قۇرمەتتى وقىرمان! «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ وسى جولعى قوناعى تاۋەلسىز جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى، كۇرەسكەر جانبولات ماماي مىرزا بولدى.

«Abai.kz» وقىرماندارى تاراپىنان جانبولات ماماي مىرزاعا ۇزىن-ىرعاسى 50-دەن اسا سۇراق كەلىپ ءتۇستى. سپيكەرىمىز 2 ساعاتقا جۋىق ۋاقىت وتىرىپ، سىزدەردىڭ سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى.

سۇراقتاردىڭ قايتالانۋى مەن وقىرماندار اراسىندا ويجارىس، پىكىر-تالاستىڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى، سپيكەر جانبولات ماماي مىرزانىڭ سۇحبات بارىسىندا ايتقان وتكىر ويلارىن ىقشامداپ جاريالاۋدى ءجون سانادىق.

-جاكە، اۋەلى قوش كەلدىڭىز! پارتيا! اڭگىمەنى سودان باستايىقشى... سۇراق وتە كوپ. الەۋمەتتىك جەلى پىكىرلەرى دە ءارتۇرلى. قولداۋشىلار كوپ پە، جوق الدە داتتاۋشىلار ما؟ جالپى پارتيا قۇرۋ پراكتيكالىق تۇردە قانشالىقتى مۇمكىن ماسەلە؟

-پارتيانى قۇرۋ مۇمكىندىگى تولىق بار. ويتكەنى قازىر ءبىزدى قولداپ جاتقان ازاماتتار وتە كوپ. مىسالى، وبلىستاردان كوپ ادامدار حابارلاسىپ، ءوز ايماقتارىنا كەزدەسۋلەرگە شاقىرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ الماتىداعى كەڭسەمىزگە كەلىپ، وزدەرىنىڭ ۇسىنىس-تىلەكتەرىن ءبىلدىرىپ جاتقاندار دا كوپ.

وتكەندە «داتقا» سۇحبات بەرىپ، سول جەردە تەلەفونىمدى قالدىرىپ ەم، قازىر تىنىم جوق. سوندىقتان مەنىڭشە، پارتيا قۇرۋعا، قول جيناۋعا، ادامداردى توپتاستىرۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. بىراق، تىركەي مە، تىركەمەي مە، ول ەندى باسقا ماسەلە. بىراق، ءبىز پارتيانى قۇرامىز.

ءبىزدىڭ پارتيامىز – جاستاردىڭ پارتياسى بولادى

-پيسسيميستىك كوزقاراس شىعار، بىراق تىركەلمەسە شە؟

-تىركەمەي قويۋى مۇمكىن. وعان ءتۇرلى سىلتاۋ تابىلادى. مەيلى، تىركەمەسە دە جۇمىس جاسايمىز. سوندىقتان، مەنىڭشە، ءدال قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا قالىپتاسقان پروتەستىك كوزقاراستى، قارسىلىق پىكىرلەردى پايدالانىپ، شىن مانىندە تازا ۇلتتىق دەڭگەيدەگى، وپپوزيتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتيانى قۇرۋعا ءبىر مۇمكىندىك تۋىپ تۇرعان كەز وسى دەپ ويلايمىن. قازىرگى كەزەڭ. شىنى كەرەك، قازىر حالىق بۇرىنعىداي ەمەس، وزگەرىستى قالاپ وتىر. قازاقستاندا قانداي دا ءبىر ساياسي وزگەرىس بولسىن، دەموكراتيالىق رەفورمالار جۇرگىزىلسىن، ەلدە قالىپتاسقان مىنا جاعداي وڭالسىن دەپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ سانى وتە كوپ. ونىڭ مىسالى، وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ. ازاماتتار قوسانوۆقا داۋىس بەردى دەپ ايتپاس ەدىم. ازاماتتار بيلىككە قارسى داۋىس بەردى. ويتكەنى 30 جىلدا جۇرت شارشادى. جاڭا ساياسي رەفورمالاردى تالاپ ەتىپ وتىر.

سوسىن، بىزگە حابارلاسىپ جاتقانداردىڭ كوبىسى سەرپىلىپ وتىر. ويتكەنى ءبىزدىڭ قۇرايىق دەپ وتىرعان پارتيامىز جاستاردىڭ پارتياسى بولادى. باسشىلىقتا، باسقارۋشى ورگانداردا جاستار بولادى دەپ وتىرمىز. نەگىزگى يدەيا دا جاستاردان تاراپ وتىر. سوندىقتان، بۇل جاڭا ءبىر وزگەرىستەردى الىپ كەلەتىن ساياسي كۇش بولادى دەپ ءبىز ۇمىتتەنەمىز.

-جالپى، جاڭا پارتيا قۇرۋ تۋرالى بۇعان دەيىن دە ايتىلىپ ءجۇردى. بيلىك ءترانزيتى كەزىندە بۇل مۇمكىن ماسەلە، ارينە. كەز-كەلگەن جاعدايدا، كەز-كەلگەن مەملەكەتتە. مىسالى، پرەزيدەنت توقاەۆقا ءوزىنىڭ جاڭا پارتياسىن قۇرۋ كەرەك دەگەن، سوسىن شىمكەنتتىڭ اكىم بولعان ع.ءابدىراحىموۆ پارتيا قۇرۋى مۇمكىن دەگەن ساياسي بولجامدار ايتىلدى. قازىر «دەپۋتات تىلەۋحاننىڭ كەلىنى پارتيا قۇرايىن دەپ جاتىر» دەگەن اقپارات قىزۋ تالقىدا. سىزدەر...جالپى پارتيا قۇرۋ تۋرالى يدەيا قاشاننان بەرى ويدا ءجۇر؟

-وتە قىزىق سۇراق. نەگىزى بۇل ماسەلەنى ءبىز كوپتەن بەرى ويلاستىرىپ كەلدىك. ءوزىمىزدىڭ ورتامىزدا سان رەت تالقى جاسادىق. بارلىق مۇمكىن جاعدايدى ويلاستىردىق. ءسويتىپ، ورتاق شەشىمگە كەلدىك.

قازىر قاراپ وتىرساڭىز، قازاقستاندا بىردە-ءبىر تاۋەلسىز ساياسي پارتيا جوق. «نۇر وتان» دومينانت بولىپ وتىر. قالعاندارى سونىڭ فراكتسيالارى سەكىلدى...

«جسدپ-نىڭ» «نۇر وتاندى» جەڭەتىن مۇمكىندىگى بار ەدى

-جسدپ شە؟ رەسمي تۇردە ول وپپوزيتسيالىق پارتيا...

-جسدپ 26-ساۋىردە توراعاسى اۋىسىپ، باسشىلىققا ەرمۇرات باپي مىرزا كەلگەننەن كەيىن ءبىر وزگەرىستەر بولا ما دەگەن ءۇمىت بولدى. اشىعىندا ەرمۇرات باپي كەلگەننەن كەيىن سول ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن باستادى. پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن شامامەن ماۋسىم ايىندا كەزدەستىك، ول كىسىمەن. ول كىسى «ءبىزدىڭ زامانىمىز ءوتىپ بارا جاتىر ەكەن. ەلدەگى وزگەرىستەردىڭ كاتاليزاتورى جاستار بولىپ بارا جاتىر. سوندىقتان مەن ءوزىمنىڭ ورنىمدى بوساتىپ، الدا بولاتىن سەزدە، پارتيانىڭ قۇرىلتايىندا سەنى توراعالىققا ۇسىنسام» دەگەن ۇسىنىسىن ايتتى. مەن باسىندا ويلاندىم، ارينە. ويتكەنى بۇل پارتيانىڭ اتى شىنى كەرەك، اسا جاقسى ەمەس.

2009 جىلى ەكى پاريا، بولات ءابىلوۆ باسقاراتىن «ازات» پارتياسى مەن «جسدپ» بىرىكتى. سول ەكى پارتيا بىرىككەن كەزدە مەن سول پارتيانىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى بولدىم. 21 ادام بولدىق. ول كەزدە پارتيانىڭ پرەزيديۋمىندا وتە بەلگىلى ازاماتتار بولدى. توقتار اۋباكىروۆ، بالتاش تۇرسىمباەۆ بولدى.

سونداي ءبىر ۇلكەن ساياسي پارتيا قۇرىلدى دا، 2013 جىلى ەكى پارتيانىڭ جولى ءبولىندى. بۇل جەردە سول باياعى امبيتسيا ماسەلەسى بار، سوسىن بيلىكتىڭ ارالاساۋى بولدى. مەن سول پارتيانىڭ ءبولىنىسىن قاتتى سىناعان ادامداردىڭ ءبىرىمىن. جارماحان تۇياقبايدى جەكە سىنادىم. مەنىڭ ويىمشا، جارماحان تۇياقباي باستاعان توپتىڭ ىشكى تالاسى پارتيانىڭ بولىنۋىنە الىپ كەلدى. مەن بۇل ويىمنان قايتپايمىن. 2013 جىلى ءبولىندى. سودان بەرى شىنى كەرەك پارتيانىڭ اتاعى جاقسى بولعان جوق.

جسدپ-داعى توڭكەرىستى بيلىك ۇيىمداستىردى

ودان كەيىن ءتىپتى جوق بولىپ كەتتى. ەشقانداي قوعامدىق-ساياسي ورتادا ءرول اتقارعان جوق. ەشقانداي ساياسي پروتسەستەرگە ارالاسقان جوق. جەر ميتينگىلەرىنە قاتىسقان جوق. تەك قانا سايلاۋ كەزىندە باستارى قىلتيىپ شىعادى دا، ودان كەيىن جوق بولىپ كەتەدى. سونداي ءبىر پارتياعا اينالىپ كەتتى. مەن ويلاندىم... جالپى وسىنداي پارتيا كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە؟ الدە جاڭا پارتيا قۇرعان دۇرىس پا؟

ءبىر قاراعاندا پارتيا دەگەن ادامدار عوي... جسدپ وپپوزيتسيالىق بىردەن-ءبىر رەسمي تۇردە تىركەلگەن پارتيا بولدى. ەگەر ءبىز بۇل پارتياعا كەلسەك، وندا پروتەستىك كوزقاراستاعى، بۇگىنگى بيلىككە نارازى بارلىق تۇلعالاردىڭ باسىن قوسۋعا مۇمكىندىك بولار ەدى. مىسالى، رىسبەك سارسەنبايدى، سەرگەي دۋۆانوۆتى، باسقا دا كوپتەگەن ازاماتتاردى شاقىرىپ، الدا بولاتىن پارلامەنت سايلاۋىنا دايىن، دەپۋتات بولاتىن كۇشتى ءتىزىم جاساساق، ءبىز «نۇر وتاندى» تاس-تالقان ەتىپ جەڭۋگە مۇمكىندىگىمىز بار ەدى.

ويتكەنى ازاماتتار قازىر بيلىكتىڭ پارتياسىنا دا، ۇمىتكەرىنە دە داۋىس بەرمەيدى. جۇرت حالىقتان شىققان، حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن، وزگەرىس اكەلە الاتىن ساياسي كۇشكە جاقتاسادى. سول تۇرعىدان العاندا، جسدپ پارتياسىندا ءبىر مۇمكىندىك بولدى.

ول ءۇشىن پارتيانىڭ ءيميدجىن جاساۋ كەرەك. تولىق رەبرەندينگ جاساپ، باسشىلىق قۇرامىن، فيليالدارىن اۋىستىرىپ، جاڭا ازاماتتاردى، جاستاردى، كوپتەگەن مىقتى ازاماتتاردى تارتىپ، مىقتى ساياسي پارتيا قۇرىپ، پارلامەنت سايلاۋىندا 60-70 پايىز داۋىس الۋعا ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز بولدى.

بىراق، بيلىكتە دە بولجايتىن، الدىن-الا ەسەپتەيتىن ازاماتتار، ساراپشىلار، ستراتەگتەر بار. وسى مۇمكىندىكتى ولار بايقادى دا، پارتيانى پارلامەنتكە جاقىنداتپاۋ ءۇشىن 6-قىركۇيەكتە بولعان «توڭكەرىستى» ۇيىمداستىردى.

ويتكەنى زاڭدىق تۇرعىدان، پارتيانىڭ جارعىلىق تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، شيكىلىك كوپ بولدى. ول جاعىنان ەرمۇرات باپي پارتيا تىزگىنىن وپ-وڭاي قايتارىپ الاتىن ەدى. بىراق، بيلىك بۇل سەزدىڭ ناتيجەسىن تولىق مويىنداپ، پارتيانى وزدەرىنىڭ ادامدارىنا الىپ بەردى.

قوعام تالاپ ەتسە، بيلىك تىركەيدى

سوندىقتان، باسقا امال جوق، جاڭا ساياسي پارتيا قۇرۋ قالدى. جاڭا ساياسي پارتيانىڭ قۇرامىنا وبلىستارداعى، وسىنداعى ازاماتتىق قوعام وكىلدەرى مەن بەلگىلى بەدەلدى ازاماتتار بار، كوبى قوسىلۋعا دايىن. قازىر ولار بىرىنەن سوڭ ءبىرى مالىمدەمەلەرىن جاسايدى. ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا قوسىلادى. ال، ەندى جالپى، ەلدە وزگەرىس جاساۋدىڭ ەكى-اق جولى بار. كەز-كەلگەن ەلدە. ءبىرىنشى جولى – سايلاۋ ارقىلى. ياعني، ادىلەتتى سايلاۋ ارقىلى پارلامەنت نەمەسە پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىساسىز. باسەكەگە تۇسەسىز. ءوزىڭىزدىڭ مىقتى ەكەنىڭىزدى دالەلدەيسىز. ورنىڭىزدى الاسىز دا، رەفورمالار جاسايسىز. ەكىنشىسى – كوشەگە شىعۋ. ول مايدان.

بىراق، ءبىز وسى ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىن، بۇكىل جان-جاقتاعى بەدەلدى ازاماتتاردى ءبىر ساياسي تۋدىڭ استىنا، ءبىر ساياسي ماقساتتىڭ استىنا بىرىكتىرە الساق، بۇل ەلدە وزگەرىس جاساۋعا بولادى.

ال پارتيانى تىركەۋ يا تىركەمەۋگە كەلسەك، ەگەر شىنىمەن قوعامدا ءبىر كەرەمەت بىرىگۋ بولىپ، بيلىكتەن تالاپ ەتىلسە، بيلىك تىركەيدى. ەشقايدا كەتپەيدى. تىركەتۋگە بولادى دەپ ويلايمىن. تەك تالاپ كۇشتى بولۋى كەرەك.

توقاەۆ ءوز ساياساتىن جۇرگىزەدى

-قالاي ويلايسىز، قازىرگى ساياسي «ەليتا» اينالاسىنداعى تالاس-تارتىستىڭ ورشۋىنە بايلانىستى قوسىمشا كۇشتىڭ نەمەسە ءۇشىنشى توپتىڭ ويانۋىنا قازىرگى بيلىكتىڭ ءوزى مۇددەلى ەمەس پە؟

-كەلىسەمىن. قازىر بيلىكتە شىنىمەن بىركەلكىلىك جوق. بۇرىنعىداي ءمونوليتتى بيلىك جوق. رەندال كوللينس دەگەن امەريكانىڭ اتاقتى سوتسيولوگ عالىمى بار. سول رەۆوليۋتسيا بولۋدىڭ بىرنەشە العىشارتىن كورسەتەدى. سونىڭ نەگىزگى العىشارتى – ەليتانىڭ ىشىندەگى ءبولىنىس، تالاس-تارتىس. ولاردىڭ بىرىكپەۋى – ەلدە رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىس جاساۋعا جول اشادى.

ەندى ول بىرنەشە ماسەلەنى كورەسەتەدى. ءبىرىنشى  - ەليتانىڭ ىشىندەگى ءوزارا جارىلىس. ەكىنشىسى – بيلىكتىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارعا ايلىق تولەي الماۋى. ءۇشىنشىسى – كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ وزدەرىنىڭ ىشىندە ىدىراۋ باستالىپ، ولاردىڭ حالىق جاعىنا ءوتۋى. ءتورتىنشىسى – حالىقتىڭ جاپپاي باس قوسىپ، ميتينگىلەرگە شىعۋى. وسى ءتورت فاكتور ورىن الاتىن بولسا ەلدە رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىس جاساۋعا بولادى.

كوللينس 80-جىلدارى وسىنداي تەوريالىق عىلىمنىڭ نەگىزىندە «10-15 جىلدا كسرو ىدىرايدى» دەپ بولجام جاساعان العاشقى عالىم.

وسى تۇرعىدان العاندا شىن مانىندە، ءارتۇرلى توپتار پايدا بولۋدا. قالاي دەسەك تە، پرەزيدەنت توقاەۆ ءوزىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزۋگە تىرىسادى. نازارباەۆتىڭ اينالاسىنداعى توپتار بار. ولار دا ءوز ساياساتىن جۇرگىزۋگە تىرىسادى. سوندىقتان، شىن مانىندە ءبولىنىس بار. بىراق، سونىمەن قاتار حالىق تا بۇرىنعىداي ەنجار ەمەس. حالىق بەلسەندى. اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ كۇشى مىقتى. ودان كەيىن سايلاۋدىڭ ءدۇمپۋى ءالى باسىلعان جوق. سونىڭ ينەرتسياسى مەن الدا كەلە جاتقان پارلامەنت سايلاۋى بار.

جانبولات ماماي ەكىنشى قوسانوۆ پا؟

-تەحاس، وقىرمان: جانبولات مىرزا، ءسىز پارلامەنت سايلاۋى الدىندا بيلىكتىڭ ويلاپ تاپقان تاعى ءبىر «قوسانوۆى» ەمەسسىز بە؟ 2030, 2050 2070, 2090, 3010 دامۋ ستراتەگياسىمەن الدايتىن ەلىمىزدىڭ «نۇر وتان» پارتياسىنا 100 پايىز سەنبەيمىن. كەلە جاتقان ارينە ۇيرەنشىكتى كەزەكتەن تىس سايلاۋعا بارمايمىن. سەبەبى سايلاۋدىڭ ءادىل وتپەيتىنىنە 100 پايىز سەنىمدىمىن. ءبىز از عانا 30 شاقتى جىلدا تاۋەلسىز ەل بولىپ، ەلىمىزدىڭ بار تابيعي بايلىعىن شەت ەلگە ساتىپ جىبەرگەنىمىزگە قاتتى قينالامىن...

- قوسانوۆقا بايلانىستى جالپى، ءامىرجان قوسانوۆتى وسى پرەزيدەنت سايلاۋى باستالعان تۇستا دا قولداعان جوقپىن. ول تۋرالى اشىق ايتتىم. ويتكەنى بۇل بيلىكپەن كەلىسىلىپ جاسالىپ جاتقان جوبا ەكەنىن ءبىلدىم، جانە ايتتىم دا. قوسانوۆقا قوياتىن سۇراقتارىمدى قويعىم كەلىپ، «پوليتون» كلۋبىنا شاقىردىق. ول ءوزى كەلۋدەن باس تارتتى.

ال، ەندى پارتيا تۋرالى ايتساق، ەشقانداي دا بيلىكپەن كەلىسىم جوق. قايتا بىزگە بيلىك قىسىم جاساي باستادى. مىسالى، ماعان وبلىستارعا شىعۋعا تىيىم سالىپ جاتىر. پروباتسيا دەگەن بار. مەن تەك قانا الماتى قالاسىندا وتىرۋىم كەرەك ەكەن. سوندىقتان مەن بىرنارسە ايتقىم كەلىپ وتىر، ءبىز تەك قانا ەلدە وزگەرىس جاساۋدى تالاپ ەتىپ وتىرمىز. ەڭ باستى ماسەلە – مەنىڭ جاسىم قازىر 31-دە. ەكى-ءۇشى جىل جۇرتتى الداپ، ودان كەيىنگى قالعان ومىرىمدە ءتىرى ولىك بولىپ جۇرگىم كەلمەيدى. وسى ەلدىڭ ىشىندە، باسىمدى تىك كوتەرىپ جۇرگىم كەلەدى. سوندىقتان ءبىز سوڭىنا دەيىن كۇرەسەمىز. ەشقاشان ءوزىمىزدىڭ پوزيتسيامىزدان تايقىمايمىز!

-پروباتسيا دەمەكشى، ءسىز سوتتالعان ادامسىز. ياعني، شەكتەۋ بار. سوتتالعان ادام قالاي پارتيا قۇرادى؟ 

-پارتيا ءبىر ادامنىڭ اتىنا تىركەلمەيدى عوي. پارتيانى تىركەۋ ءۇشىن ءبىز قازىر باستاماشىل توپتىڭ قولىن جيناپ جاتىرمىز. 1000 ادام. ونىڭ ىشىندە 10 ادام ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى ىرىكتەلەدى. سول 10 ادام وسى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. زاڭ بويىنشا وسىلاي. مەن بۇل تۋرالى جان-جاقتى ويلاندىم. جالپى، قىسىم بولادى. ءبارىن ءبىلىپ وتىرمىن. سوندىقتەن مەن تاۋەكەلگە بارىپ، باسىمدى بايگەگە تىگىپ وتىرمىن.

ودان كەيىنگى ماسەلە پروباتسيا قىزمەتىنە قاتىستى. مەن قازىر ءوزىمنىڭ جازامدى وتەۋدەن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋ تۋرالى ماتەريالدارىمدى سوتقا دايىنداپ وتىرمىن. ۋاقىتى كەلىپ وتىر. 10-قازان كۇنى ۋاقىتى كەلدى.

نەگىزىنەن مەنىڭ بۇكىل مەرزىمىم 2020 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا بىتەدى. بىراق، جاڭا زاڭ قابىلدانىپ جاتىر. ول  بويىنشا تۇرمەدە وتىرعان ءبىر كۇن - ءبىر جارىم كۇنگە سانالادى.  سول زاڭ كۇشىنە ەنەتىن بولسا، وندا مەن تولىعىمەن جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىندا بوسايمىن جازامنان. ياعني، ءبىر جارىم اي عانا قالدى. سوندىقتان مەن پروباتسياعا دا قاراماي قوعامدىق جۇمىسپەن اينالىسۋعا بەل بۋدىم.

ويداعى پارتيانىڭ ويداعى اتاۋى - «رۋح» دەموكراتيالىق پارتياسى!

-تورە، وقىرمان: پارتيانىڭ اتاۋىن الاش نەمەسە جاس الاش دەپ قويساڭىز، بەلسەندى قىزمەت كورسەتۋگە دايىنمىن.

-ءبىز بۇل اتاۋدى دا جوققا شىعارا المايمىز. ويتكەنى پارتيانىڭ اتاۋى، پارتيانىڭ سيمۆوليكاسى، باعدارلاماسى، جارعىسى بارلىعى سەزدە قابىلدانادى. قازىر ازاماتتاردىڭ بارلىعىنان وسى پارتيانىڭ اتاۋىنا قاتىستى ۇسىنىستار جيناپ جاتىرمىز. ۇسىنىستار ءتۇسىپ جاتىر. «رۋح» پارتياسى دەپ اتايىق دەيدى، بىرەۋلەر «حالىق» پارتياسى دەگەندى ۇسىندى.  مىنە، «الاش» دەگەن اتاۋدى ۇسىنىپ جاتىر. وسىنىڭ بارىنە قاراپ، داۋىسقا سالىپ، كىم كوپ داۋىس جينايدى، سول اتاۋدى قابىلدايمىز. الاش دەگەن وتە قاسيەتتى ۇعىم، وتە كيەلى ۇعىم.

-بەرگەي، وقىرمان: قۇراتىن پارتيا اتەيستىك پارتيا ما، الدە، مۇنافيقتىق پارتيا بولا ما؟

-بىزدە زاڭدا كورسەتىلگەن، ءدىني پارتيا قۇرۋعا تىيىم سالىنعان. سوندىقتان، ءبىز جالپى زايىرلى مەملەكەت قۇرۋدى ارمانداپ وتىرمىز عوي، وسى كونستيتۋتسيانىڭ شەڭبەرىندە جۇمىس ىستەگىمىز كەلەدى. جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداۋدى تالاپ ەتىپ وتىرمىز. سوندىقتان بۇل ءدىني پارتيا بولمايدى، بۇل – زايىرلى مەملەكەت بولۋدى كوزدەيتىن، دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋدى كوزدەيتىن ساياسي پارتيا بولادى.

-مالىك بەكارىس، وقىرمان: جانبولات ءىنىم، تالابىڭ وڭ بولسىن. نيەتىڭە ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. زاڭىنان تۇسىنىگى جوعارى مەملەكەتتە زاڭنىڭ شەڭبەرىندە ءادىل ساياسي كۇرەسۋ مۇمكىن ەمەس. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساياسي وپپوزيتسيادا جۇرگەندەردىڭ، ساياسي ساۋاتتارى ازاماتتىق كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارى سىزدەن كەم بولدى دەپ ويلامايمىن. نە شىقتى؟ نەندەي جەتىستىك بار؟ كەرىسىنشە، 30 جىلدا ءبارى دە ساتىلدى, ءبارىن دە ساتىپ الۋعا بولادى دەگەن قوعامدىق سانا نىق قالىپتاستى. وسى تۇرعىدا قانداي ويىڭىز بار?

-بۇل كىسى وتە پيسسيميستىك كوزقاراستاعى ادام ەكەن. مۇنداي كوزقاراسقا ۇرىناتىن بولساق، وندا قازاقستاندا ەشقاشان وزگەرىس بولمايدى. سوندىقتان مەنىڭشە، ءبارىمىز باسىمىزدى كوتەرىپ ناقتى وزگەرىستەرگە جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك. «بۇرىن بىلاي بولدى، قولىمىزدان تۇك كەلمەيدى. انانى جاساي المايمىز، مىنانى جاساي المايمىز» دەپ وتىرساق، ءالى تاعى ون-ون بەس جىل وتىرا بەرەمىز. سوندىقتان ناقتى وزگەرىس جاسايتىن بولسا كەلسىن، قوسىلسىن. ءوزىنىڭ ويلارىن، ۇسىنىستارىن ايتسىن. بەلسەندى تۇردە ارالاسسىن. ءبىز اشىقپىز.

پارتيانى قارجىلاي قولداۋشىلار – ۇلكەن وليگارحتار ەمەس

-توكەن، وقىرمان: كەزىندە باسشىسى سەرىكجان مامبەتالين بولعان «رۋحانيات» دەگەن پارتيانى بىرەۋدەن ساتىپ الدىم دەدى. ساتتىم دەدى مە، سونداي ءبىر سوزدەرىن وقىدىم. قاراپ وتىرسام، پارتيا دەگەن قىپ-قىزىل اقشا ەكەن. وزىڭە وسى پارتيانى قۇرۋ ءۇشىن كىمدەر قارجىلاي كومەك كورسەتپەك؟ قالىپتاسقان جاعدايدا پارتيالارىڭدى تىركەسە وپپوزيتسيالىق پارتيا دەگەن تۇسىنىك قارداي ەرىپ كەتەتىنىن بىلمەيسىڭ بە؟

-قارجىلاندىرۋعا قاتىستى بىزدە سونداي ءبىر كەرەمەت قارجى كوزدەرى جوق. بىراق، ازاماتتار كومەكتەسىپ جاتىر. وسى قازاقستاننىڭ ىشىندەگى ازاماتتار. ونى مەن جاسىرمايمىن. كاسىپكەرلەر. ورتا دەڭگەيدەگى كاسىپكەرلەر. ودان كەيىن دە وتكەندە ءبىز ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىندە وتىرعان كەزدە ماعان ءبىر ۇلكەن اقساقالدار حابارلاستى. تۇركىستان وبلىسى، سارىاعاش اۋدانىنانبىز دەيدى. «ءۇش اقساقال جينالىپ ءوزىمىزدىڭ ءبىر ايلىق زەينەتاقىمىزدى اۋدارساق دەپ ەدىك. سوعان سچەت بەرىڭىزدەر» دەپ سۇراپ جاتىر. ودان كەيىن كەڭسەمىزگە كەلىپ كورىمدىك دەپ اقشا تاستاعىسى كەلەتىن كىسىلەر بار. بارلىعىنا ايتتىق، قازىر ەرتە. پارتيا قۇرىلسىن. ازاماتتار جينالسىن. قۇرىلتاي سەزىن وتكىزەيىك. سودان كەيىن جارناسى بولادى. سول كەزدە ءوز ۇلەستەرىڭىزدى قوسارسىزدار.

ازاماتتاردىڭ ىنتالارى، تالاپتارى بار. كومەكتەسەيىك، قولدايىق دەگەن كاسىپكەر ازاماتتار جوق ەمەس. نەگىزىنەن وسى ەلىمىزدىڭ ىشىندە ءتورت – بەس كاسىپكەر بار. ول ءبىر ۇلكەن قاراجات ەمەس. بىراق، دەگەنمەن ءوزىمىز شاعىن ءبىر كەڭسە اشىپ وتىرمىز. ازاماتتاردى جيناپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىندە ءبارى تەگىن جۇمىس ىستەيدى. جالپى، كومەك بار. بىراق ۇلكەن وليگارحتار ەمەس ولار.

ەندى تىركەۋگە قاتىستى ايتا كەتەيىن. پارتيانى تىركەتۋدىڭ ەكى-اق جولى بار. ول بيلىكپەن ىمىرالاسىپ، كەلىسىپ تىركەتۋ. ەكىنشىسى – بيلىكتى ماجبۇرلەپ، ءماجبۇرلى تۇردە تىركەتۋ.

ءبىز سونىڭ ەكىنشى جولىن تاڭداپ وتىرمىز. ياعني، ءبىز بيلىكتى ماجبۇرلەگىمىز كەلەدى. تىركەمەسە دە، ساياسي پارتيا بولىپ جۇمىس جاساي بەرەمىز. «العا» پارتياسى سوعان مىسال. نەشە جىلدان بەرى تىركەلمەسە دە، ول ساياسي كۇش رەتىندە بولدى.

-وقىرمان: سىزگە سارقىلماس كۇش-قۋات تىلەيمىن. ەلدى دە جانبولات مامايعا سەنىم ارتىپ، قولداۋ بىلدىرۋگە شاقىرامىن...

- ءبىز مىناۋ قازىر باستاماشىل توپتىڭ قولىن جيناپ جاتىرمىز. 1000 ادامنىڭ قولى كەرەك. الماتى قالاسىندا، الماتى وبلىسىنا جاقىن تۇراتىن ازاماتتار بولسا، 8-ىقشام اۋدان، 4-ا ءۇي، 405  - كەڭسەگە كەلىپ جۇمىس كۇندەرى وزدەرىڭىزدىڭ قولدارىڭىزدى قويىپ، ءبىزدىڭ باستاماشىل توپقا قوسىلاۋىڭىعا بولادى. ەسىگىمىز ءاردايىم اشىق. سول جەردە سويلەسىپ، اقىلداسىپ، كەزدەسۋگە بولادى.

وپپوزيتسياداعى بىردە-ءبىر ازاماتتى سىنامايمىز

-جەڭىس تاستانوۆ, وقىرمان: الاش حپ سىرىم ابدراحمانوۆ تۋرالى ايتساڭىز. كەزىندە قوسانوۆتى جاقتامادىڭ دەپ جەك كورىپ، جامان سوزدەر جازىپ ەدىم. ەندى فب دا سول كىسىنىڭ وقىرمانىمىن. بىراق، سوڭعى كەزدە سوزدەرى ۇناماي ءجۇر.

- سىرىم ابدراحمانوۆ كەزدەسكەن ادامىم ەمەس. ءوزىن جەكە تانىمايمىن. بىراق، وتكەندە ماعان حابارلاستى. كەزدەسەيىك، بىرىگەيىك دەگەن سىڭايدا حات جازىپ جىبەرىپتى. مەن بىراق ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسكەن جوقپىن. سىرتتاي بىلەمىن. الاش پارتياسىن قۇرماق بولدى. ول دا كەيىن قۋدالاندى، مەنىڭ بىلۋىمشە. ەندى ءارتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر بار. مەن وزىمەن جەكە كەزدەسىپ جەكە سۇراعىم كەلەدى. سودان كەيىن ءبىر پىكىر قالىپتاستىرامىن دەپ ويلايمىن ول تۋرالى.

-سۇراقباي، وقىرمان: ەشكىممەن وداقتاسقىسى كەلمەي، ءوز كۇشىمەن بيلىكتى باسىپ الامىن دەپ ويلايتىن ءابىليازوۆ جاقىندا عانا ە.تۇرعىمبايمەن وداقتاس بولا قالىپ ەدى، ەندى مامايدىڭ پارتيا قۇرۋ تۋرالى يدەياسىنا كەلگەندە ەكەۋى ەكى ايىرىلىپ وتىر...

- ەرجان تۇرعىمباي مەن ءابىليازوۆتىڭ قارىم-قاتىناسى تۋرالى مەن بىلمەيمىن. ولار بىرگە مە، بىرگە ەمەس پە؟ بىراق، ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز، ءبىزدىڭ پوزيتسيامىز – وپپوزيتسيادا جۇرگەن ءبىر دە ءبىر ازاماتتى سىنامايمىز. بىردە-ءبىر ازاماتقا قارسى پىكىر ايتقىمىز كەلمەيدى. ءبىزدىڭ باستى قارسىلاسىمىز – بيلىك.

-سۇراقباي، وقىرمان: ءسىزدىڭ پارتيا قۇرۋ تۋرالى يدەياڭىزعا ءابىليازوۆ نە جاقتاپ نە قارسى بولىپ ەشتەڭە ايتپاعان سياقتى. ال، ءابىليازوۆ بيلىكتىڭ اگەنتى دەپ ەمەس دەپ تانىعان تۇرعىمباي ءسىزدى بيلىكتىڭ جوباسى قىلىپ كورسەتىپ ءجۇر. بۇعان نە دەيسىز؟

- تۇرعىمبايدىڭ دا، باسقالاردىڭ دا پىكىرلەرىن كورىپ شىقتىم. ءىلىپ الاتىن ءبىر ارگۋمەنتى جوق. ناقتى قاي كەزدە بيلىكتى جاقتاپپىن، قاي كەزدە بيلىكتىڭ سويىلىن سوعىپپىن؟ مەن بيلىكتەن قۇقاي كورىپ جۇرگەن اداممىن. ەرجان تۇرعىمبايدىڭ ءوزىن تانىمايمىن. ەرجان تۇرعىمباي وسى كەزگە دەيىن قانداي دا ءبىر قازاقستاندا ساياسي اكتسيالارعا قاتىسىپتى، ساياساتقا ارالاسىپتى دەگەندى مەن ەستىگەن جوقپىن.

سوندىقتان ايدالادا جاتىپ ءۇرۇ دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن. ءوز ويىم. وزگەرىس جاساعىسى كەلەتىن وپپوزيتسياداعى ادامداردى ەمەس، بيلىكتى اشكەرەلەۋى كەرەك. ال، مۇحتار ءابىليازوۆتان مەن جاقسى-جامان پىكىردى كورگەن جوقپىن. ول ءالى ءوزىنىڭ پوزيتسياسىن ايتقان جوق. بىراق، مەن ويلايمىن ونىڭ ءبىزدى سىنايتىنداي ەششقانداي سەبەبى جوق. ەشقانداي ارگۋمەنتى دە جوق. ەشقانداي نەگىزى دە جوق. ويتكەنى تۇپتەپ كەلگەندە، ونىڭ دا ويى وزگەرىس، ءبىزدىڭ دە ويىمىز وزگەرىس.

-جەبە, وقىرمان: اقوردانىڭ پروەكتىسى. جانبولاتتى وپپوزيتسيونەر ەتىپ دايارلادى. اشارشىلىق جايىندا دەرەكتى فيلم ءتۇسىرتتى. جۇرتتىڭ نارازىلىعىن باسۋ ماقساتىندا پارتيا قۇرعىزىپ، ويلارىن ىسكە اسىرماقشى. ال، اقوردا شىنايى وپپوزيتسيالىق قوزعالىس پەن  پارتيانى وتكىزبەيدى. ۇكىمەتتىڭ رۇقساتىمەن قۇرىلعان «وپپوزيتسيالىق» جاڭا قازاقستان مۇشەلەرى قوسانوۆ، سارىم، كوشىمدەر پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا ءوز رولدەرىن بەسكە ويناپ شىقتى.

-بىرىنشىدەن «زۇلماتقا» ەشقانداي قاتىسى جوق. قايتا «زۇلماتتان» كەيىن مەن قايتا قۋدالاۋ كورىپ، مەملەكەتتىك مۇراعاتتاردىڭ بارلىق ەسىكتەرى ماعان جابىلىپ قالدى. ودان كەيىن، مىنا ستالين قىلمىستارى تۋرالى فيلم تۇسىرەتىن كەزدە دە، سونىڭ پرەزەنتاتسياسى كەزىندە كينوتەاترلار باس تارتتى. سوندىقتان، مەنىڭ فيلمدەرىمە بيلىكتىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. ول كورىنىپ تۇر. سوعان قولداۋىن كورسەتكەن ازاماتتار، وسى ءبىزدىڭ ساياسي پارتيامىزعا دا قولداۋىن كورسەتىپ جاتىر. كاسىپكەرلەر دە بار وندا. سوندىقتان، بۇل ەشقانداي بيلىككە قاتىسى جوق نارسە. ەگەر مەن شىنىمەن اقوردانىڭ جوباسى بولاتىن بولسام، وندا ماعان باسقا قالالارعا شىعۋعا ەشقانداي تىيىم سالىنباس ەدى.

ەكىنشىدەن، كەشە 26-سى كۇنى ميتينگ بولادى دەدى. مەن سول ميتينگكە دە باردىم. قاراپايىم حالىق ۇستالاتىن بولسا، مەن دە سولارمەن بىرگە بولايىن دەپ باردىم. بىراق، ادامدار شىققان جوق وعان. سوندىقتان مەن كەرەك بولسا ميتينگىلەرگە دە شىعۋعا دايىنمىن قارسىلىق اكتسيالارىنا شىعۋعا دايىنمىن.

-ارلان، وقىرمان: ايماقتاردا ءوزىڭىز سياقتى ليدەر بولۋعا لايىقتى جاستار بار ما؟ قاتارىڭا قوسۋ ءۇشىن كىمدەردى اتار ەدىڭءىز؟

-ايماقتاردا، قازىر كوپتەگەن ازاماتتار شىعىپ جاتىر. ورالدا كوپتەگەن ازاماتتار بار. اسقار شايعۇماروۆ بار، جانات ەسەنتاەۆ بار، لۇقپان احمەدياروۆ بار... اتىراۋدا تالعات ايان بار، الىبەك مۇساۇلى دەگەن جىگىت بار، داريا دەگەن قىزدى تانيمىن اتىراۋدان. ودان كەيىن كەشە تارازدان ءبىراز جىگىتتەر كەلىپ جاتىر. وتە بەلسەندى ازاماتتار. شىمكەنتتەن، استانادان قازىر قانشاما جاستار شىعىپ جاتىر. وسى الماتى وبلىسىنان، الماتىنىڭ وزىنەن، مىنا كازگۋدەن ستۋدەنتتەر كەلىپ جاتىر. سوندىقتان مەنىڭشە، سول جاستاردىڭ اراسىنان ليدەر بولاتىن، ەلدى باستاپ كەتە الاتىن تۇلعالار بار.

وتكەن سايلاۋدا جەڭىس قولدا تۇردى

-ۇلت،وقىرمان: بيلىكتى اۋىستىرۋدىڭ الەمدىك تاجىريبەگە قاراي ءۇش جولى بار. ءبىرىنشىسى – توڭكەرىس جاساپ، باسىپ الۋ. ەكىنشىسى – ماجبۇرلەپ الۋ. ءۇشىنشىسى – كەلىسىم ارقىلى بيلىكتەن باس تارتۋعا ماجبۇرلەپ بيلىكتى اۋىستىرۋعا بولادى. مۇنىڭ ءبارى كۇردەلى جاعدايلار. حالىق پەن بيلىك ءبارىبىر وسى جولدان وتۋگە تۋرا كەلەدى. بۇدان باسقا جول جوق. ال، ەلدە كۇرەس پەن سىنعا تولى ساياسي مايدان حالىقتى ءبارىبىر الدا كۇتىپ تۇر. الداعى ءبىر-ەكى جىلدا ۇلكەن وزگەرىس بولادى. وسى كۇرەس جولىندا جۇرگەن ادامدار وتە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى تاريحي وزگەرىستى تۋدىرۋى مۇمكىن. ومىردە ءبارى ماڭگىلىك ەمەس. ۋاقىتقا قاراي وزگەرەدى ءبارى.

-بۇل پىكىرمەن كەلىسەمىن. مەن ويلايمىن، وسى وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا حالىق وزگەرىس جاساۋعا ءبىر جارتى قادام قالدى. ءتىپتى وزگەرىس جاسادى دەۋگە بولادى. جەڭىس قولدا تۇردى. ەگەر داۋىس العان ۇمىتكەر ءوزىنىڭ سايلاۋشىلارىنىڭ داۋىسىن قورعاي الاتىن ءسال باتىلداۋ ادام بولعاندا، مەن ويلايمىن قازىر ەلدە مۇلدەم باسقاشا جاعداي بولاتىن ەدى. مۇلدەم باسقا قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ، ساياسي رەفورمالار، ساياسي وزگەرىستەر بولاتىن ەدى. سوندىقتان، وزگەرىس جاساۋعا مۇمكىندىك بار. مىنا باقىلاۋشىلار ارقىلى. قازىر سايلاۋدا بۇرمالاۋشىلىق جاساۋ دا وتە قيىن. ويتكەنى باقىلاۋشىلاردىڭ ارمياسى پايدا بولدى. سمارتفوندار بار، ينتەرنەت ارقىلى ءبارىن جاريالاۋعا بولادى. تەك قانا، تاباندىلىق پەن باتىلدىق بولسا.

10 مىڭ ادامنىڭ ءوزى وزگەرىس جاساي الادى

-سانچو-پانسو، وقىرمان: جانبولات، ءبىر ۇلكەن ءىستى باستاپسىڭ، بىراق، مەنىڭشە بۇل تىرلىگىڭ باياعى جەل ديىرمەنىمەن الىسقان سەرۆانتەستىڭ دون كيحوتىنىڭ تىرلىگى. بىرىنشىدەن، بيلىك مىنانداي باعدارلامالارىڭمەن ءولىپ بارا جاتساڭ دا پارتياڭدى تىركەمەيدى. تەم بولەە، سەن ولار ءۇشىن وفيتسيالنو سوتتالعان ادامسىڭ. ءبىزدىڭ ەلدە سوتتالعان ادامنىڭ پارتيا باسقارعانىن قايدان كورىپ ەدىڭ؟ تاك چتو، ساياسي قالىپتاسقان جولمەن پارتيا قۇرىپ، قازاقستاندا شىن وزگەرىس جاساپ، بيلىكتى تاقتان تايدىرۋ دەگەننىڭ ۋتوپيا ەكەنىن ءوزىڭ دە ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارسىڭ. جارايدى، قويشى، مەنىڭ سۇراعىم: قازىر بيلىك پەن قاراپايىم حالىق بىتىسپەس جاۋعا اينالىپ بارادى دەگەن ۇعىمعا قالاي قارايسىڭ؟ ارمەنياداعى سياقتى بەيبىت ستسەناري قازاقستاندا قايتالانبايتىنىن بيلىك تە حالىق تا ءتۇسىندى. پوليتسيا مەن اسكەر بيلىك جاعىنان حالىق جاعىنا شىعۋ ءۇشىن قازاقستاندا نە بولۋ كەرەك؟..

- پيسسيميستىك كوزقاراسى باسىمداۋ ەكەن. قازاقستاندا وزگەرىس جاساۋ حالىقتىڭ قولىندا. ەگەر مىقتى ساياسي كۇش بولاتىن بولسا، سونىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، تىم قۇرىعاندا قازاقستان حالقىنىڭ ءبىر پايىزى بىرلەسىپ، ءبىر ساياسي ۇيىمنىڭ استىنا كىرىپ، ءبىر ساياسي ۇيىمدا بولىپ ءبىر وزگەرىس جاساسا. تىم قۇرىعاندا ءبىر پايىزىنىڭ باسى قوسىلسا وزگەرىس جاساۋعا بولادى.

قان-توگىس بولا ما دەگەنگە، ەگەر قازاقستان قالالارىنداعى كوشەلەردە، مىسالى الماتىدا 50 مىڭ، 100 مىڭ ادام شىعاتىن بولسا، بيلىك وعان قارسى تۇرا المايدى. ەشقانداي بيلىك وعان وق اتا المايدى. ەشقانداي پوليتسيا وعان تويتارىس بەرىپ، اۆتوماتتان وق جاۋدىرۋى مۇمكىن ەمەس. ال، ەندى ءبىز كورىپ وتىرمىز ۇنەمى 500-1000 ادام.

ءتىپتى 10 مىڭ ادامنىڭ ءوزى وزگەرىس جاساي الادى.  ال 50 مىڭ، 100 مىڭ ادام شىعاتىن بولسا، ەشقانداي قانتوگىس بولمايدى. ول تاپ-تازا حالىقتىڭ قالاۋى.

ەشقانداي قان توگىسسىز وزگەرىس جاساۋعا بولادى. بىراق سونداي وزگەرىستەرگە باستاۋشى بولاتىن، سونداي وزگەرىستەر بولعان كەزدە انارحياعا اينالماي، بيلىكتى الا الاتىن، سونى باعىتتاي الاتىن، حالىقتى دۇرىس جولعا باعىتتاپ، ەرتەڭ ادىلەتتى سايلاۋ وتكىزەتىن، ترانزيتتىك ەزەڭدى ءبىر بەيبىت جولمەن وتكىزەتىن ساياسي كۇش كەرەك، ساياسي پارتيا كەرەك.

ماجوريتارلى جۇيە ەنگىزىلۋى كەرەك

-الدوڭعار، وقىرمان: سايلاۋ تۋرالى زاڭدى تەز ارادا وزگەتۋ تۋرالى جانە پارتيالار تۋرالى زاڭعا پىكىرىڭىز قالاي؟ 2. مەملەكەتتى قازاقستاندىق باسقارۋ مودەلى دەگەن بوس ساندىراق, وسىعان كەلىسىزبە؟

-بۇل ەكى زاڭمەن شەكتەلمەيدى. تاعى بەيبىت جيىندار تۋرالى زاڭعا، باق تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك. سوسىن ساياسي تۇتقىنداردى بوساتۋ كەرەك. جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدانۋى كەرەك. ال، ساياسي پارتيالارعا قاتىستى زاڭعا قازىر 40 مىڭ ادامنىڭ قولى جينالىپ تۇر. رەسەيدىڭ وزىندە 500 ادامنىڭ قولىن جيناسا ونىڭ قۇرىلۋىنا بولادى. بىزدەن حالقىنىڭ سانى 9 ەسە كوپ مەملەكەتتە سونداي. جانە ساياسي پارتيالار ەركىن تىركەلۋى كەرەك. ال، سايلاۋعا قاتىستى موجاريتارلى جۇيە قايتا ەنگىزىلۋى كەرەك. ول تەك قانا پارتيالىق تىزىممەن ەمەس. 50 پايىزى پارتيالىق تىزىممەن، 50 پايىزى جەكە ازامتتار، پرالامەنتكە وتۋگە مۇمكىندىك بولۋ كەرەك.

اۆتوريتارلى ەلدىڭ ەكونوميكاسى ەشۋاقىتتا دامىمايدى

- بىرلىكتى ءشارىمبايۇلى، وقىرمان: سەنىڭ ساياسي ساحنادا سوڭعى ءۇش جىلدا ىستەپ جاتقان جۇمىستارىڭمەن تانىسپىن، ساتتىلىك تىلەيمىن. ەكى سۇراق قويعالى وتىرمىن. ونىڭ ءبىرىنشىسى، جالپى ەل باسقارۋ، قازاقستاننىڭ بولاشاقتا ءجۇرىپ وتەر جولى، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى قالاي بولماق دەگەن پىكىرلەر مەن ارەكەتتەر سان الۋان. ول تۇسىنىكتى دە. جاس مەملەكەت بولعاندىقتان، الداعى كەزەڭدى ويلاپ الاسۇراتىنى سوندىقتان. ەلىمىزدى سوڭعى 30 جىلداي باسقارعان ن.نازارباەۆ ايتادى. «مەن قازاقستاندى كومپانيا نەمەسە كاسىپورىن رەتىندە باسقارۋعا تىرىستىم. قاتاڭ ءارى تىكەلەي ۆەرتيكالدى بيلىك». وسىعان بايلانىستى سۇراعىم: - وسىنداي قاتاڭ بيلىك ءوز ناتيجەسىن بەردى مە؟ مەملەكەتتىك باسقارۋداعى قازاقستاندىق مودەل وسى ما؟ الدە التەرناتيۆا بار ما؟

ەكىنشى سۇراق: ۇستاز بولعان سوڭ، كەلەسى قوياتىن سۇراعىم ءبىلىم سالاسىنا قاتىستى. 30 جىل ۇزدىكسىز رەفورمالار جاساۋدىڭ ناتيجەسىندە ءبىلىم سالاسى تىعىرىققا تىرەلدى دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىلىم سالاسىن قالاي ۇلتجاندى، ءتيىمدى، تۇراقتى، ناتيجەلى دامۋ رەلسىنە تۇسىرۋگە بولادى؟

- ءوز باسىم اۆتوريتارلى رەجيمگە تۇبەگەيلى قارسىمىن. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، ينكليۋزيۆتى قوعامدا، ياعني، ينكليۋزيۆتى ينيستۋتتار قالىپتاسقان دەموكراتيالى قوعامنىڭ ەكونوميكاسى اشىق بولادى ءارى تەز داميدى. بۇنداعى ينكليۋزيۆتى ينيستۋتتار دەپ وتىرعانىمىز ءادىل سوت جۇيەسىن مەڭزەيدى. مىسال رەتىندە ايتقاندا، بۇنداي قوعامدا ءسىز ءبىر بيزنەس اشاتىن بولساڭىز بيلىككە جاقىن تۇلعالار ءسىزدىڭ سول بيزنەسىڭىزدى تارتىپ الا المايدى. ويتكەنى سوت جۇيەسى ءسىزدى قورعايدى. ال ەشقانداي زاڭ جۇمىس جاسامايتىن، دەموكراتياسى جوق ەلدە بيزنەس تە دامىمايدى، ەكونوميكادا دامىمايدى.ويتكەنى،ادامدار قارجىسىن شەتەلگە سالۋعا تىرىسادى. ءبىزدىڭ بيلىك ازاماتتارىمىزدان شەتەلدەگى قارجىسىن ەلگە قايتارۋدى قانشا سۇراسا دا، بۇل قادامعا بارىپ جاتقان بىردە-ءبىر كاسىپكەر جوق. سەبەبى ەرتەڭ بيزنەسىنەن ايىرىلىپ قالۋدان قورقادى. قىسقاسى، دەموكراتياسى جوق ەلدە ەكونوميكا ەشقاشان دامىمايدى. سول ءۇشىن ءبىز اۆتوريتارلى جۇيەگە قارسىمىز. ءبىزدىڭ قۇرعالى وتىرعان پارتيامىز دا وسى اۆتوريتارلى جۇيەنى وزگەرتىپ، ونىڭ ورنىنا دەموكراتيالى قوعام ورناتۋدى كوزدەيدى.

ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەلدەگى ءبىلىم سالاسىندا وتە كۇردەلى ماسەلەلەر بار. ءبىز پارتيامىزعا ءبىلىم سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتاردى تارتىپ جاتىرمىز. جەمقورلىق ماسەلەسىن ەڭ باستى نازاردا ۇستايمىز. ودان كەيىن ءار مينيستر كەلگەن سايىن وزىنشە رەفورما جاسايدى. جانە ءبىلىم سالاسىنداعى ءتىل ماسەلەسى بار. سوندىقتان وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن ءجىتى قاداعالاپ، وسى سالانى انىق بىلەتىن باسشىلار باسقارعانىن تالاپ ەتەمىز. قازىرگىدەي ءبىر مينيستر كەلىپ ءبىر ءتۇرلى، ەكىنشى مينيستر كەلىپ ەكىنشى ءتۇرلى رەفورما جاسايتىن وزگەرىستەردى توقتاتۋ كەرەك. بۇل سالالاردا ۇلكەن وزگەرىس بولۋ ءۇشىن كەشەندى رەفورمالار جاسالۋ كەرەك. ال ونىڭ كىلتى ساياساتتا. سول ءۇشىن بارلىق ماسەلەنى ساياساتتان باستاعىمىز كەلەدى.

-باقان, وقىرمان: قۇرىپ جاتقان پارتيياڭ حالىق ءۇشىن يگىلىكتى بولسىن. سۇراعىم: بىزدەگى پارتيا اتاۋلىلاردىڭ كەمشىلىگى قاراپايىم حالىقپەن جۇمىس ىستەي المايدى. ۇلكەن قالالاردان، جىلى وفيستەن شىقپايدى. ءسىز اۋىل حالقىن پارتياعا تارتىپ جۇمىس ىستەۋگە دايىنسىز با؟

- ارينە دايىنبىز. ءبىز سول ءۇشىن دە وبلىس-وبلىستارعا، جەر-جەرگە بارىپ ازاماتتارمەن كەزدەسۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. سول ءۇشىن دە كەڭسە اشىپ، كەلگىسى كەلگەن بەلسەندىلەردى شاقىرىپ وتىرمىز. ساياساتقا بەلسەندى ارالاسىپ كەلە جاتقان جاستاردى باستى نازاردا ۇستاۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ وتىرمىز. اسىرەسە قازاق ءتىلدى جاستار، اۋىلدىڭ جاستارىمەن بەلسەندى جۇمىس جاساۋعا دايىنبىز.

- ۇلت, وقىرمان: قازىر بىزدەگى جۇيە ۇلكەن داعدارىسقا ۇشرادى. ونى ەلدەگى بولىپ جاتقان نارازىلىققا تولى ميتينگىدەن كورۋگە بولادى. ەلدەگى جۇيە حالىقتى قۋالاپ، پوليتسيا ارقىلى باسقارۋ، ادىسىنە كوشتى. وسىنىڭ ءبارى ەلدەگى وزگەرىس رەۆوليۋتسيالىق جولعا كەلمەي، ەۆوليۋتسيالىق جولدى تاڭدايتىن سەكىلدى. مۇنىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىراتىن، ساياسي كۇشتەر ەكەنى بەلگىلى. وسى رەتتە، قۇرعالى جاتقان پارتيالارىڭ، قۇرعاق ءسوز جۇزىندە قالماي، قوعامدى يگەرىپ، ەكونوميكالىق سەرپىلىس تۋدىرا الا ما؟ جوق بيلىكتىڭ جۇمىس ىستەمەيتىن ءولى پارتيالارى سەكىلدى، بولسا وتە قيىن. نەگىزى، بيزنەس پەن پارتيانىڭ تالابى بىردەي. ادامدار مەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋىڭ كەرەك. ولاردىڭ ءاربىر پايداسى قارجى بولىپ، ءىرى كاپيتالدى قۇرايدى. وسىدان ساياساتتىڭ ءوزى ەكونوميكالىق تالاپتار مەن ۇشتاسىپ، مۇشە بولعان ادامدار، قۇرىلتايشىعا اينالادى. پارتيا حالىق سەنىمىنە يە بولسا، ونى تىركە، تىركە مە، ماڭىزدى ەمەس. حالىق مويىنداسا ، بولدى. ال تىركەلگەن پارتيانىڭ، ءوزى ەرتەڭ جۇمىس ىستەي الماسا، حالىق، ونى مويىندامايدى. بار-جوعى بەلگىسىز بولىپ قالادى.

- بۇل وتە دۇرىس پىكىر. ءبىزدىڭ دە ويىمىز وسى. ماسەلە پارتيانىڭ تىركەلۋىندە ەمەس، قايتا قالاي جۇمىس ىستەۋىندە. بۇل پارتيانىڭ ءولى پارتيا بولمايتىنى قازىردەن باستاپ بەلگىلى. ويتكەنى وتە بەلسەندى جۇمىس ىستەۋدەمىز. حالىقپەن كەزدەسىپ جاتىرمىز. ءوزىمىزدىڭ جوبالارىمىزدى ۇسىنايىق دەپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ باستى باعىتىمىز جەمقورلىققا قارسى تۇرۋ جانە جاستارمەن جۇمىس بولماق. سول ءۇشىن بۇل حالىقتىق پارتيا بولادى. بار ماسەلە پارتيانى تىركەتۋدە ەمەس. سوندا دا رەسمي تىركەتۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن بار حالىق جۇمىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. ال ءولى پارتيا قۇرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق.

- قۇربانالى شاحاباي, وقىرمان: 1.ءسىز قۇرعالى جاتقان پارتيا شىنىمەن وپپوزيتسيالىق سيپاتتا بولسا، وندا ونى بيلىكتىڭ تىركەمەيتىنى انىق. پارتيا تىركەلمەگەن جاعدايدا قانداي ارەكەتكە باراسىزدار؟

- بىرىنشىدەن، ءبىز قازىر پارتيانى تىركەۋ ءۇشىن بارلىق تارتىپتەن ءوتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. الدىمەن باستاماشى توپتىڭ قولىن جينايمىز. سوسىن سەز وتكىزەمىز. ودان كەيىن 40 مىڭنان اسا قول جيناۋعا دايىنبىز. وسى تارتىپتەردەن وتكەن كۇننىڭ وزىندە بيلىك تىركەمەسە، پارتيامىزدى قورعاۋدىڭ بارلىق امالدارىن جاسايمىز. بۇل ءۇشىن ءوزىمىز ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى بار، باستاماشىل توپتىڭ مىڭ ادامى بار، بارلىعىنا ۇندەۋ تاستاپ، اقىلداسىپ، ناقتى شەشىم قابىلدايمىز. ساياسي سەبەپتەرمەن پارتيامىزدى تىركەمەي تاستاۋىنا قاراپ وتىرمايمىز. كەرەك بولسا كوشەگە شىعامىز.

جەلتوقسان مەن جاڭاوزەن تۋرالى فيلم تۇسىرەمىن

- 2. تىركەلمەگەن پارتيا حالىققا نە بەرەدى؟

- ماسەلە پارتيانىڭ تىركەلۋ-تىركەلمەۋىندە ەمەس، تىركەلمەگەن جاعدايدا دا حالىقتىڭ باسىن قوسىپ، جۇمىس ىستەۋە بولادى. ەڭ باستىسى ساياسي تۇتقىندارعا بوستاندىق ماسەلەسىن كوتەرگەلى وتىرمىز. بۇدان بولەك، جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداۋ جانە بۇكىل ازاماتتىق قوعامنىڭ باسىن بىرىكتىرۋدى كوزدەپ وتىرمىز. بۇنداعى باستى ماقسات حالىقتىق پارتيا قۇرۋ.

- 3. وپپوزيتسيالىق كۇشتەردى پارتياڭىزعا توپتاستىرا الاسىزبا؟

- ارينە تارتا الامىز. ويتكەنى، قوسىلامىز، قولدايمىز دەپ وتىرعان ازاماتتار وتە كوپ.

- 4. جەلتوقسان وقيعاسى جايلى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ ويىڭىزدا بار ما؟

- جەلتوقسان وقيعاسى جايلى فيلم ءتۇسىرۋ ماسەلەسى وتە ۇلكەن تاقىرىپ. مەن پارتيا جۇمىسىمەن اينالىسا وتىرىپ، شىعارماشىلىقتان ەشقاشان قول ۇزبەيمىن. جەلتوقسان وقيعاسىنا، جاڭاوزدەن وقيعاسىنا قاتىستى فيلم ءتۇسىرۋ ۇلكەن ارمانىم. سول ارمانىمدى جۇزەگە اسىرۋعا بارىنشا تىرىسام.

ۋادە بەرەم. ءبىز سوڭىنا دەيىن كۇرەسەمىز!

- Anti – colorados, وقىرمان: «نۇرلانعان» اتقورانى قيدان تازارتۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءوز گەراكلى بولۋى كەرەك، گەراكل، ياعني يساتاي، يا ماحامبەت بولۋ قولىڭنان كەلە مە، جانبولات ءىنىم ؟ اۋىزبەن وراق وراتىن ناۋقان الدەقاشان ءوتتى، ىسكە كوشەتىن ۋاقىت جەتتى.

- ءبىزدى گەراكل قىلۋ دا، ماحامبەت قىلۋدا حالىقتىڭ قولىندا دەپ ويلايمىن. مەن ءوز باسىم سوڭىنا دەيىن كۇرەسۋگە، سوڭىنا دەيىن وسى جولدان تايماۋعا دايىنمىن. ءبىز ناقتى ءىستى رەسمي باستادىق، ءارى وسى ناقتى ءىستى سوڭىنا دەيىن اپارامىز. وعان مەن حالىقتىڭ الدىندا ۋادە بەرۋگە دايىنمىن. وسى جەردە دە ۋادە بەرەم. بۇل جەڭىسكە دەيىن جالعاساتىن جول بولادى. ءبىز ودان ەشقاشان قايتپايمىز.

- ازات, وقىرمان: قازاقتار دەموكراتياعا دايىن با؟

- دەموكراتياعا ابدەن دايىن! قازاقتار دەموكراتياعا دايىن ەمەس، دەموكراتيا قاجەت ەمەس دەگەندى اۆتوريتارلى باسشىلار ايتىپ ءجۇر. قازاقستاننىڭ دەموكراتياعا دايىن ەكەنىنە وتكەن سايلاۋدا كوز جەتكىزدىك. بۇكىل ەل دەموكراتياعا قۇلشىنىپ وتىر.

- وقۋشى ايبول، وقىرمان: ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستاندە قوس ۇكىمەت بار ما؟ پرەزيدەنت دەربەس ساياسي فيگۋرا بولا الا ما؟

- قازىرگى تاڭدا قوس بيلىك بولماسا دا، شەشىم قابىلاۋ ساتىندە قوس مۇنارا پايدا بولدى دەۋگە بولادى. بىرەۋى نازارباەۆتىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى بولسا، ەكىنشىسى توقاەۆتىڭ مۇناراسى. جانە سوڭعى وقيعالارعا قاراساق ەكەۋىنىڭ اراسىنا سىزات تۇسە باستاعان سەكىلدى. بۇل سىزات ودان ءارى ۇلكەيە بەرىپ، ورعا اينالىپ كەتۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان، شىن مانىندە قوس بيلىك بار دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ ۇستىنە بيلىكتە اۋىز بىرشىلىك جوق. وسىنىڭ ءوزى ءبىر وزگەرىستەرگە باستايتىن سەكىلدى.

ءامىرجان قوسانوۆ – ساياسي ولىككە اينالدى

- بيىلعى سايلاۋدا ايتارلىقتاي كوپ داۋىس العان ءامىرجان قوسانوۆتى قالاي باعالايسىز؟ سىزگە سەنسەك سايلاۋشىلار سونىڭ كەبىن كيىپ قالماي ما؟

- ءامىرجان قوسانوۆ قازىر ساياسي ولىك. مەنىڭ ويىمشا، اناداي ماسقارادان كەيىن ەلدىڭ الدىنا شىعۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ونىڭ ەشقانداي ساياسي بولاشاعى جوق. ال ءبىزدىڭ جولمىمىز مۇلدە باسقا جول. ءبىزدىڭ پارتيادا ءبىر ادام شەشىم قابىلدامايدى، ونىڭ ءوزىنىڭ ساياسي كەڭەسى، باستاماشىل توبى بولادى. سول ءۇشىن دە ءبىز ساياسي كۇرەسىمىزدى سوڭىنا دەيىن جالعاستىرا الامىز.

- قازاقستانداعى قازاق ءتىلى ماسەلەسىن قالاي شەشۋگە بولادى؟

- بۇل ۇلكەن تاقىرىپ. ەڭ الدىمەن پرەزيدەنت تە، پارلامەت تە، ۇكىمەت تە تەك مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. بارلىق قۇجاتتار مەلەكەتتىك تىلدە بولۋى كەرەك. نەگىزگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسىن شەشىپ تاستايتىن كەزىمىز بولدى. ساياسي ەرىك-جىگەر مەن ساياسي شەشىم بولسا شەشىمىن تاباتىن ماسەلە بۇل.

- ەسەن, وقىرمان: جانبولات وكشەڭ كوتەرىلگەن ەكەن ساتتىلىك ساعان. كىشى بولعان سوڭ سەن دەپ وتىرمىن ايىپقا بۇيىرماسسىڭ. ەسىڭدە بولسىن حالىق ءبىر رەت جۋرناليستكە الدانىپ سان سوعىپ قالدى ەكىنشى رەت ساعان الدانسا جۋرناليستەن شىعاتىن ساياساتكەردىڭ باسىنا سۋ قۇيىپ بەتىنە تۇكىرەدى. سەنىڭ بويىڭدا ازىرشە ساياساتكەرگە قاجەت قاسيەتتەر بار. ماسەلەن «وتىرىپ» شىقتىڭ نەسى بار وعان سەن ماقتانباساڭ ارلانباسسىڭ. جەمقور رەجيممەن كۇرەسەم دەپ وتىردىڭ كەزىندە لەنين، ماندەلا ،ۆالەنسا ت.س.س. وتىردى. كەيىن ولار تاققا دا وتىردى. جانبولات ايتشى سەن ءبىز ۇلت بولىپ ۇيىسا الماي وتىرمىز. باسى بىرىگۋى وتە قيىن ۇلتپىز. باس باسقا بي بولعان وڭكەي قيقىمبىز. سوناۋ ابايدان كەيىن وزگەرگەن تۇك جوق. سانا رۋلىق دەڭگەيدە قالىپ قويعان. بيلىك وسىنى پايدالانىپ وتىر. ال نە ىستەۋ كەرەك ۇلتتىق سانانى وياتۋ ءۇشىن؟

كەز-كەلگەن ادىلەتسىزدىك حالىقتى كوشەگە جەتەلەءيدى

- ءوز باسىم «رۋلىق دەڭگەيدە قالىپ قويدىق، اباي زامانىنان بەرى ەش وسكەن جوقپىز» دەگەنگە كەلىسپەيمىن. قالاي ايتساق تا، قازىر قازاقتىڭ كوزى اشىق. باتىستا ءبىلىم العان قانشاما جاستارىمىز بار. وسى ساياسي پارتيانى قۇرامىز دەگەندە ءبىلىمى بار، كوزقاراسى بار، باتىستا وقۋ وقىپ، جۇمىس ىستەگەن كەرەمەت جاستار كەلىپ جاتىر. بۇل جاستار ەكونوميكانى دا، عىلىمدى دا، ءبىلىمدى دە بىلەدى. سونداي جاستار ورتامىزدا كوپ. ماسەلە وسى جاستاردىڭ باسى بىرىكپەي، مۇمكىندىكتەرى پايدالانىلماي جاتىر. بۇعان بۇگىنگى بيلىك كىنالى. سولار ءبىلىمدى جاستاردىڭ كۇش-جىگەرىن پايدالانباي وتىر. سول ءۇشىن رۋلىق دەڭگەيدە قالىپ قويدىق دەگەنمەن كەلىسە المايمىن. ماسەلەن بيىلعى سايلاۋدا ەشكىم رۋىنا قاراعان جوق، تۋعان جەرىنە قاراعان جوق. تەك ءبىر وزگەرىس ءۇشىن، بيلىككە قارسى داۋىس بەردى. دەمەك، اۋىزىمىزدى قۋ شوپپەن سۇرە بەرمەي، ارەكەت ەتىپ، ەلدە وزگەرىس جاسايتىن كەز كەلدى.

ال بيلىكتى كۇشپەن تارىپ الۋ دەگەن كونستيتۋتسياعا قارسى قادام. بىراق سايلاۋ ءادىل وتپەسە، بيلىك وسىلاي حالىقتى الداي بەرسە الاڭعا شىعۋدان وزگە امال قالمايدى. كەز-كەلگەن ادىلەتسىزدىك حالىقتى كوشەگە جەتەلەۋى مۇمكىن. ماسەلەن، بەس بالا ورتەنىپ كەتكەندە، قىتايعا جەر بەرەمىز دەگەندە بۇكىل حالىق كوتەرىلىپ كەتتى. ءتىپتى سونىڭ ءدۇمپۋى ءالى باسىلعان جوق. بيلىك ءالى سونى ىدىراتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتىر. جەر ماسەلەسى كەزىندە ماكس پەن تالعات حالىقتى الاڭعا باستاپ شىعىپ، بۇكىل ەلدە تولقۋلار باستالدى. سوندىقتان كەز-كەلگەن ماسەلەدەن وزگەرىستەر باستالىپ كەتۋى مۇمكىن. مەنىڭ ويىمشا، بيلىك دۇرىس رەفورمالار جاساماسا، وسىلاي ساياسي قىسىمدى كۇشەيتە بەرسە ءبىر كۇنى حالىق ۇلكەن تولقۋعا بارۋى مۇمكىن.

-امانتاي، وقىرمان: بيلىك قازاقستانداعى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت-قازاقتىڭ سانىن ناقتى ايتپايدى. وتكەن ساناقتتىڭ قورتىندىسى بويىنشا باستابىندا 67 دەپ كەيىن 63 پايىزعا توقتادى. سودان بەرى مىنەكي 10 جىل ءوتتى. بۇگىنگى كۇنى قازاقتىڭ سانى 70 پايىزدان اسىپ كەتكەنى بەلگىلى. قازاقتىڭ ەل ىشىلىك ءوسىمى قۋانارلىق جاعدايدا ەمەس. جاعداي جاساپ شەتتەگى 5 ملن قازاقتىڭ تىم قۇرىعاندا تاعى 1 ملن كوشىرىپ الۋ وتە ماڭىزدى. الايدا بۇگىن قازاق كوشى نەگىزىنەن توقىراپ تۇر. كوشى-قون زاڭى قاتال، قازاقتى جازالاۋعا كوبىرەك بەيىم. قولدان جاسالعان كەدەرگى، توسقاۋىلدار كوپ. باستى ماقسات ەلىم، جەرىم دەپ كەلگەن قازاقتى قىسقا مەرزىمدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداپ الۋ بولۋ كەرەك ەدى. مەملەكەتتىك قولداۋ جوقتىڭ قاسى. قازاق كوشىن قالاي جانداندىرامىز؟ الەمدە باقسىنىڭ قۇمالاعىنداي شاشىراپ جۇرگەن قازاقتى اتامەكەنىنە قايتارۋ قاجەت دەپ ويلايسىڭ با، سولاي بولعان جاعدايدا مەملەكەت نە ىستەۋ كەرەك، قانداي شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك دەپ ويلايسىڭ؟

- مەن ويلايم قازاق كوشىن جانداندىرۋ ول ساياساتقا بايلانىستى. تاعىدا سول ساياسي جۇيەگە بايلانىستى. قازىرگى جاسالىنىپ وتىرعان كەدەرگىنىڭ ءبارى، قولدان جاسالعان كەدەرگىلەر. مەن ويلايم مىسالى سىرتتا 5 ملن قازاق بولاتىن بولسا، ولاردىڭ قازاقستانعا كەلۋىنە ءبىز مۇددەلى بولۋىمىز كەرەك. ەسىكتىڭ ءبارىن اشۋىمىز كەرەك. قازاقستان سونداي ءبىر ۇلكەن مەملەكەت ەمەس. جەرى ۇلكەن بولعانىمەن حالقى از، سوندىقتان شەتتە جۇرگەن قازاقتاردى قازاقستانعا اكەلۋدى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشۋىمىز كەرەك. اسىرەسە قازىر ءبىزدى تولعاندىرىپ وتىرعان ەڭ ۇلكەن ماسەلە قىتايداعى قازاق ماسەلەسى. ۇلتى قازاقتارعا ازاماتتىق بەرۋدى جەڭىلدەتۋىمىز كەرەك. ەگەر ول قىلمىسكەر بولماسا، ارينە. ەگەر وسى قازاقستانعا كوشەم دەسە، جەڭىلدەتىلگەن تۇردە ازاماتتىقتى بەرۋ كەرەك.

- مارات ومار، وقىرمان: قوسانوۆ دەگەن ايگىلى كانديدات ەگەر سايلاۋداعى ادىلەتسىزدىككە قارسى نارازىلىق ميتينگىسىنە شىقساق بيلىك حالىقتى قانعا بوكتىرەدى دەپ سايلاۋدىڭ ادىلەتسىز ءوتىپ جاتقانىن كورە تۇرا، ءتۇن ىشىندە توقاەۆتى جەڭىسىمەن قۇتتىقتاپ «حالىقتى ۇلكەن ءبىر قان توگىستەن امان الىپ قالىپتى (وسى ءۇشىن وعان بەيبىتشىلىك سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىن بەرەتىن شىعار؟)». ال ول قوسانوۆ سايلاۋدىڭ ءادىل وتپەيتىنىن سايلاۋ الدىنداعى سۇحباتتارىندا سايراپ ايتىپ ءجۇردى عوي. ەگەر ول بەتى قالىڭ ادىلەتسىز وتەتىن سايلاۋعا قاتىسىپ، زاڭسىز داۋىس جيناعان قارسىلاسىن قۇتتىقتاماسا «حالىقتى ۇلكەن قانتوگىستەن امان الىپ قالا المايتىن» با ەدى؟

- ەگەر حالىق 50-100 مىڭ ادام كوشەگە شىعاتىن بولسا، وزگەرىس تالاپ ەتەتىن بولسا، بيلىك ونى توقتاتا المايدى. ەگەر ءامىرجان قوسانوۆ سول كەزدە سايلاۋدىڭ قورتىندىسىن مويىنداماي، تابانداپ تۇرىپ الىلەتسىزدىكتى ايتاتىن بولسا، جانە حالىقپەن بىرگە كوشەگە شىققاندا، مەنىڭشە جۇزدەگەن مىڭ ادام الاڭعا شىعىپ كەتەر ەدى. ويتكەنى رينات زايىتوۆتى قولداعان جۇرت تا كوشەگە شىعىپ كەتتى عوي.  سوندىقتان ەگەر قوسانوۆ شاقىرعاندا كانديدات رەتىندە حالىق تا، حالىقارالىق ۇيىمدار دا ونى قولدايتىن ەدى. وندا مۇلدەم باسقا جاعداي بولار ەدى.

- سماتۋللا، وقىرمان: جانبولات تالاپتارىڭ وڭ بولسىن! قازىرگى جاعدايعا نارازىلاردىڭ ۇلكەنى-بار، كىشىسى-بار،ايتقىشى بار،سىنشىسى بار بارلىعىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە كۇش سالۋ كەرەك شىعار...

- كەلىسەم، جانە ول كىسىنىڭ ءوزىن دە شاقىرام. كۇش سالسىن، بىرىكسىن ءبىزدىڭ مەكەن-جايىمىزدى ايتتىم.

التىنبەكتىڭ ءىسىن جالعاي الساق بىزگە ۇلكەن ماقتانىش

- رىسبەك سارسەنباەۆ اعالارىمىز باستاعان حالىق قۇرىلتايى تۋرالى، اراداعى بايلانىستارىڭىز تۋرالى ايتساڭىز...

- رىسبەك اعامەن مەن كەشە عانا كەزدەستىم. ول كىسىنىڭ پىكىرى دۇرىس بىزگە. ول كىسىمەن قاشاندا رۋحتاس، پىكىرلەس ادامدارمىز. ول كىسىنى مەن ءوزىمنىڭ جۋرناليستيكاداعى ۇستازىم دەپ سانايمىن. جۋرناليستيكاعا العاش كەلگەن كەزىمدە-اق ايتقانمىن: التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ ساياسي مۇراسىن ناسيحاتتايمىن، سول كىسىنىڭ ادال جولىمەن جۇرگىم كەلەدى دەپ. ءالى كۇنگە دەيىن سول پىكىردەمىن. التىنبەكتىڭ ءىسىن جالعاستىرا الساق، بىزگە بۇل ۇلكەن ماقتانىش. جانە رىسبەك اعامەن ءبىز تىعىز قارىم قاتىناستا جۇمىس جاسايمىز.

- سەرىكباي: جانبولات،بىزگە ۇلتتىق پارتيا كەرەك. ونىڭ پرينتسيپى - ءار قازاق جالعىزىم بولۋى كەرەك. مەنىڭ ويىمشا 2-3 جىلدا ۇلكەن وزگەرىستەر بولادى. كەرەك بولسا «نۇر وتاننان» ۇلتجاندى جىگىتتەردى دە ورتاعا تارتۋ كەرەك.

- بيلىك ماڭىندا جۇرگەندەردىڭ ءبارى جامان دەۋدەن اۋلاقپىن، ىشىندە دۇرىس ادامدار بار. بىراق «نۇر وتاندا» جۇرگەندەردىڭ ءبارى بيلىكتىڭ سويىلىن سوعىپ، مۇددەسىن قورعايتىندار. سوندىقتان ءبىز ول ادامدارعا سەنىم ارتىپ وتىرا المايمىز. ازات، تاۋەلسىز ادامداردى قاتارعا شاقىرامىز، سولارمەن جۇمىس جاسايمىز.

- سايلاۋشى: مەن كوپ جىلدان بەرى وسىنداي وپپوزيتسيالىق سايتتارداعى پىكىرلەردى جىبەرمەي وقۋعا تىرىسامىن. سونداعى ءبىر بايقاعانىم، ۋاقىتىنان بۇرىن جاريا ەتىلەتىن سوڭعى سايلاۋلار ناۋقانى كەزىندە وپپوزيتسيادان بولىپ كورىنىپ «وپپوزيتسيا بۇل سايلاۋعا دايىن ەمەس، سوندىقتان بۇل جولعى سايلاۋعا قاتىسپاي قويا تۇرىپ، سايلاۋ بىتكەسىن بىردەن كەلەسى سايلاۋعا دايىندىقتارىمىزدى باستاپ كەتەيىك» دەيتىن ارامزا تروللدار شىعىپ، بىراق ودان كەلەسى سايلاۋعا دەيىن تاعى دا جوق بولىپ كەتىپ ءجۇر. وسى تۋرالى ءسىز نە ايتاسىز؟

- جەكە ءوز باسىم 2008 جىلدان باستاپ قوعامدىق ساياسي ورتادا ءجۇرمىن. ەشقايدا جوعالعان جوقپىن. ساياساتتان دا، جۋرناليستيكادان دا قول ۇزگەن جوقپىن. سوندىقتان ءبىز ءبىر كۇندىك پارتيا ەمەسپىز دەپ ايتا الام. الدىندا ۇلكەن ماقساتى بار، ساياسي پارتيا قۇرعالى وتىرمىز.

- جاسارال: «نۇر وتان» بيلىكتەن تولىق ىعىستىرىپ شىعارىلىپ، ورنىنا جەمقورلاردىڭ بۇرىنعى سىبايلاسى الاياق ءابليازوۆتان باسقا قانداي دا ءبىر حالىقشىل پارتيا بيلىككە كەلسە حالىقتىڭ قانشا پايىز بايلىعى قايتارىلۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟ الدە، «ول كەزدەگى جاعداي سولاي بولدى، باستاپقى كاپيتال ارامنان قۇرالماسا نارىقتىق ەكونوميكاعا وتە المايتىن ەدىك» دەگەن سياقتى جالعان ەرتەگىلەرىنە سەنگەن بولىپ جۇرە بەرەمىز بە؟

- ءابليازوۆ الاياق پا، ەمەس پە ول باسقا اڭگىمە. مەن ءوز باسىم الاياق دەپ ايتا المايمىن. ول قانشا دەگەنمەن ساياسي ورتادا جۇرگەن ساياساتكەر. ءوزىنىڭ بانكى بولدى. ساياسي سەبەپتەرمەن قازاقستاننان الاستاتىلدى. ال ەندى شەتتەگى قارجىنى قايتارۋعا بايلانىستى ايتارىم، ەگەر بيلىك اۋىسىپ، دۇرىس دەموكراتيالى جۇيە ورناسا، وندا شەتتەگى قارجىنىڭ ءبارىن قايتارىپ الۋعا بولادى. قازىر ۇلىبريتانيانىڭ ءوزى كۇماندى جولمەن اقشا تاپقان ازاماتتارعا قاتىستى تەرگەۋ جۇرگىزىپ جاتىر. بۇكىل الەمدە وففشور شوتتارىنا قاتىستى تەرگەۋلەر ءجۇرىپ جاتىر. سوندىقتان قازاقستاننان ۇرلانعان اقشالاردىڭ بارلىعىن قايتارىپ الۋ ابدەن مۇمكىن دەپ ويلايمىن.

- پۇشايمان: ءار ۇرپاقتىڭ بولاشاققا امانات ەتەر ازىن-اۋلاق اسىلى بولادى! سسسر-دان قالعان دۇعاي سالەم، گورباچەۆتىڭ تابانسىزدىعى مەن ەلتسيننىڭ ەسىرىكتىگىنەن «قاشىپ كەلىپ» ءبىزدى پانالاعان تاۋەلسىزدىكتى ايتپاعاندا ءبىز سوڭعى شيرەك عاسىردا كەلەر ۇرپاق ماقتانا قارايتىن، ماساتتانا قارايتىن نە جاساي الدىق دەپ ويلايسىز؟ بۇعان - ەجەلگى قاراوتكەلدى ەكىگە ءبولىپ تۇرعان تورەلەر مەن تولەڭگىتتەر اۋىلى اقمولانى قوسپايتىندىعىڭىزعا سەنىمدىمىن. سايلاۋ - ساۋداعا، تاڭداۋ - تالاپايعا ۇلاسىپ، «كوشەدە جۇرگەن پاقىردى، اكىم بول دەپ شاقىردىنىڭ» ستسەنارينە اينالدىق...ءبىلىم شاتقاياقتاپ، عىلىم تۇرالاپ تۇر. ەڭ بولماسا ءبىر اكۋنينى جوق ادەبيەتىڭىز اناۋ، مادەنيەتىڭىز سەكس-سكاندالىمەن ينتەرنەت-ەنتسيكوپەدياعا باياعىدا ەنىپ كەتكەن...باسقا-باسقا «تسەلين-سەلماشتىڭ» ءوزىن ۋقيت-سۋقيت جوق قىلدىق...قاراپتان قاراپ وتىرىپ بۋرابايدىڭ ءوزىن بۋرا شاپقانداي قىلىپ تاستادىق... اقىن تىلىمەن ايتسام: «و دۇنيەگە بارامىز نە دەپ تورە؟»...جاۋاپتان قاشپاسسىز دەپ سەنەم!

- تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن قۇندىلىعىمىز - تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى. مەملەكەتتىلىكتىڭ ءوزى. سوندىقتان ونى ساقتاپ قالۋ ءبىزدىڭ العا قويعان ماقساتىمىز، ارمانىمىز، جولىمىز.

سپورتتا دا، ونەردە دە تالانتتى ازاماتتارىمىز شىعىپ جاتىر، وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن ماقتانىش دەپ ويلايمىن. ماقتانىشتارىمىز بار، جوق ەمەس.

-باقان: مەن ساعان سەنەم باۋىرىم. اقيقات ءسال كەشىكسە دە جەڭەدى. جەرىمىز كەڭ دە باي. مىنا 18 ميلليون اداممەن ۇلى دالانى يگەرۋ ، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرىپ گۇلدەندىرۋ قيىننىڭ قيىنى. پارتيامىز جەڭىسكە جەتەتىنىنە ءشۇبام جوق. بيلىك قولعا تيگەن سوڭ، شەتەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 6-7 ميلليون قازاقتى ەلىمىزگە تەزدەتىپ كوشىرىپ الۋ--ەڭ ماڭىزدى جۇمىستىڭ ءبىرى ەسەپتەيمىن.

- قوسىلام، تولىق قوسىلام. جاڭا دا ايتىپ كەتتىم. ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم دەگەن قازاقستانداعى قازاقتارعا عانا قاتىستى ەمەس. بۇكىل الەمدەگى قازاققا قاتىستى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان شەت جاقتاعى قازاقتاردى ەلگە تارتۋ ول ءبىزدىڭ ءبىر ۇلكەن ميسسيامىز.

- مارات ومار: ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ شەتەلگە ساپارلارىنداعى جول شىعىنىن مەملەكەت تولەيدى. ەگەر ەلدە قوس بيلىك جوق بولسا حالىق نەگە ەكى پرەزيدەنتتى ۇستاپ وتىرۋعا بيۋدجەتتەن قارجى ءبولۋ كەرەك؟!

- ول ەندى ريتوريكالىق سۇراق. بۇعان كەلىسەم، قازاقستاندا ءبىر عانا پرەزيدەنت بولۋ كەرەك. ءبىر پارلامەنت بولۋ كەرەك. تەك قانا ادىلەتتى جولمەن كەلگەن باسشى پرەزيدەنت، دەپۋتات بولۋ كەرەك. قالعانى جاساندى دۇنيە.

-شوپىر بالا: جاسىم وتىز بەستە، جامان، توزىعى جەتكەن «جيگۋليىم» بار. ەگەر پارتيالارىڭا ءوتىپ، شوپىرلىق جۇمىسقا تۇرسام، قانشا تولەيسىڭدەر؟ وفيستەرىڭ بار ما؟ «نۇر وتان» مەن «اقجولعا» بارىپ ەدىم، «سالدىرلاعان جامان جيگۋليىڭمەن شاڭداتىپ، پارتيامىزدىڭ ءيميدجىن قۇرتاسىڭ» دەپ جاندارىنا جولاتپاي قويدى. كارى-قۇرتاڭ، وتىرىپ قالعان كومممۋنيستەردەن پايدا جوق، ولار وزىڭنەن قارىز سۇرايدى...

- ءبىز ەندى بىرەۋگە اقشا تولەيمىز دەپ ايتا المايمىن. بىراق ەلدە وزگەرىس جاساعىسى كەلسە، ەسىگىمىز اشىق، كەلسىن.

- ازات قونىسبەك: بيلىككە بالاما رەتىندە وزدەرىن ۇسىناتىن بارلىق نەمەسە بارلىعى دەرلىك «ساياساتشىلار» رەسەي تىلىندە سايراعىشتار. قالىڭ قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعامايىنشا ارەكەتتەرىڭىز بوس اۋرە! انا تىلىنە شورقاقتار جينالىپ الىپ، وزدەرى سەكىلدى شورقاقتارعا ارقا سۇيەنىپ قازاق ەلىنە «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان ورناتقىسى كەلەدى. بۇل ىستەرىنەن ەشتەڭە شىقپايدى. پارتيا قۇرعىڭىز كەلەدى ەكەن، تىركەلۋ قۇجاتتارى، جۇمىس ءتىلى قانداي؟ جينالىستارىڭىز قازاق تىلىندە وتە مە، نەمەسە سىزدەر جاقسى كورەتىن «كوپشىلىككە تۇسىنىكتى تىلدە» جۇرگىزىلە مە؟

- ءبىز مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيمىز. جينالعان ازاماتتاردىڭ بارلىعى قازاق ءتىلدى. ورىس ازاماتتارىمىز دا بار قاتارىمىزدا. بىراق جۇمىس ءتىلىمىزدىڭ ءبارى مەملەكەتتىك تىلدە. سوسىن بايقاساڭىز مىناۋ ينتەرنەتتە سۇحباتتاردىڭ ءبارىن مەن قازاق تىلىندە بەرىپ جاتامىن. ورىس تىلىندە ەندى ناقتى سۇراقتار بولسا عانا جاۋاپ بەرەم. ال بىراق وزگەرىس جاسايتىن نەگىزىنەن ءوزىمىزدىڭ قازاق ازاماتتارى. دەموگرافياعا دا قاراپ وتىرمىز.

- مۇرات: مەنىڭ ويىمشا، لاتىن ءالىربيىن ەنگىزۋ تىم ەرتە سەكىلدى. ول ءۇشىن الدىمەن ەلىمىزدە تەك قازاق مەكتەپتەرى بولۋى شارت. سوندا عانا مۇمكىن ىسكە اسار. ال قازىر ەلىمىزدە ەندى ەكى ءالىپبي قاتار جۇرەتىن بولادى. بۇل اسا قاۋىپتى دەپ ويلايمىن. ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى لاتىن ءالىپبيى ءالى دە جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى.

- مىنا پىكىرىنىڭ جانى بار دەپ ەسەپتەيمىن،ويتكەنى لاتىن الىپبيىنە قاتىستى كوپتەگەن سۇراقتار بار. جانە وتكەندە بەكىتىلگەن  نۇسقاسىندا كەمشىلىكتەر بار. سوندىقتان، ءبىر امەريكا اشۋ دەگەننىڭ كەرەگى جوق. دايىن تۇرعان الىپبيىلەر بار عوي، تۇرىك ءالىپبيى بار، وزبەكتەردىڭ جاساعانى بار، ازىربايجانداردىكى بار... سولاردىڭ بارلىعىن قاراپ، ساراپتاپ ءوزىمىزدىڭ تىلگە ىڭعايلاپ، سونداي ءالىپبيدى قولدانۋعا بولادى. بىراق جالپى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ وتە دۇرىس.  ول زامان تالابى. ويتكەنى ءبىز مىنا ورىس تىلىنەن گورى  اعىلشىن تىلىنە جاقىن بولۋىمىز كەرەك. لاتىنعا جاقىن بولۋىمىز كەرەك. عىلىمنىڭ مادەنيەتتىڭ ءتىلى،وزگەرىستىڭ ءتىلى اعىلشىن ءتىلى.

- ايبول: الاشتىقتار تۋرالى تاعى فيلم ءتۇسىرۋ جوسپارىڭىزدا بار ما؟

- بۇل ەندى مەنىڭ ارمانىمنىڭ ءبىرى. مەن جاڭاعى جالپىلاما فيلم ءتۇسىردىم.  «الاش رەسپۋبليكاسى جەڭگەندە» دەگەن. ءاربىر الاش ازاماتى، تۇلعاسى تۋرالى فيلم ءتۇسىرۋ ول مەنىڭ ۇلكەن ارمانىمنىڭ ءبىرى. وسى تاريحي فيلمدەردەن مەن قول ۇزبەيمىن، جالعاستىرامىن. العا قويعان ماقساتىم 1929-1931 جىلدارىنداعى حالىق كوتەرىلىسى تۋرالى فيلم ءتۇسىرۋ.

- جاكە، ۋاقىت ءبولىپ كەلىپ، پورتالىمىزدىڭ وقىرماندارىنىڭ سۇراقتارىنا بۇكپەسىز جاۋاپ بەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت!

- سىزدەرگە دە راحمەت ايتامىن!

Abai.kz