіреті мынада: егер әнші жақсы бір ән орындаса, ол көпшіліктің арасына тез тарайды. Оны бүкіл жұртшылық жылдам игеріп алады. Ал ақын өлең оқитын болса, оны белгілі бір аудитория ғана меңгеруі мүмкін. Жалпы, көпшілік өлеңді көп оқи бермейді. Одан гөрі ән тыңдағанды ұнатады. Әннің артықшылығы да осында. Біржан сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай, Мәди, Естай, Әсет неге танымал болды? Олардың да ақындық қасиеттері болған. Осы күнге дейін олардың әндері халықпен бірге жасап келеді.

– Сіз әнге сөз жазсаңыз, Біржан салдың, Ақан серінің, Естайдың артықшылығы әнінің сөзін де өздері шығарғандығында емес пе?

– О заман мен бұ заманды салыстыру мүлдем келмейді. Қазір біз жаһанданған қоғамда өмір сүріп келеміз. Мәселен, ақын­ның өзін бірнеше салаға бөлуге бола­ды. Балалар ақыны, ақын, термеші, жырау­лық поэзия өкілі, сатира, т.б. болып бөлініп кетеді. Ақын өз алдына өлең шығарады, әнші әнін орындайды. Композитор сөзге ән жазады. Олар біріккенде, ошақтың үш бұтына айналады. Бірігіп жұмыс істемесең, алға жылжуың екіталай. Әнші, композитор, ақын бірігіп жұмыс істесе, сапалы дүние туады. Ақан, Біржанның заманында әнді де, өлеңді де өздері шығарды. Әрі өздері орындады. Бізде де өздері орындайтын ком­позиторлар жоқ емес. Ескендір Хасан­ғалиев, Марат Ілиясов секілді азаматтар бар. Өздері композитор, өздері орындаушы. Талантты жастар үш саланы бірдей меңгеріп жатса, неге қуанбасқа?! «Әу демейтін қазақ жоқ» демекші, ән шығарып, сөзін жазып, өздері орындап жатса әрі сапалы дүние тудырса, қуанудан басқа амалымыз жоқ.

– Өзі композитор, өзі ақын, өзі әнші жас­тар көп қазір. Оларға қандай баға берер едіңіз?

– Иә, ондай ұмтылушылықтар бар. ХVIII-ХІХ ғасырлардағы халық компо­зи­торлары секілді әмбебап болғысы келетін жастар бар. Бірақ олар ойдағыдай биіктерге көтеріліп жүрген жоқ. Не музыкасы, не әні ақсап жатады. Не өлеңі, не дауысы келмей қалады. Таланты жетпей жатса, артық тыраштанудың қажеті жоқ. Біржан сал мен Ақан серіге, Естай мен Мәдиге Құдай ерек­ше дарын берген. Ондай ерекше қасиет ілуде біреуге қонбаса, екінің бірінің қайта­лауы мүмкін емес. Дарынды Алла береді. Саф өнерге қиянат жасауға болмайды. Қолынан келмей ме, сөзін кәсіби ақындар­ға жаздырсын. Ақын болса, әнін кәсіби ком­позиторға берсін. Орындаушылық ше­берлігі болмаса, талантты әнші ұл-қыздар жетерлік. Солар орындасын дер едім.

– Сіздер әнге сөз жазып жүрген уақытта қатаң цензура болды. Көркемдік кеңес әннің сөзіне де, өзіне де ерекше мән беретін. Арна­йы комиссия қадағалап, сараптап отырды. Қатал сыннан өткен ән ғана эфирге жолдама алады екен. Қазір ән шығару да, оны тарату да жеңіл боп кетті. Көркем дүниенің сапа­сына неге мән бермей кеттік?

– Өткен ғасырдың 60-70-80 жылдары Қазақ радиосында, телеарналарда, кино­студияда арнайы көркемдік кеңес жұмыс істеді. Көркемдік кеңес танымал әншілер мен композиторлардан, ақындардан құралды. Олар әншінің әніне, ақынның сөзіне, композитордың шығармасына арнайы баға беріп отырды. Кем-кетігі болса, қайта түзетуге жіберетін. Сыннан өтпей қалған жағдайда, ол әнді эфирге шығармайтын еді. Қазір ерінбеген етікші болған заман. Әлі пісіп-жетілмеген, шикі дүниелер эфирден өтіп жатыр. Мұның бәрі қадағалаудың жоқтығынан. Көркемдік кеңес жұмыс істемегендіктен, «шөп те өлең, шөңге де өлең» боп кетті. Мәдениет министрлігінде қадағалайтын арнайы бөлім болуы тиіс. Мұндай бөлім бар болуы да мүмкін. Бірақ олар жұмыс істеп отырған жоқ.

– Әнге жазған мәтіндеріңіздің ішінде жарам­сыз боп, эфирге шықпай қалғандары бол­ды ма?

– 500-ге жуық әнге сөз жазыппын. Оның бәрі айтылып, оның бәрі тыңдар­манға жетті деп айта алмаймын. Соның 300-дейі Қазақ радиосының алтын қо­рында жазылып, сақтаулы тұр. Оның бәрін бір күнде береді деп ойламаймын. Кей күндері екі-үш әнім айтылып қалады. Там-тұмдап болса да, тыңдарманына жетіп жүр.

– Алғашқы әнге сөз жазғаныңыз есіңізде ме?

– Мектеп бітіріп, әрқайсымыз әр қияға аттандық. Сыныбымызда ұлдар көп еді. Қыздар мүлдем аз. Ата-аналар ол кездері қыз баланы көп ұзаққа жібере бермейтін. Ұлдар оқу оқимыз деп, Алматыға аттандық. Алматыға келгеннен кейін, жан-жаққа шашырап кеттік. Әрқайсымыз әр инс­титутта оқимыз. Солардың арасында Берден Байқошқаров деген жолдасымыз болды. Ол ауылшаруашылық институ­тында оқиды. Берден үйленген жылы жолдастарым жиылып, маған қолқа салды. Олар менің ептеп өлең жазатынымнан хабардар. «Әбдірахман, өлең жазып жүргеніңді білеміз. Бұрын тойда «Жар-жар» айтылушы еді. Кейінгі кезде мүлдем айтылмай жүр. Соның мәтінін өзгертіп, қайта жазсақ қайтеді» деп ұсыныс тастады. Ұсыныстарын қабыл алып, үйге келген соң, бір түнде жаңа мәтінін жазып шықтым. Түймелі моншақты машинкам бар еді. Ол үш данадан артық баспайды. Үш данадан үш рет басып, тоғыз данасын шығарып алдым да, жолдастарыма таратып бердім. Сөйтіп, алғаш рет Берденнің тойында төрт-бесеуіміз қосылып, орындаған едік. Сол тойда біреулер бір данасын алып кетсе керек. Келесі жолы тағы бір тойға барсақ, «Жар-жар» орындалып жатыр. Бұл 1959 жыл болатын. Қазір елу алты жыл болып­ты. Содан бері «Жар-жар» тойдың сәніне айналды.

– «Жар-жарға» байланысты да сын көп. Бұрын «Жар-жарды» қыз ұзатылған кезде орындаушы еді. Қазір тойда орындайтын болып кеттік. Ата салтқа қарасақ, «Жар-жардың» мәні, мағынасы бөлек секілді. Бұл сынға қалай қарайсыз?

– Қызды ұзатқан кезде, сыңсу айты­латын. Сыңсу – қыздың қоштасу әні. 
– Есік алды ақ қайың,

Ақ қайыңды баспайын.

Үйден аттап шыққан соң,

Еркелікті тастайын, – дегендей, қыз жаңа жұртқа бет алғанын айтып, өз жұр­тын, ата-анасын қимай, қоштасатын бол­ған. 

Біз оны жаңа өмірге лайықтап:
– Осы өмірге лайық отты жағып,

жар-жар,
Келеді әне, екі жас топты жарып, 

жар-жар.
Үлкені мен ауылдың жасы мұнда, 

жар-жар,
Жас келінді көруге асығуда, жар-жар,

Құтты болсын тойларың замандастар, жар-жар, – деп өңдеп жаздық. Сол әннің әлі күнге халықтың кәдесіне жарап, еш өзге­ріссіз орындалып келе жатқанына қуана­мын. 2000 жылға дейін мұны халық әні деп айтып келді. Кейін өзімнің сөзім екенін көрсетіп, Әділет министрлігіне: «Бұл – менің әнім. Міне, мынау шақыру билеттері. Әндер жинағы. Менің құқы­ғымды қайтарып, авторлығымды белгілеп беріңдер» деп хат жаздым. 2003 жылы Әділет министрлігі менің авторлығымды белгілеп, куәлік сертификатын берді. Содан бері «Жар-жардың» заңды авторы болып келемін. Бұл ән халықтікі әрі менікі.

– Бір жылдары осы әнді «All-Давай» тобы орындағанын білеміз. Ол топ «Жар-жардың» әуенін мүлдем өзгертіп жіберді. Кейін сол топпен соттасқаныңызды есті­дік. Соттың соңғы нәтижесі не болды?

– Оларды сотқа берген жоқпын. Бірақ өздеріне ескерту жасадым. Оны да білмей­тін едім. Бір жолы Қазақ радиосынан кез­дейсоқ естіп қалдым. Өлеңді бұзып, қа­йыр­масын мүлдем өзгертіп алыпты. Менің нұсқамда олай жазылмаған. Олар: «Мы казахи не дураки, любим вкусные тамаки, куырдаки и бешбармаки» деп қойыпты. Бұл – шын мәнінде қазақты мазақтау. Содан жігіттерді іздеп жүріп, тауып алдым. Тіпті әнді аудиотаспаға енгізіп жіберген. «Жігіттер, заңсыз әрекет жасапсыңдар. Мен сотқа берсем, сендерге айыппұл төле­теді. Бізде авторлық қоғам бар. Сол қоғамға барып, өз қателеріңді мойындап, аудио­таспаларыңды құртыңдар» дедім. Автор­лық қоғамға барып, өздеріне тиесілі айыппұлдарын төлеп, қателерін мойын­дапты. Одан кейін ол ән орындалмай кетті. Бір жерде жазылған нұсқасы бар шығар, бірақ өзім естіген емеспін.

– Көбіне Алтынбек Қоразбаевпен одақ­тас болған екенсіз.

– Алтынбекпен Кенен атаның 95 жыл­дығында таныстық. Содан бері екеуміз тығыз одақтаса жұмыс істеп келеміз. Алтекеңнің 20 әніне сөз жазыппын. Оның бәрі көпшіліктің арасында жиі орындалып жүр. Әбиірбек Тінәлиевтің он шақты әніне сөз жаздым. Біздің ауданнан Орынбасар Әлжаппаров деген әуесқой композитор шықты. Оған да бес-алты өлең жаздым. 1967-68 жылдары Қазақ радиосының музыкалық редакциясында қызмет атқардым. Ескендір Хасанғалиев, Нұрғали Нүсіпжанов, Ілия Жақанов, Мансұр Сағатов сияқты әнші-композиторлармен бірге жұмыс істедік.

– Шәмші Қалдаяқов пен Нұрғиса Тілен­диевке жолыға алмадыңыз ба?

– Шәмшінің әндеріне сөз жазу маң­дайыма бұйырмапты. Бұл да үлкен өкініш. Нұрғиса Тілендиевпен бір кездескенімде, «Бір бала» әніне сөз жазып бергенім бар. Қазір ол ән де көп орындала бермейді. Алғаш Ескендірмен, Нұрғалимен жұмыс істеп жүргенімде, Ескендірдің біраз әнде­ріне сөз жаздым. «Ерден ағайдың ертегісі» деген ән жаздық. Оны Роза Бағланова апайымыз тыңдап, ұнатып қалды. Кейін Роза апай оркестрмен орындап жүрді. Қазір сол ән көп орындалмайды. Жарты ғасырға жуық орындалған ән ұмытылып барады. Ескендір Хасанғалиевтің бірнеше әнінің сөзі – менікі. Медеу Арынбаев дейтін талантты інім бар. Өзі композитор әрі әнші. Оның да әндерінің сөзін жазып жүрмін. Жас композиторлардың арасында Ринат Гайсин дейтін талантты жігіт бар. Онымен де біраз бірлесіп жұмыс атқардық. Жастардың өздері өтініш айтып келсе, ешқайсының бетін қаққан емеспін.

– «500-ге жуық әннің сөзін жаздым» дей­сіз. Әнге сөз жазамын деп жүріп, поэ­зияңыз бір шетте қалып қойған жоқ па?

– Бір шетте қалып қойды деп айта алмас едім. Мен ең алдымен балалар ақыны­мын. Балаларға арналған өлеңдерім 18 кітап болыпты. Ертегілер, өлеңдер, әндер, жұмбақтар, т.б. кітаптарым жарық көрген. Балалар әдебиетінен бөлек, балаларға жазған әндерім де жетерлік. Бүгінгі министрлікке айтар өкпем де жоқ емес. Қазір балалар әдебиетіне көңіл бөлуді мүлдем қойды. «Балабақшаларда балаларға кітап жетіспейді» дейді. Алғаш әдебиетке келгенде 20 шақты балалар жазушылары болды. Қазір олардың көбісі о дүниелік болып кетті. Жаңадан шық­қандарының есімі белгісіз. Мұның себебі балалар әдебиетіне көп көңіл бөлінбе­гендіктен. Қаламақы төлемейді. Сондық­тан балалар әдебиеті тоқырау үстінде. Мүлдем жоғалып кетті деп айта алмаймын. Бірақ алға жылжудың орнына артқа кетіп барамыз. Бала – біздің болашағымыз. Мәдениетіміз де, тіліміз де балаларға байланысты. Бір кездері синонимдер өлмесе екен деп жазып едім. Бет туралы мысал келтірдім. Беттің өзінің 40-тан астам синонимі бар. Біз бет, дидар деген екі-үш түрінен артығын білмейміз. Демек, біздің тіліміз байып емес, жұтылып бара жатқан секілді. Оған тағы бір себеп, кітап оқы­май­ды. Кітап оқымағаннан кейін, радио мен теледидардан тілімізді насихаттамағаннан кейін, тілімізді алға жылжыта алмаймыз. Мәңгілік ел боламыз дейміз. Ал Мәңгілік ел болу үшін алдымен Мәңгілік тіл болу керек. Осыған баса назар аударуымыз керек.

– Балалар жазушыларының шығарма­ларының дені оқулыққа енбей жүр. Сіздің шығармаларыңыздың тағдыры не боп жатыр?

– «Атамұра», «Мектеп» баспасынан шыққан оқулықтарда шығармаларым бар. Жақында «Атамұра» баспасы 3-5 сыныпқа арналған музыкалық оқу кітабын шығарды. Сонда «Жар-жарды» халық әні деп қойыпты. Авторлар қоғамына хабарлап айттым. Жауабын солар берер.

– 300-ге жуық әніңіз көпшілік ара­сында орындалып жүр. Жеке шығармашылық кешіңізді жиі өткізесіз бе?

– Осы күнге дейін 2 рет шығармашылық кешімді өткіздім. 70 жасқа толғанымда Республика сарайында өткіздім. Ал 75 жасымда Қазақконцерт залында өтті. Шығармашылық кешіме қазақ эстрада­сының жұлдыздары қатысты. Мақпал Жүнісова, Роза Рымбаева, т.б. өнер адам­дары бар. Мен оларға ризамын. Халқым риза.

– Құпия болмаса, авторлар қоғамынан қанша қаламақы алып тұрасыз?

– Авторлар қоғамына 12-13 жылдай мүшемін. 300-ге жуық туындым тізімде бар. Радио бола ма? Теледидар бола ма? Концерттер бола ма? Оның қаламақысы жиналып тұрады. Оны өздері жинайды. Тек Алматы ғана емес, басқа облыс орталық­тарында да өздерінің адамдары бар. Автор­лардың түскен қаламақысын беріп тұрады. Тіпті еленбей кеткен, қайтыс болып кеткен авторлардың да қаламақысын ұрпақтарына беріп отырады. Заң бойынша, автордың құқығы 70 жылға дейін сақталуы тиіс. Оның да қаламақысы жаман түспейді. Белгілі бір орта дәрежесіндегі қызметкердің бір айлық ақысындай айлық түсіп тұрады.

– Зейнетақыңыз қанша?

– Аса көп деп айта алмаймын. Авторлық қоғамнан алатын аз-маз сыйақыммен қосқанда, бір адамның тұрмысына жетеді.

– Соңғы жылдары баспадан кітап шығардыңыз ба?

– Соңғы жылдары 2-3 кітап шығардым. Астанадан сатиралық «Ұр, тоқпақ» деген кітабым шықты. Сондай-ақ Крыловтың бүкіл мысалын аудардым. Толық түрде үтір, ұйқасына, жұрнағына дейін сол қалыпта аудардым. Бұл енді қиын жұмыс. Қиын болса да, аударған соң классикалық нұсқасын сақтап, өзінің көркемдігіне қиянат жасамай, халыққа жеткізейін деген ой болды. Маған дейін де Крыловтың мысалдарын аударғандар бар. Оларды да салыстырып көрдім. Көпшілігі өз бет­терінше аударған. Крыловтың нұсқасын ұстамаған. Кейде Крыловтың ойларына ой қосып жібереді немесе Крыловтың жақсы ойларын жеткізе бермейді. Немесе Кры­ловтың 10 жолдық мысалын 17-20 жолдай етіп жасап жібереді. Бұл меніңше аударма емес, мазмұндау. Аударма жасаған соң дұрыстап жасау керек. Ондай классик­терді аударғанда абайлап, сеніммен батыл бару керек. Соны өз нұсқасына жеткізе аламын ба? Әлде жеткізе алмаймын ба? Көркем дүниені төмендетіп жіберсек, онда авторға қиянат жасаған боламыз.

– Бұл өзіңіздің еркіңізден тыс барған аудармаңыз ғой. Әлде жүрек қалауыңыз ба?

– Крыловты, Пушкинді көп аудардым. Пушкиннің біраз ертегілерін аудардым. Өйткені Абай, Шернияз, Махамбет, Сұл­тан­махмұт сияқты ақындарды көп оқимын. Сонымен қатар орыс әдебиетінде Крылов пен Пушкинді жақсы көріп оқыдым. Крыловтың мысалдары жаныма өте жа­қын. Крыловқа ұқсап, сатиралық мысалдар жаздым. Ол жинақ боп шықты. Тағы бір сатиралық жинағым дайын тұр. «Балық пен халық» деп аталады. Балықтардың жыл өткен сайын тұқымы өсіп емес, өшіп барады. Бұл табиғи апатқа да, экологиялық жағдайға да байланысты шығар. Екінші­ден, өзіміз балықты орынсыз көп аулаймыз. Мұны мысал ретінде алып отырмын. Балық бейшара осылай азайып, қырылып барады. Олар шағымданайын десе, ешкімге айта алмайды, мұңын шағайын десе, тілі жоқ. Халық та бір, балық та бір. Тілі жоқ халық өшеді. Сол секілді тілі жоқ балық – халық деген мағынада жаздым.

– Сатиралық шығармаларыңыз әдеби ортада бағаланды ма?

– Әдеби орта бағалағанда, өзімді ешқашан сыйлыққа ұсынған емеспін. Менде жалпы сыйлық жоқ. Көбісі өздерін ұсынады. Өткен жылы Мәдениет министр­лігінің мәдениет саласының үздігі деген құрмет белгісін алдым. Байқаулардан жүл­де­лі орындар алып тұрамын. Өткен жыл­дың соңында тағы да Астанаға барып қайт­тым. Менің үш мәтінім бірінші орын алды. Тәуелсіздік толғауы, туған ел номина­циялары бойынша Кеңес Дүйсекеевтің әніне жазылған «Туған жер» әні бірінші орын алса, «Сарбаздар жыры» деген тағы бір ән алғашқы жүлделі орынды иемденді.

– Әнге жазған мәтіндеріңізді сатып көрдіңіз бе?

– Шынымды айтайын, жасыратын ештеңесі жоқ. Жас композиторлар, жас әншілер бірінен-бірі естіп, жиі іздеп келеді. Солардың өтінішімен бір мәтінді 100 дол­ларға жазып беремін. Біреулер көп алады екен дейді. Аз болсын, көп болсын, Құдай­дың берген несібесін қанағат тұтамын.

– Ұлт үшін не істедім деп ойлайсыз?

– «Жар-жардың» өзін сол ұлт үшін шығарған игілігім деп есептеймін. «Жар-жар» әнімен қаншама отбасы құрылып жатыр. Сол отбасыдан қаншама ұрпақ өмірге келуде. Мен сөзін жазған әндердің көбі халықтың игілігіне жарап жатса, содан ләззат алса, осының өзі ұлт үшін жасалған еңбегім деп білемін.

– Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАС

Baq.kz

Тұпнұсқадағы тақырып: (Тілі жоқ халық балық тәрізді - Ә. Асылбеков)