Қазақ киносы дамудан кенде емес. Жанданып-ақ келедi. "Жанданып келедi" дейтiнiмiздiң де жөнi бар. Жыл сайын қазақ киносының қатарына қосылып жатқан соңғы туындылар осының дәлелi. Бiреуi ұнатып, бiреуi ұнатпаса да, әйтеуiр, қазақ киносы көштен қалып келе жатқан жоқ. Бұрынырақта саусақпен санарлықтай ғана фильм шығады деп қамығушы едiк, қазiр оның да орны түзелiп келедi.

Қазақстандық болсын, көршi Ресей мемлекетiмен бiрiгiп түсiрiлiп жатқан фильмдер болсын, әйтеуiр сапқа енгiзiлiп жатқан "Прыжок Афалины", "Ирония любви", "Сказ о розовым зайце", "Кто Вы, господин Ка?", "Келiн", "Секер", "Обратная сторона" және т.б. фильмдердi атауымызға болады. Аталмыш фильмдердiң сапасы қаншалықты деңгейде екендiгiн кино сыншыларымыз да, тiлшi қауым да аракiдiк баспасөз беттерiнде, телеэкранда жиi мәселе қозғап жүргендiгiнен көзiқарақты оқырман хабардар шығар. Бiздiң бүгiнгi айтар мәселемiз, қазақ киносы және мемлекеттiк тiлдiң жайы.

Қазақ киносы дамудан кенде емес. Жанданып-ақ келедi. "Жанданып келедi" дейтiнiмiздiң де жөнi бар. Жыл сайын қазақ киносының қатарына қосылып жатқан соңғы туындылар осының дәлелi. Бiреуi ұнатып, бiреуi ұнатпаса да, әйтеуiр, қазақ киносы көштен қалып келе жатқан жоқ. Бұрынырақта саусақпен санарлықтай ғана фильм шығады деп қамығушы едiк, қазiр оның да орны түзелiп келедi.

Қазақстандық болсын, көршi Ресей мемлекетiмен бiрiгiп түсiрiлiп жатқан фильмдер болсын, әйтеуiр сапқа енгiзiлiп жатқан "Прыжок Афалины", "Ирония любви", "Сказ о розовым зайце", "Кто Вы, господин Ка?", "Келiн", "Секер", "Обратная сторона" және т.б. фильмдердi атауымызға болады. Аталмыш фильмдердiң сапасы қаншалықты деңгейде екендiгiн кино сыншыларымыз да, тiлшi қауым да аракiдiк баспасөз беттерiнде, телеэкранда жиi мәселе қозғап жүргендiгiнен көзiқарақты оқырман хабардар шығар. Бiздiң бүгiнгi айтар мәселемiз, қазақ киносы және мемлекеттiк тiлдiң жайы.
Қыркүйек айының соңғы апталарының бiрiнде Алматыда "Еуразия" кинофестивалi өткенi белгiлi. Алтыншы рет өткiзiлген фестивальдiң Орта Азия және түркi тiлдес халықтардың киноларына арналғанын да бiлемiз. Аталмыш фестивальде көрермен "Қыз Жiбектiң" техникалық тұрғыдан жаңартылған нұсқасын тамашалаған едi. Ең қызығы, қырық жылға жуық уақыт бойы көрерменнiң сүйiспеншiлiгiне бөленген, қазақ киносының жауһары саналатын "Қыз Жiбектiң" жаңартылған нұсқасын көпшiлiк орыс тiлiнде көрдi. Қазақ тiлiнде дайындалса, ешкiм көрмейдi деп ойлады ма екен, әйтеуiр "Қыз Жiбек" орысша сөйледi. Қазақ үшiн "Қыз Жiбектiң" жөнi де, жолы да бөлек едi. Әрине, қазақ тiлiнде.
Кеңес үкiметi үстемдiк құрған жылдары қазақ киносы амалсыздан орыс тiлiнде дайындалғанын бiлемiз. Өйткенi, ол жылдары "Қазақфильмде" дайындалған кинолардың барлығы дерлiк Мәскеуде талқылауға түсетiн едi. Мәскеулiктердiң ығына қарай, орыс тiлiнде дайындалып, цензурадан өткеннен кейiн ғана қазақша дубляжы жасалатын. Әрi ол уақытта "Қазақфильмде" дубляж саласы да өте қарқынды дамыды. Орыс тiлiнде түсiрiлдi, артынан қазақша дубляж жасалды. Қазақ кино өнерiнiң саңлақтары саналатын режиссерлерiмiздiң көбi орыс тiлiнде түсiруге мәжбүр болды. Орыс тiлiнде түсiрiлмесе, талқылаудан, сыннан өтпей қалатын болғандықтан, амалсыздан соған барды. Ал, бүгiн тәуелсiздiгiне 20 жыл толып отырған қазақ елiнiң киносы әлi де ресми тiлде сөйлеуге мәжбүр. Бұның сыры неде? Әлде мемлекеттiк тiлде дайындалған фильмдерге сұраныс жоқ па? Бiздiң бiлуiмiзше, орыс тiлiнде дайындаңдар деп мәжбүрлеп отырған ешкiм жоқ. Ендеше, неге бiз, яғни ұлттық режиссерлер орысша сөйлеуге құмармыз.
Әлемнiң озық фильмдерiн қазақ көрермендерi тамашалауға әрқашан да дайын. "Жақсыны көрмек үшiн" демей ме, Голливуд пен Болливудтың жақсы өнiмi болса немесе қытай мен жапон елiнiң режисерлерi дайындаған озық фильмiн неге тамашаламасқа?! Мұхиттың бiр түкпiрiндегi елдiң тарихымен де, тыныс-тiршiлiгiмен де әуелi кино арқылы танысамыз. Ел мен елдi жақындататын да, бiр-бiрiне танытатын да - кино өнерi.
Бiрақ, қай ұлттың фильмi болмасын, дубляж қазақ тiлiнде жасалса, жақсы дүниенi көретiн көрермен табылады. Демек, "Қазақ көрерменi орыс тiлiнде болмаса, фильмдердi көрмей қояды" деген терiс түсiнiктi қалыптастырып жүрген режиссерлерiмiз бен киногерлерiмiздiң өздерi сияқты.
Сонымен... Қазақ қоғамы үстемдiк құрған бүгiнгi бейбiт заманда қазақ киносының әуелi орысша сөйлеп, одан кейiн ғана қазақшаға аударылуына не себепкер? Бiздiң бүгiнгi режиссерлерден бiлгiмiз келгенi де осы...

Ақан САТАЕВ, режиссер:
- Ақан аға, сiз өз фильмдерiңiздi әуелi қай тiлде түсiресiз?
- Қазақ тiлiнде де, орыс тiлiнде де...
- Жалпы, қазақ тiлiнде түсiрiлгенi көп пе?
- "Ағайынды" фильмi ғана.
- "Адасқандар" мен "Рэкетир" орыс тiлiнде түсiрiлдi ме?
- Иә.
- Неге?
- Сценарий бойынша солай болды.
- Әуелi қазақша түсiрiп, содан кейiн орысша дубляж жасау қиындық тудыра ма?
- Негiзi болады, бiрақ, ол қымбаттау тұрады.
- Неге қымбат?
- Технология бойынша, кинотеатрда орысша айналдырып алғаннан кейiн, оны қазақшаға аударамыз. Ал, басынан бастап, қазақша жасайтын болсақ, оны орысшаға аударуға тура кеп тұрады.
- Тек қазақ тiлiнде түсiрiлсе, көрермен ол фильмдi көрмейдi деп ойлайсыз ба?
- Онда көрермен көп бармайды. Одан кейiн бiз шығарған ақшаны қайтарып ала алмаймыз.
- Демек, орыс тiлiндегi нұсқасы жақсы айналымға түседi ғой.
- Өйткенi, өкiнiшке қарай, көп көрерменiмiз қазақша бiлмейдi. Қазақша түсiнбейдi, қазақша сөйлемейдi.
- Сонда сiз өз фильмдерiңiздi тек қалалық жұртшылық үшiн түсiресiз бе?
- Жоқ. Мәселен, "Ағайынды" фильмiн бүкiл Қазақстан жұртшылығы тамашалады.
- "Рэкетир" мен "Адасқандар" фильмiн ше?
- Қазiр "Адасқандарды" ауыл жұртшылығы көрiп жатыр. Қазақша түсiрсек, қазақ көрерменi көредi деген үмiтiмiз бар.

Жаңабек ЖЕТIРУОВ, режиссер:
- Аға, сiздiң фильмдерiңiз қай тiлде түсiрiлдi?
- Тек, қазақ тiлiнде. Басқа тiлде түсiру мүмкiн емес. Адамның бет-жүзi оның айнасы ғой. Ол егер қазақ тiлiнде сөйлемесе, оның мимикалары келмей қалады. Одан қазақы образ шықпайды.
- Ендеше, бiзге әуелi орысша түсiрiп, одан кейiн қазақы дубляж жасаудың қажетi жоқ деп ойлайсыз ба?
- Ол жәй ғана дүние. Баланы шаранасынан жарып алғаннан кейiн, сондай дүние шығады. Қазiр көп балаларды iшiнен жарып алып жатыр ғой. Жарып алған балада анаға деген, ананың балаға деген махаббаты шынайы болмайды. Режиссер өзiнiң шаранасы үшiн өмiрбақи жауап беретiн болса, оның да құны болады. Оның тағдыры сенi ойландырады, бiреу ауыр пiкiр айтса, соған қиналасың. Ал, жаңағыдай ақша үшiн түсiре салатын болсаң, оған ешкiмнiң жаны ашымайды. Ол фильмнiң ары қарайғы тағдырына алаңдамайды. Түсiредi, болды.
- Көп режиссерлерiмiз фильмiн орысша түсiрiп, одан кейiн ғана қазақша аударма жасап жүрген жоқ па?
- Сөйтiп жүргенi рас. Олардың көбi орысша жазады. Көпшiлiгi қалада өскен балалар, оған орысша түсiрген ыңғайлы. Актерлердiң көбi қазақша бiлмейдi. Соған ыңғайлы болу үшiн жасайды. Сценарий орыс тiлiнде дайындалады, сол бойынша түсiредi.

Сатыбалды НАРЫМБЕТОВ, режиссер:
- Сатыбалды аға, сiз бұған дейiн түсiрiлген фильмдерiңiздi орыс тiлiнде түсiрдiңiз бе, әлде қазақ тiлiнде ме?
- Егер қазақтар болатын болса, ылғи қазақша сөйлейдi.
- Алғашқы нұсқасы қалай дайындалады?
- Қазақ тiлiнде.
- Мұстафа Шоқай фильмi қалай түсiрiлдi?
- Тарихи деректерге қарасаңшы. Мұстафа бес тiл бiлген адам. Немiстермен немiсше, французбен французша, орыстармен орысша, әйелiмен орысша сөйлесiп жүр. Алашордашылар отырған кезде, қазақша сөйлеседi. Кино деген өмiрге жақындау келу керек. Баяғыда Кеңес үкiметiнiң кезiнде қай елде болсын, Мәскеуге тапсырамыз, мәскеудегiлер орысша түсiрiп келiңдер дейтiн. Сосын тiлiн бұрап отырып, орыстандыратынбыз. Негiзгi түпнұсқа орыс тiлiнде болатын да, бiр жылдан кейiн қазақшаға аударатын едiк. Ол үрдiстен арылып келе жатырмыз ғой.
- Дубляжды қазақ тiлiнде жасайсыз ба, әлде орыс тiлiнде ме?
- Ол материалына байланысты, қалқам-ау.
- Сценарий өзге тiлде болса, сол тiлдiң ыңғайына қарай түсiрiле ме?
- Кейiпкерлер орыс болса, орысша, тәжiк болса, тәжiк, қазақ болса, қазақша сөйлейдi.

Ардақ ӘМIРҚҰЛОВ, режиссер:
- Ардақ аға, фильмдерiңiздi қай тiлде түсiрдiңiз?
- Қазақ тiлiнде.
- "Абай" фильмi де, "Отырардың күйреуi" де қазақша түсiрiлдi ме?
- Иә.
- Қазақша түсiрiп, дубляжды орысша жасадыңыз ба?
- Оларда дубляж жоқ. Кәсiби бiр дауысты аударма деймiз ғой.
- Қазiр кейбiр режиссерлерiмiз әуелi орысша түсiрiп, одан кейiн қазақшасын дайындап жүр, бұған қалай қарайсыз?
- Әр киноның өз орны бар ғой. Егер онда орысша кейiпкер болса, орысша сөйлейдi. Кейбiр қазақтар орысша сөйлейдi, ондай болатын болса, орысша түсiру керек.
- Сiз солай ойлайсыз ба?
- Ал, ендi қазақ ауылын түсiрсеңiз, тарихи фильм түсiрсеңiз, оны қазақ тiлiнде түсiру керек. "Современный" фильм басқа.
- "Современный" фильм қандай фильм?
- Қазiргi уақыт...
- Қазiргi қалалық жұртшылық қазақ тiлiндегi фильмдi көре алмайды деп ойлайсыз ба?
- Жоқ. Өмiр сондай. Далаға шығып қараңызшы, көбiсi орысша сөйлеп жүр. Iшiнде орыстар да бар. Өзге ұлттың өкiлдерi бар. Олардың барлығы ортақ орыс тiлiнде сөйлейдi.
- Киноны көркем өнер деп қабылдайтын болсақ, кино көрермендi тәрбиелеуi керек емес пе?
- Кино деген бiр жағынан өнер, екiншi жағынан бiздiң қасымызда өтiп жатқан өмiр ол. Жаңағыдай, айна сияқты. Орыс қазақша сөйлейдi деп өтiрiктi көрсетпеймiз ғой.

Дәмiр МАНАБАЙ, режиссер:
- "Кек" фильмiн қай тiлде түсiрдiңiз?
- Қазақ тiлiнде.
- "Кекке" дейiнгi фильмдерiңiз де қазақ тiлiнде түсiрiлдi ме?
- "Сұржекейден" бастап, барлығы қазақ тiлiнде түсiрiлдi. Орталық телевидениенiң тапсырысымен орыс тiлiнде дайындаған фильмiм бар.
- Монтажды қай жерде жасайсыз? "Қазақфильмде" ме, Мәскеуде ме?
- Кейде осы жерде, кейде Мәскеуде жасаймыз... Мәселен, "Кек" Мәскеуде жасалды.
- "Кектi" Мәскеуге апару үшiн орысша дайындадыңыз ба?
-Жоқ. Бұрын бiзде "Қазақфильмде" арнайы құрылғы болған жоқ қой. Сондықтан, Мәскеуге апарып жасайтын едiк. Сол үшiн қайта жазудан кейiн, "Кектi" Мәскеуде жасағанбыз. Қазiр бiздiң өзiмiзде бар, сондықтан ендiгi фильмдерiмiздi өзiмiзде жасайтын шығармыз.
- Заманауи фильм түсiрер болсаңыз ше?
- Заманауи фильм түсiрудi бастадым ғой. Қазақша түсiремiн.
- Орысша түсiрiп, оны қазақшаға аударудың қажетi жоқ қой.
- Жоқ, мен ондайға ешқашан бармаймын. Қазақтар туралы қазақша түсiру керек. Өйткенi, актерлер қиналады ғой. Олардың тоқсан пайыз күшi мәтiндi жаттап алу үшiн кетедi. Сондықтан, менiң фильмдерiмде қазақтар да, орыстар да қазақша сөйлейдi. Орыс актерлерi қазақша мәтiндi жаттап алады. Кейiн сөздi салуға оңай болады. Дыбысты жазу үшiн тiлi жатық басқа актерлердi аламыз ғой, сол актерлерге дыбыс жазу оңайырақ тиедi.
- Кинотеатрларға таратылу кезiнде, сiздерге белгiлi бiр шарт қойылмай ма?
- Шарт қойылмайды. Бiрақ бiз кейiн орысша нұсқасын да әзiрлеймiз ғой.
- Орысша нұсқасы не үшiн қажет?
- Кейде керек. Мәскеуге апарған кезде немесе басқа да байқауларға қатысқан кезде.
- Халықаралық байқауларға қай тiлде апарасыздар?
- Қазақ тiлiнде. Ағылшынша субтитрмен.

ТҮЙIН
Бiз сауал тастаған режиссерлерiмiздiң көбi қазақ кино саласында жүрген орта буын режиссерлерiмiздiң өкiлдерi. Олардың көбi кеңестiк жүйенiң тәрбиесiн көрген жандар. Ал, бүгiнгi "современный" фильмдердi түсiрiп жүрген заманауи режиссерлерiмiздiң қазақ киносына деген көзқарастарының қаншалықты екендiгi өздерiнiң дайындаған өнiмдерiнен көрiнiс тауып жүр. Қазақ киносы - ұлттың бет-бейнесi, ұлттық айнасы болуы керек. Сонда ғана қазақ ұлтының ұлттық дүниетанымын көрсететiн нағыз шынайы өнердi көретiн боламыз. Күнделiктi күйбiң тiршiлiктен көркем өнер тудыратын болсақ, онда бiздiң өнерге деген, киноға деген талғамымыздың қандай деңгейде екендiгiн көрсетпей ме? Қазақ киносы - бүтiн ұлтты, келешек ұрпақты тәрбиелеуге тиiс.

Түпнұсқадағы тақырып «КИНО - ӘР ҰЛТТЫҢ ӨЗ ТIЛIНДЕ СӨЙЛЕСЕ...»

«Түркістан» газеті