قايبىر كۇنى كوڭىلىم قۇلازىپ، ءور اقىنىمىز ماقاتاەۆتىڭ كوشەسىمەن ورلەپ كەلە جاتقانمىن... ويىمدا تۇك جوق. ءبىر ءسات الدىمدى ەكى جىگىتتىڭ كەسە-كولدەنەڭدەي قالىپ، قولىما ءبىر ءتىلىم قاعاز ۇستاتا سالعانى. باسىندا جاي عانا جارناما پاراقشالارىنىڭ ءبىرى بولار دەپ نازار سالماپپىن. كەيىنىرەك الگى قاعازدى قولىما الىپ، وقىپ شىقسام - «قابىلەت-قارىمىڭىزدى باعالاپ، باعاسىن شىعاراتىن تەستىگە شاقىرتۋ» ەكەن. ءارى تەگىن. الايدا وسى شاقىرتۋدىڭ ارتىنداعى مايدا قارىپپەن جازىلعان «ساەنتولوگيا شىركەۋى» دەگەن جازۋ ارقامنان مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى..

تورعاي تۇزاق

قايبىر كۇنى كوڭىلىم قۇلازىپ، ءور اقىنىمىز ماقاتاەۆتىڭ كوشەسىمەن ورلەپ كەلە جاتقانمىن... ويىمدا تۇك جوق. ءبىر ءسات الدىمدى ەكى جىگىتتىڭ كەسە-كولدەنەڭدەي قالىپ، قولىما ءبىر ءتىلىم قاعاز ۇستاتا سالعانى. باسىندا جاي عانا جارناما پاراقشالارىنىڭ ءبىرى بولار دەپ نازار سالماپپىن. كەيىنىرەك الگى قاعازدى قولىما الىپ، وقىپ شىقسام - «قابىلەت-قارىمىڭىزدى باعالاپ، باعاسىن شىعاراتىن تەستىگە شاقىرتۋ» ەكەن. ءارى تەگىن. الايدا وسى شاقىرتۋدىڭ ارتىنداعى مايدا قارىپپەن جازىلعان «ساەنتولوگيا شىركەۋى» دەگەن جازۋ ارقامنان مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى..

تورعاي تۇزاق

اراعا ەكى اپتا سالىپ، الگى جەردە تاعى سول ەكى جىگىت ۇشىراسا كەتتى. جولجيەكپەن ءوتىپ جاتقان ادامدارعا «تەگىن شاقىرتۋلارىن» تاراتىپ ءجۇر. مەنىڭ قولىمداعى بيلەتتى كورىپ، «ءسىز سەمينارعا كەلدىڭىز بە، الدە...» دەپ ساقال-مۇرتىن سىپىرا العان بىرەۋى سۇراقتارىن باستىرمالاتا جونەلدى. ءوزىن قايراتپىن دەپ تانىستىردى. قولىمنان جەتەكتەي وتىرىپ، كىشكەنە اۋلانىڭ ىشىندەگى بىرقاباتتى ۇيگە كىرگىزىپ جىبەردى.
تەست... الدىمدا 200 سۇراق جاتىر. ونى بەرگەن ورىس اپكەي «ويلانباستان سۇراقتى قالاي ءتۇسىڭدىڭ، سولاي جاۋاپ قات» دەپ وسىمەن ءۇشىنشى رەت ايتتى. ماقۇل، وقىپ كورەيىك. «ءسىزدىڭ تىرناق كەمىرەتىن، نە بولماسا قالامنىڭ ۇشىن جەيتىن ادەتىڭىز بار ما؟»  «ءسىز بىرەۋمەن سوزگە كەلىپ قالعاندا، قانداي سەزىمدە بولاسىز؟»  وسىلاي سۇراقتار لەگىن جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. قانشا مينۋت وتكەنىن قايدام، ءبىر كەزدە بارىنە جاۋابىمدى بەردىم-اۋ دەگەندە، ورىس اپكەم دە كەلە قالدى. تولتىرعان جاۋاپتارىمدى كومپيۋتەر تەكسەرەتىن كورىنەدى. ارى كەتسە، بەس مينۋت كۇتەسىز. سول ارالىقتا ساەنتولوگيا ۇيىمىنىڭ «سىرىن» اشاتىن بەينەروليك كورىپ ۇلگەردىم. دۇرىسى، كورسەتتى. ءوزىن اليا دەپ تانىستىرعان تالدىرماش قىز: «جاۋابىڭىز دايىن، مەنىمەن ءجۇرىڭىز»، - دەپ، شاعىن بولمەگە ەرتىپ اپاردى. بولمە ىشىندە - مەن جانە اليا. ءبىر جاعىنان، «جۋرناليست ەكەنىمدى ءبىلىپ قويىپ، توبەمنەن ۇرىپ، تالدىرىپ تاستاماسا بولعانى» دەپ ويلاپ قويامىن. سويتكەنشە بولعان جوق، اليامىز سارتىلداتىپ، مەنىڭ مىنەزىم، ءومىرىم جايلى «اسقان كورىپكەلدىكپەن» ايتا باستادى. «ناعىز دوسىڭىز جوق، دەپرەسسيالىق كۇيدە ءجيى بولاسىز» ت.ت. دەگەندەي، اينالدىرىپ اكەلىپ، اڭگىمەنى «ومىرىڭىزدەگى وكىنىشتى ساتتەر بولاشاعىڭىزدى جاساۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى، ودان ايىعۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ارنايى كۋرستارىمىز بار» دەگەنگە تىرەدى. «نەگىزى ءۇش كۋرس بار، ءبىرىنشىسى - «شارىقتاۋ مەن قۇلديلاۋ»، ونىڭ باعاسى - 1500 تەڭگە، «تۇلعانىڭ تولىق­قاندىلىعى» - 1500 تەڭگە، ال «قارىم-قاتىناس، سويلەسۋ» كۋرسى  800 تەڭگە تۇرادى. ال ەندى قاشان كەلەسىز، قازىر اقشاڭىز بار ما؟» - دەپ اليا مەنىڭ دەمىمدى جۇتۋعا جەتەرلىك جەرگە دەيىن جاقىندادى. ساسقالاقتاعاننان «ەرتەڭ، ەرتەڭ...» دەي بەرىپپىن. شىركەۋدەن شىقتىم. كاليمانى ءبىر قايتالاپ، ارتىما ءبىر قاراپ... اليانىڭ ارباۋىنان قۇتىلعانىما قۋاندىم.

ءسىز كىمسىز، حاببارد مىرزا؟

الدىمەن ساەنتولوگيا دەگەن قانداي ۇيىم دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن، وسى ءىلىمنىڭ «اكەسى دە شەشەسى» لافايەت رون حاببارد جونىندە ءسوز قوزعاساق. 1911 جىلى اقش-تىڭ نەبراسكا شتاتىندا تۋعان ل.ر.حاببارد مەكتەپ قابىرعاسىندا «پايعامبارلىق» قاسيەتتەرىن تانىتپاعان. پارتانىڭ سوڭىندا ءسولپيىپ وتىرىپ، «ءۇش تە بولسا كۇش» دەپ كوپتىڭ ءبىرى بولعان بالا ۋنيۆەرسيتەتتە دە جارىتىپ وقىماسا كەرەك. اقىر اياعى ءبىر ديپلومعا دا قولى جەتپەگەن رون ءوز بەتىنشە اقشا تابۋدىڭ ءتۇرلى جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرا باستايدى. الايدا وپ-وڭاي ولجاعا كەنەلتەدى دەگەن جوبالارى قۇردىمعا كەتكەن سوڭ، ول عىلىمي-قيالي جانرداعى كىتاپ جازۋعا كىرىسەدى. رون حاببارد ءوز ومىرىندە 500-دەن استام شيماي-شاتپاق جازىپ ۇلگەرسە، ونىڭ «ءولىم كارناۆالى»، «ادام ولتىرگىشتەر پاتشاسى» سەكىلدى كىتاپتارىنىڭ اتتارى-اق روننىڭ ادامي كوزقاراسىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ال ساەنتولوگيا سالاسىندا ول اقىرعى ءۇرىم-بۇتاعىنا دەيىن جەتەرلىك مۇرا قالدىرعان. ايتالىق، بۇل مۇرا - 3000 لەكتسيا، 84 فيلم، 3 ەنتسيكلوپەديالىق سەريادان جانە 40 ميلليوننان استام ءسوزدى قۇرايدى. وسى جەردە رون حابباردتىڭ اسكەر قاتارىندا بولعان كەزىندە كونتر-ادميرال برايسەتتىڭ ونىڭ قىزمەتكە سايكەسسىزدىگى جايىندا جازعان راپورتىن ەسكە الىپ وتۋگە بولار. مۇندا «...بۇل وفيتسەر قالىپ­تاسقان جاعدايدى باقىلاۋ، كوشباسشىلىق جانە بىرىككەن قيمىلدارعا يكەمدىلىك سەكىلدى قاسيەتتەردەن مۇلدەم ادا. ول ءوز قادامدارىنىڭ قانداي سال­دارى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگى جايىندا ەش ويلانبايدى» دەلىنگەن. اسكەري «دياگنوزدىڭ» تۋرا ەكەنىنە ونىڭ زامانداستارى كەيىننەن كوز جەتكىزدى. ديانەتيكا مەن ساەنتولوگيانى ويلاپ شىعارعاننان كەيىن دە ونىڭ جانى ەش تىنىشتامادى. الەمنىڭ ءبىراز ەلدەرى ونىڭ كەلۋىنە تىيىم سالسا، ءوز وتانى - اقش-تا سالىق ورگاندارىنىڭ قۋدالاۋىنان بوي تاسالاۋمەن بولدى. وعان كوزى تىرىسىندە-اق «پاتولوگيالىق سۋايت، وتىرىكشى، بوپسالاۋ­شى» دەگەن ايىپتار تاعىلىپ، تالاي مارتە سوتقا شاقىرىلعان بولاتىن. وسىنداي يت تىرشىلىك كەشكەن رون حاببارد 1986 جىلدىڭ قاڭتارىندا كوز جۇمدى. ونىڭ 1938 جىلى ءوزىنىڭ سول كەزدەگى ايەلى مارگارەتكە: «مەن ءوز اتىمدى تاريحقا قالدىرامىن دەپ ۇمىتتەنەمىن.  جانە جەر بەتىندەگى بارلىق كىتاپ جويىلىپ كەتسە دە، اتىم اڭىزعا اينالاتىنداي كۇشپەن قالدىرۋىم كەرەك»، - دەپ ايتقانى شىنعا اينالدى. «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتەنىڭ» كەرىن كەلتىرىپ، حاببارد ءوزىنىڭ وتىرىگىنىڭ ارقاسىندا الەمدەگى جاعىمسىز بولسا دا، جۇرت تانيتىن تۇلعالاردىڭ بىرىنە اينالدى.

داۋدىڭ باسى - ديانەتيكا

1950 جىل. گيپنوز تەحنيكاسى مەن فرەيدتىڭ ءپسيحواناليزى بويىنشا كەيىنىرەك باس تارتقان ەسكى تاسىلدەرىن قوسىپ، الگى سۋايتىمىز وتكەن عاسىردىڭ ەڭ ءوتىمدى تاۋارى - «ديانەتيكانى» جازىپ شىقتى. وسى جىلدان باستاپ ساەنتولوگتاردىڭ جىل ساناۋى دا وزگەردى. قازىر (2009 جىل) ولاردا «ەي-ديدان كەيىنگى 59 جىل» (ەي-دي - ديانەتيكادان كەيىن). بۇل مەزەتتە ءبىراز كىتاپ جازىپ، قولى جاتتىعىپ قالعان رون حاببارد ەندى «اقشا تابۋدىڭ وڭاي جولى - ءدىن ويلاپ تابۋ» دەگەن ۇيعارىمعا كەلگەن-ءدى. وسىلايشا، تەك فرەيد­تى توناپ قويماي، كورزيبسكي، وتتو رانك، ناندور فودور جانە دج.سەدجەر سەكىلدى عۇلامالاردىڭ ەڭبەگىنەن ۇرلاپ-جىرلاعان تۋىندىسى شىعار-شىقپاستان تالاي سىنشىلاردىڭ، عالىمداردىڭ قارسىلىعىنا ۇشىرادى. بۇل كىتاپتى وقىپ وتىرىپ، الەمدەگى ءدىن مەن فيلوسوفيانىڭ ۇلى ۇستازدارى ۋاقىتتارىن بەكەرگە زايا ەتكەن سەكىلدى بولىپ قالادى. «ادامنىڭ بۇل ومىردەگى باستى مىندەتى - ءتىرى قالۋ» دەگەن تۇجىرىمداماسى ارقىلى-اق ونىڭ ويىنىڭ وراشولاقتىعى، ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ۇندەۋىنە بارلىق ەتيكالىق قۇندىلىقتاردى باعىندىرعان جابايى بيولوگيزمنەن ارى اسا الماعانى كورىنىپ تۇر. «ديانەتيكا» اعىلشىننىڭ «لوندونس يۆنينگ ستاندارت» گازەتىنىڭ 1999 جىلعى رەيتىنگىسى بويىنشا وتكەن عاسىردىڭ ەڭ ناشار جازىلعان 11 كىتابىنىڭ كوشباسشىسى ەكەن. ال ەندى ساەنتولوگياعا كەلسەك، بۇل ءسوز لaتىننىڭ scio ء(بىلۋ) جانە گرەكتىڭ logos (عىلىم اتاۋى) سوزدەرىنەن قۇرالعان. بىلايشا، «سaەنتولوگيا» ءبىلىم جايىنداعى ءبىلىم دەگەن ماعىنا بەرەدى. ساەنتولوگيا ديانەتيكانىڭ ودان ءارى دامۋى بارىسىندا 1952 جىلى پايدا بولدى. وسىلايشا، «ءدىن قۇرسام، دىتتەگەن ماقساتىما جەتەمىن» دەگەن حاببارد ساەنتولوگيانى جالپاق جۇرتقا جاريا ەتتى. اقيقاتىندا، ساەنتولوگيا ارباۋشى تاسىلدەر ارقىلى سىزگە ەيفوريا (جان راحاتى) سەزىمىن بەرەتىن سەانستار نەگىزىندە جۇمىس جۇرگىزەدى.

سەكتانتتاردان ولارعا قارسى بۇكىلالەمدىك قاستاندىق ۇيىمداستىرىلعانى، ءوزىنىڭ «تاڭداۋلى» ەكەندىگى، سىنعا قارسى بىردەن جاۋگەرشىلىك كوزقاراس تانىتۋدى جانە ۇيىمعا شەكسىز ادالدىق تالاپ ەتىلەدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، «اقيقات سولاردا، قالعان ادامدار اداسىپ ءجۇر». حاببارد ءىزىن قۋعانداردىڭ جىمىسقى ساياساتى الەمدىك بيلىكتى باسىپ الۋ جانە جاھانداعى بارلىق دىندەردى، اعىمداردى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ ارقىلى ساەنتولوگيا ۇلگىسى بويىنشا قايتا قۇرۋ بولىپ تابىلادى. ساەنتولوگياعا سەنسەك، بۇل ءىلىمنىڭ ەمدەمەيتىن اۋرۋى، جازبايتىن كەسەلى جوق. ادامنىڭ اقىلىن تولىستىرىپ، كەز كەلگەن قابىلەتىن ارتتىرۋعا سەپتەسىپ، تولىق رۋحاني بوستاندىق پەن باقىتقا جول اشاتىن كورىنەدى. ءتىپتى دەپرەسسيا، سترەسس دەگەندەرىڭ بىلاي تۇرسىن، ناشا مەن الكوگول­دىك تاۋەلدىلىكتەن دە الىپ شىعادى. ساەنتولوگيانى قانشا جەردەن عىلىمي ءدىن دەگەنىمەن، كوپتەگەن ەلدەردە جۇرگىزىلگەن ساراپتامالار حاببارد ادىستەمەسىنىڭ ادام اعزاسىنا جانە ونىڭ پسيحيكاسىنا قيراتۋشى اسەرى بار ەكەنىن دالەلدەدى. ساەنتولوگيادان ىزدەگەنىن تابامىن دەگەن تالاي سەكتانت ايىقپاس جۇيكە اۋرۋىنا شالدىعىپ، كەيبىرەۋى ءوز-وزىنە قول جۇمساۋعا شەيىن بارعانى دەرەكتەردەن بەلگىلى. سويتكەن ساەنتولوگيامىز - بۇگىندە قىرۋار قارجىنى جامباسىنا باسقان، ءار ەلدە مىعىم تىرەكتەرى بار مىقتى حالىقارالىق ۇيىمعا اينالدى. وردالى جىلاننىڭ باس وتاۋى - حالىقارالىق ساەنتولوگيا شىركەۋى لوس-اندجەلەس قالاسىندا ورنالاسقان. ساەنتولوگتاردىڭ قازىرگى كوسەمى دەۆيد ميسكەۆيدج سىرتتاي قاتال كورىنگەنىمەن، تىقىر ەتسە، كورپە استىنا تىعىلارداي قورقاق ءارى سەكەمشىل كورىنەدى. قاشاندا سۋى بار ستاكانىن پلاستيك قاقپاقپەن جاۋىپ جۇرەتىن دەۆيد جاۋ دەپ سانايتىن ادامدارىنىڭ سۋرەتتەرىن 45-ءiنشى كاليبرلى پيستولەتپەن اتۋدى جاقسى كورەدى.

قارجىلىق قاقپان

ماسەلەسىن شەشۋگە كەلگەن ادامنىڭ «شاريگىن» اينالدىرىپ، اقىر اياعىندا وقۋىن، جۇمىسىن تاستاۋ­ىنا، تۋىسقان­دارىمەن، وتباسى مۇشەلەرىمەن بايلانىسىن ۇزۋگە دەيىن اپاراتىن ىلىمدەگى ادامدار «عالامشاردى قۇتقارۋ جولىندا ۇلى ءىس تىندىرىپ ءجۇرمىن» دەگەن پىكىردە بولادى. وسىلاي سەندىرەدى. اداسقان ادامدى ساەنتولوگيا جارىعىمەن اعارتۋ­عا تىرىسقانداردىڭ بارلىعى - «ديانەتيكا بىزگە كومەكتەسەدى» دەپ كەلگەندەر. مۇندا سىزدەن «سۋپەرمەن» جاسايمىز دەپ ۋادەنى ءۇيىپ-توگىپ، ميىڭىزدى سۋ قىلىپ، قالتاڭىزدى قاعىپ بارىپ، وزىڭىزگە بىلدىرتپەي دەسترۋكتيۆتى كۋلتتىڭ بار نىشانى ساقتالعان «ءدىننىڭ» باعىنىشتىسى قىلىپ جىبەرەدى. وسىنىڭ بارلىعى "وكسفورد" تەستىن تولتىرۋدان باستالادى ەمەس پە؟ بۇل - مەن جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ كورگەن 200 سۇراق. الايدا قانشا جەردەن اقىلىڭىز تاسىپ، دارىنىڭىز دامىل بەرمەي تۇرعان جان بولساڭىز دا، تەست تەرىس ناتيجە بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى ءسىزدى الدىن الا قازىلعان ورعا قۇلاتۋدىڭ امالى ەكەنىن سەزىپ وتىرعان شىعارسىز.

ال تەرىس ناتيجەنى تۇزەۋ ءۇشىن سولاردىڭ سوزىنە سەنگەندەر ءوز مويىندارىنا وزدەرى قارعىباۋ بايلايتىنى انىق. ەندى ءوزىمىز كوزبەن كورمەسەك تە، جاھانتورداعى اقپارات­تار ارقىلى سەانستاردى سيپاتتاپ كورەيىك.
قارىم-قاتىناس كۋرس­ىن­دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى قايتالاناتىن جات­تىعۋلار (مىسالى، ۇستەلدە بىرنەشە ساعات بويى ەشبىر قيمىل-قوزعالىسسىز وتىرۋ) ورىندالادى. ودان ءارى - اۋديتينگ... اۋديتينگ دەگەن - ءسىز بەن باسقا كاسىبي ساەنتولوگتىڭ ءبىر-بىرىڭىزگە قاراما-قارسى وتىرىپ، سۇراقتار قويۋى. كوبىنە-كوپ بۇل ماقساتتا «جان جۇگىن» انىقتايتىن ەلەكترومەتر دەگەن اسپاپ قولدانىلادى. ءسىز بۇرىن-سوڭدى باسىڭىزدان وتكەن جامان جاعدايلاردى ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرعاندا، «كورىپكەل» قۇرىلعى قاي جەرىڭىزدە ول ويلار جۇك بولىپ جيناقتالعانىن كورسەتەتىن كورىنەدى. مۇندا سىزگە ءتيىمدى قاتىناس داعدىلارىن يگەرۋ، بۇرىنعى جامان قىلىقتاردىڭ جۇگىنەن بوسانۋدى ۋادە ەتەدى. بىراق اۋديتينگتىڭ «كوماندالىق» گيپنوز ەكەنىن اۆستراليا زەرتتەۋشىلەرى الدەقاشان دالەلدەگەن. «تازا ايقىندىلىق مارافونىندا» ءسىزدىڭ، شىنىمەن دە، «تازارعان-تازارماعانىڭىزدى» انىقتايدى. «تازالىعىڭىز» راستالسا، الەممەن قايتا تانىستىرامىز دەپ قالانى ارالاتادى. سىزگە وسىدان 75 ميلليون جىل بۇرىن يمپلانتاتسيالانعان ادامدار جايىنداعى ويلاردى ايتادى. بار بولعانى - وسى.

ءتۇيىن: دجين ءريچيدىڭ «دىندەردىڭ جۇمباق الەمى» اتتى كىتابىندا توتاليتارلىق سەكتادان شىققان ادامنىڭ اسەردەن تولىق ارىلۋى ءۇشىن قانشا ۋاقىت جۇمسايتىنى جايلى ماعلۇمات بار. مىسالعا، بۇرىنعى كريشنايتكە 11 ايداي، بۇرىنعى مۋنيتكە  16 ايداي ۋاقىت كەرەك بولسا، ال ساەنتولوگقا  25 جارىم اي كەرەك بولادى ەكەن. وسى دەرەككە قاراپ-اق، ساەنتولوگيانىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. قىپ-قىزىل وتىرىكتىڭ ۇستىنە قۇرىلعان حاببارد «يمپەرياسى» ءالى دە ءوز يلەۋىنە تالاي ادامدى توپ-توبى­مەن اكەتۋدە. اتىنىڭ وزىنەن ات ۇركەر ۇيىمنىڭ وكىلدىكتەرى بىزدە دە ءورىسىن كەڭەيتىپ جاتىر. حابباردتىڭ كوسمولوگيالىق قيالي ساندىراعىن قۇداي سوزىندەي قابىلداپ، اقىل-ەسىن اۋديتينگ­كە ايىرباستاعان جاندار كوبەيمەسىن دەپ تىلەۋ ازدىق ەتەدى. ولاردىڭ ءبىر قولىمەن گۇل بەرىپ تۇرىپ، ەكىنشى قولىنا جاسىرعان جالعان ءدىنى، شاتىسپا يدەولوگياسى بارىن ۇمىتپاڭىز. نەگىزى، نانىم-سەنىم بوستاندىعى ءوز الدىنا، «اتا ءدىن، سالت-ءداستۇر» دەگەن كيەلى ۇعىم بارىن دا ۇمىتپاعان ءجون.

«جاس قازاق» گازەتى، №24, 19.06.2009