КСРО Қалай күйреді?
Осы КСРО қалай тарап еді? Жер-жаһанды тітіретіп тұрған алып империя тарих қойнауына қалай кетті? Бүгін бұл сұрақтарға да толымды жауап іздейтін шақ туды.
Осы КСРО қалай тарап еді? Жер-жаһанды тітіретіп тұрған алып империя тарих қойнауына қалай кетті? Бүгін бұл сұрақтарға да толымды жауап іздейтін шақ туды.
Жұрттың бәрі оны 1991 жылғы 8 желтоқсанда Беларусь, Ресей және Украина басшылары С.Шушкевич, Б.Ельцин, Л.Кравчук үшеуінің Беловеждегі келісімге қол қоюымен тарады деп түсінеді. Рас, бұл үшеуі қол қойған құжатта мынадай сөздер бар: “Біз, 1922 жылғы КСР Одағының құрылтайшылары ретінде келісім-шартқа қол қоюшы – Беларусь Республикасы, Ресей Федерациясы (РКСФР) және Украина … КСР Одағы халықаралық құқының субъектісі және геосаяси шындық ретінде өзінің өмір сүруін тоқтататынын атап өтеміз”, делінген. Шынында да Кавказдағы үш республиканың одағымен (ЗКСФР) бірге олар 1922 жылы КСРО-ны құру туралы келісім-шартқа құрылтайшы ретінде қол қойғаны рас. Бірақ, 1936 жылғы жаңа Конституцияға сәйкес оның құрылтайшылары 11 республика болған еді ғой. Алғашқы үшеуінен басқа оған армян, әзірбайжан, грузин, қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік, түркімен республикалары енді. Артынан, 1940 жылғы аннексияның нәтижесінде Балтық республикалары мен Румыниядан тартып алынған Бессарабияда пайда болған Молдова КСР-ы қосылды. Сөйтіп, одақтас республикалар саны 15 болды. Сондықтан алғашқы үшеуі КСРО-ны өздігінен заң жүзінде тарата алмайтын. Тек Балтық республикалары құсап оның құрамынан шығуы ғана мүмкін еді. Елдің экономикасы құлдырап, КСРО әне ыдырайды, міне тарайды деп елеңдеп жүрген халық ол кезде бұған аса мән бере қойған жоқ. Бәрі де бөркін аспанға атып, сол жылдардағы оны жамандаған ақпараттардың арқасында әбден жеккөрінішті болып кеткен “қызыл” империяның ыдырағанына мәз болды. Бірақ артынан, 22 желтоқсанда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен Алматыға келген 11 республиканың басшылары ТМД құру жөнінде декларация жариялап, КСРО-ның таралуын заңға сәйкестендірді. Өйткені, мұнда барлық құрылтайшылар да қатысқан болатын. Сол кездегі атақты “Известия” газеті ең үлкен әріптермен бірінші бетіне “КСРО-ның тарихы Қазақстанда аяқталды” деп жазған. Және бұл айна-қатесіз шындық еді.
Ал КСРО-ның өзінің жоғарғы органдары бұл кезде қайда еді? Олар елдің ыдырамауы үшін қандай әрекет жасады дегенге келетін болсақ, әңгімені сәл әріден қозғауға тура келеді.
1991 жылғы 2 қыркүйекте КСРО халық депутаттарының кезектен тыс V съезі ашылды. Бұл және соңғы съез болғанын еске сала кетейік. Оны Одақ кеңесінің төрағасы И.Лаптев ашқанымен, бұл КСРО президенті Михаил Горбачевтің соңғы бенефисі болды. Горбачев осы съезде барынша белсенді болып, өзінің ойға алған дүниелерінің бәрін де өткізе алды. Көнбесеңдер таратып жіберуге қақым бар деген қоқан-лоқыны жасай отырып, депутаттарға алдымен егеменді елдердің (бұрынғыдай одақтас республикалар емес) одағы туралы жаңа шарт дайындалып, оған қол қойылатыны жөніндегі шешімді өткізді. Айта кетерлігі, жаңа келісім-шарт туралы мәлімдемені депутаттарға Қазақ КСР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев оқып берген еді.
Осы съезде Горбачев мемлекеттік қатынастардың жаңа жүйесін құру үшін өтпелі кезең жариялап, оны да съезде бекіттіріп алды. Ал өтпелі кезеңдегі мемлекеттік органдар туралы заңға сәйкес бұдан былай депутаттардың съезі болмайтын еді. (Осыған назар аударыңыздар, кейін оның кедергісі болады). Депутаттар ендігі жерде тек екі палатадан тұратын Жоғарғы Кеңестің жұмыстарына қатысуға құқылы және мерзімі аяқталғанша депутаттық мәртебеден айырылмайтын болды. Сонымен бірге, жоғарғы палата Республикалар кеңесі деп, ал төменгі палата – Одақ кеңесі деп аталды. Елді басқарушы ең жоғарғы орган болып Мемлекеттік кеңес құрылды. Оның құрамына КСРО-ның және одақтас республикалардың президенттері енді. Бұл өз кезегінде бұрынғы Саяси бюроның рөлін атқара алатын ең жоғарғы мемлекеттік орган еді.
Парламенттің Жоғарғы палатасы әрбір республикадан 20 депутаттан өкіл ретінде жіберілген 200-ден артық адамнан тұрды. Бұрынғы Ұлттар кеңесі палатасына Саяси бюроның ұсынысымен өзбек өкілі Рафик Нишанов сайланған болса, енді өз қолдарына билік тиген депутаттар төрағалыққа қазақ депутаты Әнуар Әлімжановты таңдап алды.
Осы жерде Әнекең туралы да айта кетелік. Жазушы Әнуар Әлімжановтың есімін білмейтін қазақ баласы жоқ шығар. Бәрі де оны табиғатынан дара туған, ұлтымыздың біртуар ұлдарының бірі деп біледі. Әнекеңнің ішкі күші, тереңдігі, білімі мен білігі қабаттаса төгіліп, бұлқына ақтарылғаннан ол қандай да бір келелі ойды толғағанда ағыл-тегіл тез сөйлейтін еді дейді білетіндер. Сонымен қатар, көптеген замандастары онымен білік салғастырып, пікір таластырудан қашып жүретіндігі – тұлпармен қапталдасқан тұғырдай болып, далада қалатынын сезгеннен деген ой айтады олар.
КСРО-ның ақырып тұрған кезінде ұлттық элитаның бәрі оқитын, салыстырмалы түрде айтқанда аса өткір, әрі ықпалды “Литературная газета” деген газет болатын. (Ол қазір де бар, бірақ “өзіңнен зор шықса екі көзің сонда шығар” дегендей өткірлігі, оның ішінде өтірігі өзінен асып кеткен ұсақ-түйек газеттердің тасасында қалып қойды). Өмірдің көптеген шындығы мен шырылын көбіне сол жазатын. Оның редакциялық алқасы партияның Орталық Комитеті өзіне құлай берілген адамдардан тағайындалатын “Правда” мен “Известия” атты ресми газеттердей емес, барынша көзге түсіп, таланты әбден танылған қағидатшыл әдебиетшілер, сыншылар және журналистерден таңдалып алып, құрылатын еді. Міне, сол, аса талғампаз газеттің өзі бір кездері Қазақстан мен Орталық Азиядағы тілшісі етіп 25 жастағы Әнуар Әлімжановты таңдап алуының өзі көп нәрседен хабар беріп тұр. Беделді газет адам таппағаннан емес, талғамының күштілігінен солай істеген еді ғой. Жә… Бастапқы әңгімемізге қайта оралайық.
…Сөйтіп, жаңа Одақтық келісім-шартқа қол қояр алдында Горбачев Парламентті шақтап, өзіне икемді қылып алған. Дауы мен дабыры көп съезді болдырмай, қабылданған мәселені тек Жоғарғы Кеңестің палаталарында бекіткен анағұрлым жеңіл-тін. Ендігі ең басты жұмыс Одақтық жаңа шартқа республикалардың қол қоюына тіреліп тұрған. Бірақ осы кезде Украина Одақтық шартқа қол қоймаймыз деп тулап шыға келді. Горбачев бастаған КСРО-ның барлық басшылары оны көндірудің соңында жүргенде украиндықтар бүкілхалықтық референдум өткізіп, онда елдің басым көпшілігі тәуелсіз ел болуды жақтап дауыс берді. Ал 5 желтоқсанда Ресей Федерациясының президенті Борис Ельцин Украинаның тәуелсіздігін танитындығы жөнінде мәлімдеме жасады. Осының өзі де дұрыс емес еді. Өйткені, бұл уақытта РКСФР халықаралық құқының субъектісі болмағандықтан жеке шешім қабылдай алмайтын, ол әлі де КСРО-ның қол астында ғой. Бірақ құдай тасын өрге домалатқан Б.Ельцин ол кезде не десе халық бірден қабылдап кетіп жататын. Сондықтан оған қарсы дауыс көтерген жан болған жоқ. Украинаның тәуелсіздігін Ресей президенті таныған соң Горбачев еш қайран қыла алмай қалды. Ал Б.Ельцин болса еш аялсыз Беларуссияға барып, онда Украина, Беларуссиямен бірге жоғарыда айтқан келісімге қол қойды… Кейін оның Алматыдағы жалғасқанын жоғарыда айттық.
Осы кезде КСРО-ның жоғарғы биліктері не істеген еді? Кеңес Одағының заң шығарушы билігі тармағындағы халық қалаулылары Жаңа Арбаттағы депутаттар үйіне жиналып, кезектен тыс, VІ төтенше съезді шақыруға қол жинайды. Бұл үндеуге 200-ден артық депутат қол қояды. Егер олардың тілегі орындалып, съезде КСРО-ны таратпау туралы шешім қабылданса және оны әскердің күшімен орындату туралы қорытындыға келсе, қым-қиғаш оқиғалардың туып кетуі әбден мүмкін еді. Өйткені, елдің әлеуетті күштері әлі де КСРО-ның құрылымдарына бағынатын. Мемлекетшілдік тұрғыдан президент Горбачев әлсіз болғанымен депутаттардың арасында мойнына алған ісін аяғына жеткізе алатын батыл әрі ұйымдастырушылық қабілеті күшті адамдар көп болатын. Сөйтіп, 1993 жылдың қазан айындағы Ресей Федерациясындағы парламентті атқылау оқиғасындай қантөгістің болуы ғажап емес-тін. Тіпті мұнда қай жақтың жеңетіні де белгісіз еді. Басым көпшілігі орыстар болған КСРО депутаттары қанша жерден демократ болып тұрса да орыс империясына іштері бұратыны жасырын жәйт емес. Оның үстіне тәуелсіздігін жариялап үлгерген Балтық бойы мен Грузия секілді елдердің депутаттары бұл съезге қатыспайтындықтан демократтардың дауысы азайған болар еді. Съез әлеуеттік күштер басшыларын міндетті түрде өз шешімін орындата алатын адамдармен ауыстыруы кәдік-тін. Ал әскерилердің арасында империяның сақталуын жақтайтындар көп болатын. Өйткені, бұл олардың адами мүддесіне де сай еді: КСРО тарап кетсе көбісі жұмыссыз қалуы да ғажап емес қой. Өздеріне заң күші бар бұйрықтар келсе, белгілі мөлшерде әскерді көтеру олардың қолдарынан әбден келетін.
Осының бәрін ойлаған болуы керек, Ресей Федерациясының үкіметі қатты сасады. Сол кездегі Ресей үкіметінің вице-премьері Геннадий Бурбулис, мемлекеттік кеңесші Сергей Шахрай, тағы басқа белгілі, ұшқыр ойлы адамдар депутаттарға келіп, өздерінің V съезде қабылдаған шешімдеріне қарсы шықпауға шақырады. Егер съез ұйымдастырсаңыздар ол алдыңғы съездің шешіміне сәйкес заңсыз болып, Конституцияға қарсы болып табылады деп қорқытады олар. Сөйтіп, Горбачевтің Одақтық келісім-шартты тезірек өткізуді мақсат тұтып қабылдатқан шешімі сайып келгенде оның сақталуына кедергі келтіреді. Осы аласапыран сәтте Горбачевтің өзі, табиғи жалтақтығының салдарынан ешқандай нақты шешім қабылдай алмай, президенттік өкілеттігін доғаратынын мәлімдейді.
Ал жұмыс істеуге құқы бар екі палатаның депутаттары екі түрлі шешімге келеді. Төменгі – Одақ кеңесі палатасындағы Алкснис, Коган, Петрушенко секілді империяшыл депутаттар КСРО-ның ыдырауына қарсы болып, жанталаса әрекет етеді. Бірақ олар барынша өткір сөйлеп, әріптестерін қоздыра алса да ешқандай заң күші бар шешім қабылдай алмайды. Өйткені, Ресей Федерациясы үкіметінің азғыруымен РКФСР-дан сайланған депутаттар бұл уақытта оның жұмысын тастап шыққан еді. Сондықтан кворум болмай, империяшылдардың жігері құм болып, іштері қазандай қайнағанымен, қолдарынан ештеңе келмейді.
Ал Әнуар Әлімжанов бастаған Жоғарғы – Республикалар кеңесі палатасы бұл уақытта тарихи шешім қабылдаған еді. Әрине, мұнда да империяның жоғын жоқтап, КСРО-ны сақтауды жақтап сөйлеген қызбабастар болды. Бірақ төрағаның салқын сабырмен айтқан ұтқыр ойлары олардың арынын басып тастайды. Ол әріптестеріне өмір шындығымен санасу керектігін мойындата білді. Сөйтіп, 1991 жылғы 26 желтоқсанда Әнуар Әлімжанов Жоғарғы Кеңес палатасының соңғы отырысында қорытынды сөз сөйлейді. Оның: Біз не жоғалтқанымызды білеміз, бірақ не тапқанымыз әлі белгісіз деген пікірі сол кезде-ақ қанатты сөз болып қалыптасып, жұрттың аузына бірден тараған еді. Одан кейін Әнекең өзі дайындаған төмендегі декларацияны жария етеді (Құжаттың тарихи маңызы зор болғандықтан біз оны түпнұсқадағы тілмен алдық): “Опираясь на волю, выраженную высшими государственными органами Азербайджанской Республики, Республики Армения, Республики Беларусь, Республики Казахстан, Республики Кыргызстан, Республики Молдова, Российской Федерации, Республики Таджикстан, Туркменстана, Республики Узбекстан и Украины о создании Содружество Независимых Государств Совет Республик Верховного Совета СССР констатириует, что с созданием СНГ Союз ССР как государство и субъект международного права прекращает свое существование”.
Депутаттар декларацияны үнсіз тыңдап, оны бірауыздан мақұлдайды. Олардың арасында тіпті көздеріне жас алып қалғандары да жоқ емес еді. Ал КСРО-ның жұртында қалған бірден-бір өкілетті орган – Республикалар кеңесінің төрағасы Әнуар Әлімжанов оған осы жерде қол қояды. Өзінің бүкіл саналы ғұмырында ұлтының мүддесі үшін күресіп келген қазақтың патриот ұлы – Әнекең бұл кезде қуаныштан қатты толқыған да шығар бәлкім. Қол қойылғаннан кейін бәрі де орындарынан үнсіз тұрып, КСРО-ның гимнін соңғы рет тыңдайды… Ал бұл кезде көздерінің жасын көрсетуден ұялмай, үнсіз жылап тұрғандар көп еді. Әрине, қуанышы кеудесіне сыймай, жүректері атша тулап тұрғандар да аз емес-тін… Сөйтіп, халық қалаулылары КСРО империясы тарихының соңғы парағын жабады.
Міне, Кеңес Одағы ұлы тарихтың қалың қатпарларына заң бойынша осылай кеткен еді. Арада ондаған, жүздеген жылдар өтер. Әлемнің талай зерттеушілері, ғалымдары оның заң бойынша қалай таратылғанын іздер. Сонда… Әлемдегі ең қуатты алып империяның қазақ баласы Әнуар Әлімжановтың қол қоюымен соңғы демі шыққанын көрер… Көрер де ойланар… КСРО іс жүзінде (де-факто) Қазақстан Президентінің ұйымдастыруымен қазақ жерінде тарапты, заң жүзінде (де-юре) соңғы демі Мәскеудің төрінде қазақ баласының қол қоюымен шығыпты. Сонда бұл қазақ деген халықтың өзі осал болмады-ау, шамасы. Құдайдың сүйген құлы осылар болмасын әлі, дер бәлкім. Иншалла, әмсе солай-ақ болсын.
Жақсыбай САМРАТ.
