Қаламгер Уахап Қыдырханұлы 85 жаста

Иә, біз жарасымды Отау едік. Желпіністі жастық көңіліміздің  керегесі бүгінгі «Дидар» гәзеті «Коммунизм туы» болып тұрған сонау 1958-жылы керіле бастады да, жеделдете уығы шаншылып, шаңырағы көтерілді. Редакция хатшылары алқасының (секретариатының) әдеби қызметкері менің «Тарғын» орта мектебінде бірге оқыған досым – фотограф Тоқан Берғалиев, ауылдас жолдасым, Алматыда оқыған  суретші-мүсінші Талаптан Иманбаев үшеуімізге екі жылдан соң Рамазан Сағымбеков, УаҺап Қыдырханов қосылды. Редакция ұжымын жас журналшылармен толықтыруды, нығайтуды көздеген редакторымыз Бейсенғали Тәйкіманов  Алматыдағы әріптестерімен сөйлесіп, келісіп, Қазақ радиокомитетінен  Рамазанды (қарағандылық), «Лениншіл жас» гәзеті редакциясынан УаҺапты (зайсандық) бізге ауыстырып алды.Екеуі де дипломды, тәжірибелі журналшы  екен. Рамазан жауапты хатшы, УаҺап Мәдениет және тұрмыс бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды. УаҺап келе сала «Әдебиет үйірмесін» ұйымдастырып, гәзет оқырмандары арасындағы талапты жас ақын-жазушылармен байланыс орнатты.

Жас мөлшеріміз қарайлас болған соң қалжыңымыз жарасып, мен Рамазанды «Жауапсыз хатшы», «Сұлу», ал УаҺапты «Шырайлым», Тоқанды «Великий лектор», Талаптанды «Тапай» деп атап жүрдім. Мамандығы бухгалтер Тоқан ауылшаруашылық, өнеркәсіп экономикасы, ішкі-сыртқы саясат мәселерін талдап әңгімелегенде сол тақырыптарға мақала жазып жүрген ғалым авторларымызды таңдандыратын. Сөйтсек, ол өз төтесінен көп ізденіп, көп оқиды екен. Тиісті бөлімдерімізге белсене жәрдемдесіп жүрді.

Талаптан атақты мүсінші Хакімжан Наурызбаевтың шәкірті еді. Облыстың еңбек ардагерлерінің бірнешеуінің кеуде мүсінін жасады. Ұлан ауданының «Тарғын» орта мектебіне кезінде сонда оқыған, Ұлы Отан соғысында Совет Одағының Батыры атағы беріліп, 22 жасында қаза тапқан Ізғұтты Құрманбайұлы Айтықовтың мүсінін тарту етті.

1960-жылы  Алматыдан бізге тәжірибе жинақтау мерзіміне уақытша қызметке Мұрат Қашқарбаев деген жігіт келді де, ақырында редакцияның Еңбекші хаттары бөлімінде әдеби қызметкер болып тұрақтап қалды.

Сөйтіп, алтауымыздың Отауымыз ішкі-сыртқы тірлік-тіршілігі бір шат-шадыман шаңыраққа айналды. Не сенбі, не жексенбі күндері бәріміз бала-шағамызбен кезек-кезекпен бас қосуды дәстүрге айналдырдық. Әңгімеміз, әзіл-күлкіміз бір арнада тоғысып, келіншектеріміз абысындай, балаларымыз ағайындардай болып, қымбат сәттеріміз көбейе берді.

Алайда, көп ұзамай Уахапты Алматы қайта шақырып әкетті. Әуелі Қазақ радиосы бас редакторының орынбасары қызметін атқарды да,  кейінірек  «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») гәзеті редакциясына ауысып, Ауыл шаруашылығы бөлімінің меңгерушісі болды.   Республика радиокомитеті Музыкалық бас редакциясының бас редакторы болып Рамазан да Алматыға кетті. 1966-жылдың қаңтар айында мен де Алматыға көшіп, «Қазақ әдебиеті» гәзетінің редакциясына орналастым.

Айтпақшы, мен «шырайлым» деп ат қойған Уахаптың әдеби тілі тіпті шырайлы, шұрайлы екен. Қай тақырыпты алса да сөз, сөйлемдері өлеңдей өріліп, тілдің майы төгіліп тұрады. Тақырыптың табиғатына қарай  мақал-мәтелдерді шебер қолданады. Орысы басым өлкеде өскен бізге таңсық аталы сөздер, атаулар, тосын теңеулерге бай. Ол тұста біздің кітапханаларда, кітап сатылатын дүкендерде, мысалы: Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин сынды әйгілі жазушыларымыздың да кітаптары бола бермейтін. Кейін тарихи хиссаларды, қазақ әдебиетінің шоқтықты шығармаларын  оқи бастағанымда УаҺаптың тіл көркемдігінің төркіні қайда екенін білдім.

УаҺаптың араб тілін еркін оқып, жазатынына  да  кейін куә болдым.  1990-жылдың көктемі. Жазушылар одағы Көркем аударма және әдеби байланыс Бас редакциясының төрағасы едім. «Жазушы» баспасының жоспарынан  “Құран Кәрімнің қазақша аудармасы. Аударушы Уахап Қыдырханұлы» деген нысан көзіме түсті де, телефон шалдым. Рас екен. Түркиядан Халифа Алтай ағамыздың мәтіндік (жолма-жол) тәржімасының қолжазбасы келіпті. Соған қолқабыс жасап, шығартпақ болып жоспарға қосыпты. Жоғарғы жақ оны құптамай, «өзіміз аударуымыз керек» депті. Тәржімашы табылмапты да, ақыры Уахапқа тоқтапты. «Жазушы» - одақтың құзырындағы баспа.  Біз дереу  комиссия құрдық. Аудару КСРО Жазушылар одағының мүшесі Қыдырханұлы Уаһапқа жүктелді. Ғылыми кеңесші – араб тілінің маманы, ғылым кандидаты Болат Көмеков. Қаулы қабылданды. “Жазушы” баспасына хат жазылды. Сөйтіп, “Құран Кәрім” 1991-жылы 200.000 дана болып басылып шықты. Қуана қолға алып, қызыға көз жүгіртсем – бір «жаңалығы» бар. “Аударғандар: Рәтбек қажы Нысанбайұлы, Уаһап Қыдырханұлы” деп тұр! Уаһаптың аударма қолжазбасын оқығанбыз, талқылағанбыз, ал қажының төбесін де, бір жапырақ қағазын да көрген емеспіз. Уаһапқа телефон шалып:

–Оу, жолдас, Құранның аудармашысы сен ғана едің ғой, қосалқы автор   қайдан пайда болды? – деймін.

-Оны, енді сен сұрама. Мен аитпайын...

-Сонда Құранның тең жартысын Рәтбек қажы аударған болды ғой? Өйтпесе оның аты-жөні неге сенің төбеңде тұр?

-Оны да сұрама. Алда-жалда білгің келіп бара жатса баспаның директоры Қалдарбекке, әитпесе, одан жоғарыға шық.

Сұрастыра келе қасиетті Құран төңірегінде болған біраз қисынсыз «хикаяттарды» естідім. «Жоғарғы жақтан» жасалған көпе-көрінеу зорлыққа  ызам келді. Аудармашыға тағы да тіл қаттым.

–Қайтесің соны, жақсы атақты сол-ақ алсын. Маған оның жолдан қосылғаны да, аты-жөнінің алда тұрғаны да намыс емес, Алланың бір сөзі болса да, діннен дүбәра болып қалған қазақтың құлағына жеткені табыс, – деп, баяғы қойдан қоңырлығынан танбады.

Әйтседе, анығын білейін деп, Р. Нысанбайұлына ресми хат жазып, аударма қолжазбасын әкеліп тапсыруды талап еттім. Ләм-мим демей, жым-жырт қалды.

Қашанда сорақылық бір басталса, тоқтауы қиын. Ол - әлімсақтан мәлім жәйт. Бір танысымның үйінде “Кто есть кто?!» деген кітапты көріп, аударыстырып қарап отырсам – Рәтбек қажымыз ол жинаққа құранды қазақ тіліне тұңғыш аударушы деп, жалғыз өзі енгізіліпті.  Ол аз десем, ертеңінде “Вечерний Алматы” гәзетіндегі  сұхбатында қажекем өз аузымен «Құранды бірінші рет мен аудардым» депті. Гәзет редакциясымен  хабарласып, сұхбатшы тілшіге Құранды қазақшалау қашан, қалай ұйымдастырылғанын, заңды аудармашы белгілі жазушы Уаһап Қыдырханұлы екенін түсіндірдім, Уаһаптың телефонын беріп, өзінен сұрауын өтіндім. «Рәтбек қажы жалған сөйлегенін қойсын, құдайдан қорықсын» дедім. Сірә, ол әрекетімнің әсері болды-ау, бір аптадан кейін гәзет Рәтбектің ауызына: “Құранды Уаһап Қыдырханұлы екеуіміз аударғанбыз” дегенді  салыпты. Уәйда!.. Мүфтидің дауысы онымен де бәсеңдеген жоқ. Аттай он екі  жыл бойы елдің ішінде де, сыртта да: «Құранды өзім аудардым» деп, жар салып жүрді. Ал, Уахап осы жылдар бойы өзінің адал еңбегін арашалаумен не теледидарға шыққан, не газетте көрінген жоқ. «Менің бұл  аудармам - ең әуелі Жаратқанның мені жарылқауы. Сонан кейін өзіме өзім жүктеген парызымды шама-шарқымша орындағаным» деп, қанағат тұтты...

Әрине, жалғыз адамның небары біржарым жылда жанталасып жасаған ісінде кем-кетік болмады деп ешкім айта алмайды. Уахап он екі жыл бойы басқа тілдердегі  тәржіма, тәпсірлермен салыстырып, баламаларды бір қалыпқа түсіріп, мәтін  мазмұнын ашып, жетілдіре берді. Осы қайта қаралған нұсқа Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының мақұлдауымен 2002-жылы “Дәуір” баспасынан: «Құран Кәрім. Қазақша мағына және түсінігі. Аударған – УаҺап қажы Қыдырханұлы. Қазақстан Республикасының мәртебелі Президенті НҰРСҰЛТАН НАЗАРБАЕВТЫҢ халыққа сиы. Сатуға болмайды» делініп, 7000 дана таралыммен басылып шығарылды. Сол жылы Ресейдің, Қазанның, Қырғызстанның Бас муфтилері, мұсылман елдерінің Алматыда тіркелген елшіліктерінің өкілдері, басқа да діни ғұламалар қатысқан (Нұр-Мубарак университетінде) халқаралық ғылыми-тәжірибелік ауқымды конференция өткізілді. Аударма мазмұндық, стилдік, тілдік, грамматикалық сауаттылық жағынан сарапталды. Мақұлданды, мақталды.

Естіген құлақта жазық жоқ. Құранның жаңа басылымында өзінің аты-жөні жоқ екенін көрген  Рәтбек қажы: «Менің авторлық хұқығымды қалпына келтірсін! Кешірім сұрасын, айып төлесін!» деп, сотқа барыпты. Сонысын естісімен Уахаппен хабарласып, менің Рәтбекке жазған талап хатым барын, содан көшірме ала баруды ұсындым. «Болмай бара жатса көрермін, сот терісбаққыза қоймас» деді. Иә, судья істі қарамас бұрын Рәтбекті шақырып, екеуі сөйлескен соң, мүфтиекең арызын қайтып алыпты. Судья Уахаппен де алдын ала әңгімелесіп, шындықты анықтаса керек, бірақ УаҺап маған оның да егжей-тегжейін  айтқан емес.

«Ай толғанын білмейді, жігіт болғанын білмейді» деген жақсы сөз бар. Сол рас, - деді ұстазы Әзағаң (Әзілхан Нұршайықов) Уахаптың жасы 70-ке толған кештегі жиында. - Уахап дүниежүзілік тарихи еңбек етсе де, соның мәнісін әлі де түсініп алайын деп жүрген жоқ. Орасан ештеңе тындырып тастамағандай  қарапайым қалпында. Өзінің тәбиғи «Бетегеден биік, жусаннан аласа» қалпынан ауған жоқ. «Мен Құранды аудардым» деп телевизорға шықпайды, радиода сөйлемейді,  гәзетке жазбайды. Кішілік деген осы... Орыс халқы мұсылман емес. Бірақ Саблуков, Крачковскии аудармалары арқылы Құранның мазмұнымен бізден әлде қайда бұрын танысты. Осы еңбегі үшін Крачковскии 1951-жылы КСРО-ның Мемлекеттік силығын алды. Біздің Саблуковымыз да, Крачковскиіміз де - Уахап Қыдырханұлы... Ал, біз мұсылманбыз. Амал қанша...» («Әйгілі Әзаға». Естеліктер жинағы. 514-516 беттер).

Дін - адам жанының әміршісі дейміз. Дінсіз адамды діңсіз жапыраққа, дымсыз топыраққа теңейміз. 300  жыл бодандық,   70 жыл құдайсыздық біздің сана-сезімімізді торлап еді, солайша діңкелеген дініміз тәуелсіздікпен бірге қайта оралды дейміз. Өз басым тәуелсіздікті жариялай сала тамам қазақты мешітке жиып алып, ауыздарына иман салғанды білмеймін. Сонда ол қадамның тәуелсіздіктің таңсәрісінде 250  мың қазақтың қолына тиген, 7 мыңын кейін Елбасының өзі сиға тартқан Құран Кәрімнің осы аудармасымен басталғанын кім жоқ дей алды?.. Ойпырым-ау, аса сауапты, аса жауапты, аса қасиетті осы қызмет сол тәуелсіздіктің 25 жылдығында да ешкімнің аузына іліккен жоқ. Уахап мұны айтпайды. Ол өз еңбегі үшін Аллаға бұлданатын, адамға бұлдайтын қазақ емес. Сонда бұл істің мән-жайын басталу-аяқталуына  қанық мен айтсам, несі айып? Мұны ең әуелі азаматтық борышым, сонан соң қадірлі қаламдасымның  алдындағы парызым деп білдім.

Менің басқа да айтарым бар. Мәселен, Құранның сәл кейінде Ресейдің бір қаласында көп таралыммен басылып, сауда мүлкіне айналдырылғанын, екінші басылымдағы «Сатуға болмайды» делінген тұжырымның ескерусіз қалдырылғанын естідім де, көрдім де. Бірақ тәптіштегім келмейді, - ақшаның соңынан ерген «ар-ұят» арашаны керек етпейді...

Қазақ әдебиетінің қазіргі бір ақсақалы Уахап Қыдырханұлының көркем дүниелері: «Шаңқай түс», «Таң нұры», «Тасқайнат», «Алтын ай»,«Сағыныш саздары», «Әттең, Алтай-Марқакөл», «Өз елім – өзегім», «Алтай әуендері» және басқа туынды-жинақтары кезінде әдеби сыннан жоғары баға алған. Жазушы, журналшы, ақын, тарихшы, шежіреші, этнограф, дінтанушылығымен бірге ол диаспоратанудың негізін қалаған зерделі зерттермен. Біртұтас қазақтың қабырғасын қақыратқан ХIХ-ғасырдан басталған замана зардабы, сыртқа сырғып, жер-әлемге шашылып кеткен қазақтардың тарихы, тағдыры, тауқыметі, шежірелері кең де нақты шертілген туындыларынан басқа, өзі Бас редактор болған халықаралық «Шалқар» гәзетінің бетінде қанша шер, шежіре жатыр?!. Қанша көркем болса да, кеңестік баспасөз беттеріндегі мерізімдік сипаты болған жазбаларын қоспағанның өзінде, таңдамаларының алты томын жинақтапты. Оған демеуші іздеп жатқан тағы ол жоқ. Тіпті, өз облысы ұйымдастырған «Алтай-Ертіс» сериясы бойынша шығарамыз деп 1911-жылы облыс сұрап алған бір томы ізім-қайым әлі жоқ.

Осы желтоқсан айының 23-інші күні жасы жетінші мүшелге толатын Уахаңа енді екі мүшел тілей отырып, мақаламның тақырыбына оралайын. Иә, біз бір Отау едік. Алматыға тұрақтаған үшеуіміз алты қанат Отауымызды он екі қанатқа жеткіздік десем болар. УаҺап пен Рамазан бұрыннан білген, бірге жұмыс істеген тарлан ақындар: Тұманбай Молдағалиевпен, Қадыр Мырзалиевпен, Сағи Жиенбаевпен, Сәкен Иманасовпен табыстық, - қаламдас достар болдық. Өскемендегі Тоқан мен Талаптан бірде дем алуға, бірде іссапармен келіп, шұрқырасып жүрдік,  Мұрат көшіп те келген.

...Қуаныш-қызығы мол уақыт бізге де мөлшерін өлшетпей өтіп жатты. Әлі де өтіп жатыр. Алайда Алтай мен Алатауға ортақ болған Отауымызда бүгінде Уахаң екеуіміз ғана бармыз: алдағы ғұмырымыз Алланың қолында.

Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ

Abai.kz