تاۋەلسىزدىك ەلىمىزگە وڭايلىقپەن ورناعان جوق. وعان قارسىلاردىڭ كوپ بولعانىن، سولتۇستىك وبلىستاردى مولدوۆاداعى «پريدنەستروۆە» سياقتى ءبولىپ اكەتۋگە تىرىسقانداردىڭ جوسىعان ارەكەتىن وسى كۇنگى جاستار بىلە بەرمەيدى. سول كەزدە اسىرەسە، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى قاتەر ۇلكەن ەدى. ءبىز سول كۇندەردە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ باسىندا بولىپ، ءۇزىلىسسىز ون ءبىر جىل بويى وبلىس اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولعان قۇدايبەرگەن قاليەۆ اعامىزبەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك. 

- قۇرمەتتى قۇدايبەرگەن اعا، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن اتقا ءمىندىڭىز عوي، سول كەزدەگى وقيعالاردى، وبلىستاعى ساياسي احۋالدى ەسكە ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى؟

-  ول كەزدە قازاقتىڭ ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەتى بولاتىنىن بىزدەگى تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى جاقتىرمادى. ويتكەنى، ۇزاق جىلدار بويى ءبىزدىڭ وبلىستاعى احۋال قازاقستاندىق ەمەس،  جالپى كەڭەستىك دەپ قابىلدانىپ، اتاۋىنداعى «قازاق» سوزىنە ەشكىم ءمان بەرمەي، نەمقۇرايلى قارايتىن. ارينە، قازاقتاردى سىيلايتىن، اتا-باباسىنان بەرى وسىندا تۇرىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن «تامىر» بولىپ كەتكەن ورىس ازاماتتارى بولدى. بىراق وندايلاردىڭ ءوزى قاداۋ-قاداۋ عانا قالعان. كەڭەس وداعى جىلدارىندا «تامىر بولۋ» دەگەن ءداستۇردىڭ ءوزى جويىلىپ، كەلۋشىلەردىڭ كوپتىگىنەن كوزگە ىلىنبەي قالدى. اسىرەسە، تىڭ يگەرۋ كەزەڭىنەن باستاپ مۇندا ورىس، ۋكراين، نەمىس حالىقتارىنىڭ سانى باسىم بولدى. بارلىق، الەۋەتى جوعارى پوزيتسيالاردا سولاردىڭ وكىلدەرى وتىردى. قازاق ءتىلى ەشقانداي رەسمي ورتادا قولدانىلمايتىن. قازاقتاردىڭ وبلىستاعى ۇلەسى سول كەزدەگى سوڭعى ساناق بويىنشا 18, ال قىزىلجاردىڭ وزىندە 8 پايىز عانا بولدى. مۇنى تۇزەتۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كەلگەن ەمەس، كەرىسىنشە قازاقتاردىڭ ورىستانۋى جىلدان-جىلعا ارتىپ بارا جاتقانىنا بارلىق جاعداي جاسالدى. قالادا جالعىز قازاق مەكتەپ-ينتەرناتى مەن قازاق تىلىندە شىعاتىن وبلىستىق گازەتتەن باسقا ورتانىڭ بارىندە تەك ورىس ءتىلى ءجۇردى. بىردە-ءبىر قازاق بالاباقشاسى بولعان جوق. قالادا تۇراتىن قازاقتار بالالارىن تەك ورىس مەكتەبىنە بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.  مەكتەبى، وسكەن ورتاسى ورىسشا بولعان سوڭ بالالار ۇيدە دە تەك ورىسشا سويلەيتىن. اتا-انالارى وكىمەتتىڭ رەسمي ساياساتىنا سەنىپ، بولاشاقتا ءبىر-اق ءتىل بولاتىن شىعار دەگەن سەنىمدە ەدى. اۋدان ورتالىقتارىنداعى احۋال دا سونداي بولدى. وسىنداي جاعدايدا قازاقتار تاۋەلسىز ەل بولادى دەگەن جۇرەكجاردى حابار شىقتى. ارينە، وعان دەيىن قوعام ءبىرشاما دۇركىرەپ، دەموكراتيالىق قوزعالىستاردىڭ كۇشىمەن ويانىپ جاتقان. كسرو-نىڭ بارلىق تۇكپىرلەرى تۇبەگەيلى وزگەرىستەردى كۇتىپ جاتتى. بىراق ءدال مىناداي وزگەرىس بولادى دەگەندى ويلاماعان ەدىك.  

بۇعان قازاقتاردىڭ ءبارى شاتتانىپ، قۋانعانىمەن باسقا ۇلت وكىلدەرى ۇركە قارادى. وسى كۇنى ورىستاردى عانا كوپ ايتامىز، ال ول كەزدە ۋكراين، نەمىس جانە ت.ب. حالىقتاردىڭ وكىلدەرى دە بۇعان قارسى شىققان ەدى. ويتكەنى، ەندى قازاق ءتىلىن  ۇيرەنۋ كەرەك، جازا ءبىلۋ كەرەك دەگەن سياقتى ۇركىتۋلەر قاپتاپ كەتتى. قاي كۇندە حالىق اراسىندا بۇزىقتار كوپ بولادى عوي، سوندايلار تۇرعىندار اراسىنا ىرىتكى سالىپ، بۇعان قارسى شىعۋىمىز كەرەك دەگەن سياقتى ۇندەۋلەر مەن ناسيحاتتار تاراتتى. 

-ءوزىڭىز ءدال سول كەزدەرى قايدا ەدىڭىز؟ 

-مەن ول كەزدە تيميريازەۆ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەدىم، گورباچەۆتىڭ سوڭعى وزگەرىستەرىمەن بيلىك پارتيادان الىنىپ، كەڭەستەرگە بەرىلگەندە بارلىق ءبىرىنشى حاتشىلار سول كەڭەستەردىڭ توراعاسى بولىپ سايلانعانبىز. تاۋەلسىزدىك جاريالانعان سوڭ ەكى ايعا جەتپەي بيلىكتىڭ باسقارۋ جۇيەسى وزگەرتىلىپ، بارلىق وبلىستاردىڭ جوعارى بيلىگىن اتقارۋعا «وبلىستىق اكىمشىلىكتىڭ باسشىسى» دەگەن قىزمەت ەنگىزىلدى. پرەزيدەنت ءبىزدىڭ وبلىسقا باتىس قازاقستان وبلىسى اتقارۋ كومتيتەتىنىڭ توراعاسى بولعان ۆلاديمير گارتماندى تاعايىندادى.  وعان دەيىن ءبىزدىڭ وبلىستىڭ تىزگىنى ۆ.مەدۆەدەۆتىڭ قولىندا بولعان، ال اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ش.قۇلماقانوۆ ەدى. اكىمشىلىك باسشىسى بولۋدان وسى ەكەۋى دە ۇمىتتەنىپ، وزدەرىنىڭ جاقتاستارىن جيناقتاپ، حالىقتى ەكىگە ءبولىپ، ىرىتكى سالىپ جۇرگەندە پرەزيدەنت وتە دۇرىس شەشىم قابىلداپ، ورىس تا ەمەس، قازاق تا ەمەس نەمىس حالقىنىڭ وكىلىن تاعايىنداعانى وتە ورىندى بولدى. ول كەلگەن بەتتەن اۋدان باسشىلارىن ءبىر-بىردەن شاقىرتىپ، ءبارىن وڭاشا قابىلداپ جاتتى، بىراق مەنى شاقىرعان جوق. ءسويتىپ جۇرگەندە وبلىستىق كەڭەستىڭ توراعاسىن سايلاۋ دەگەن داقپىرت شىقتى. بۇل ەندى ەكىنشى ورىنداعى باسشىلىق بولىپ قالعان. ناقتى بيلىك ونىڭ قولىنان كەتكەن. سول ەكىنشى بيلىككە قازاق حالقىنىڭ وكىلى بولۋى كەرەك قوي، ءسىزدىڭ بەدەلىڭىز بار، جەرگىلىكتى ادامسىز، ءبىز ءسىزدى قولدايمىز دەپ مەنى  ۇگىتتەۋشىلەر پايدا بولدى. سولاردىڭ تىلىنە ەرىپ، مەن سايلاۋعا ءتۇستىم. ءدال وسى كەزدە عانا مەنى ۆ.گارتمان قابىلداۋىنا شاقىردى. وعان دەيىن ول مەنىڭ كورىپ-بىلگەن ادامىم ەمەس ەدى. ەڭگەزەردەي، ءبىر كورمەگە قاباعى قاتىڭقى، بىراق سىمباتتى جىگىت ەكەن، ول مەنى جىلى قابىلداپ، ۇزاعىراق سويلەسىپ، سايلاۋدان قالاي وتۋىڭە بايلانىستى بىرگە قىزمەت ىستەيتىن بولامىز دەگەن ەكىۇشتى سوزبەن شىعارىپ سالدى.

سايلاۋعا وبلىسقا بەلگىلى بەس-التى ادام تۇستىك، سولاردىڭ اراسىنان ەكىنشى تۋرعا مەن جانە س.پاراسكەۆيچ دەگەن ازامات شىقتى. الايدا ەكىنشى تۋردا وعان بەرىلگەن داۋىستار ارتىق بولىپ، توراعالىققا ءوتىپ كەتتى... وسىدان كەيىن ۆ.گارتمان مەنى شاقىرىپ الىپ، وزىنە ءبىرىنشى ورىنباسار ەتىپ تاعايىندادى. بۇل 1992 جىلدىڭ اقپان ايى بولاتىن. سودان ون ءبىر جىلعا تاياۋ مەن ءبىرىنشى ورىنباسار بولىپ، ءتورت بىردەي اكىممەن بىرگە قىزمەت ەتتىم...

- وبلىستاعى احۋال بۇل كەزدە قانداي ەدى؟

- 1992 جىلعى ەكونوميكالىق احۋال ءبىرشاما ءتوزىمدى بولدى. سول جىلى بۇرىن بولماعان استىق شىعىپ، كەڭشار-ۇجىمشارلار قارق بولىپ قالدى. ول كەزدە شەكارا ايقارا اشىق، استىقتى تەك رەسەيگە شىعارامىز. بارتەر دەگەن تاۋاراينالىسى سول كەزدەن شىققان، قازاقستاندى تاستاپ كەتكىسى كەلگەن ديرەكتورلار سول جىلى جەكە ءوز باسىنا كەرەكتى دۇنيەنى استىققا ارمانسىز ايىرباستادى. ەسەپ-قيساپ، باقىلاۋ دەگەندەر تومەندەپ كەتكەن. ويتكەنى، اۋىلشارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارى تەگىس جەكەشەلەندىرۋگە كەتەدى، وكىمەت ەشقانداي كومەك بەرمەيتىن بولادى دەگەن اڭگىمەلەر سول كەزدەن شىعىپ جاتقان بولاتىن. سەپاراتيستەر توبى دا وسى كەزدەرى بەلسەندى ارەكەتكە كوشتى. نەشەتۇرلى «سارى باسىلىمدار» شىعىپ، حالىقتى تولقىتىپ، قازاقستاندى جامانداپ، ءتۇرلى ارانداتۋشى حابارلار دا تاراتىپ تۇردى. ليۋبۋشين، سۋپرۋنيۋك دەگەندەر ورىس ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان دارىستەر وقيمىز دەگەندى سىلتاۋراتىپ، حالىقتى كۇندە جيناپ، ءتۇرلى وتىرىك، ۇركىتپە حابارلاردى جاريالاپ تۇردى. سول زاماندارعا دەيىن اتىن ەستىگەنىمىز بولماسا وزدەرىن بىلمەيتىن كازاكتار قوعامى دەگەندەر شىقتى. ولار دا جينالىپ، كوشەلەردە العاشقى كەزدە الەم-جالەم كيىنىپ، قىلىشتارى مەن قامشىلارىن الىپ جۇرۋگە دەيىن باردى. ولاردى ميليتسيامەن تاراتۋعا زاڭنامالىق نەگىز جوق جانە ءورت شىعىپ كەتە مە دەپ ساقتانامىز. 

بىزدە دە دنەستر جاعالاۋىنداعىداي ارەكەت كەرەك. «پريشيمە» رەسپۋبليكاسىن قۇرىپ، قازاقستاننان ءبولىنۋىمىز كەرەك دەگەن سوزدەردى سەپاراتيستەر اشىق ايتاتىن بولدى. ەگەر قولعا قارۋ تيگەن، تەرروريزمگە مۇمكىنشىلىك تۋعان قازىرگى زامان بولسا شوۆينيستەردىڭ ويى ىسكە اسىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن ەدى. بىراق ول كەزدە حالىق ايتەۋىر شەكتەن شىقپايتىن، ءالى ءتارتىپ بار بولاتىن. ءبىز ولاردىڭ سويلەۋىنە تيىم سالا الماساق تا ەپپەن قارسى ارەكەتتەر جاساپ، كوشەدە ايعايلاماي جابىق ورىنعا جينالسىن دەپ بۇرىنعى وبكوم كومسومولدىڭ عيماراتىنداعى اكت زالىن بەردىك. باسشىلارىن شاقىرىپ الىپ، جاسىراتىنى جوق، كەيبىرىنە  ماتەريالدىق كومەكتەر جاسادىق، قايسىبىرەۋلەرىن باسشى قىزمەتتەرگە تاعايىندادىق. گاز شارۋاشىلىعىنىڭ باستىعىنا تاعايدالعان بىرەۋى حالىقتى كوگىلدىر وتىنمەن قامتاماسىز ەتە الماي، تۇرعىنداردىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ، باسى اڭگىمەگە ىلەكتى. ونىڭ ۇستىنە بارا سالىپ، ءبىر ماشينانى زاڭسىز جەكەشەلەندىرىپ العاندىعى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى حالىققا جەتىپ، ابدەن ءۇنى ءوشىپ، تيىش جۇرەتىن بولدى. 

-قازاقتار تاراپىنان ارانداتۋشىلارعا، سەپاراتيستەرگە قارسى قانداي ارەكەتتەر بولعان ەدى؟ 

-قىزىلجاردا قازاق از بولعانىمەن ول كەزدە ۇيىمداسىپ، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ توڭىرەگىندە قانداستارىمىز دا تىعىز توپتاسىپ ءجۇردى. ولار سەپاراتيستەردىڭ وتىرىكتەرىن، ارانداتۋشىلىق مالىمدەمەلەرىن اشكەرەلەپ، قازاق-ورىس تىلدەرىندە ماقالالار جازىپ تۇردى. ەكى حالىقتىڭ دوستىعىن، ەجەلگى تاتۋلىعىن اڭگىمەلەپ، جاستار اراسىندا، ءتىپتى شوۆينيستەردىڭ جيىندارىنا دا بارىپ ايتىپ، ارانداتۋشىلاردىڭ ايتقاندارىنا ەرمەۋدى، قانتوگىسكە جول بەرىلسە، ونىڭ ەشكىمگە دە قاجەت ەمەستىگىن جەتكىزىپ جاتتى. بۇل ىستە اسىرەسە، قوسىل وماروۆ، قيلاج ماعازوۆ، قايروللا مۇقانوۆ، مالىك مۇقانوۆ سياقتى بەلگىلى، بەدەلدى اقساقالدار مەن جۋرناليستەر بەلسەندىلىك تانىتتى. ءبىز باسقا ۇلت وكىلدەرى اراسىنداعى بەدەلدى، تانىمال ادامداردان دا وسىنداي بەلسەندىلىك تالاپ ەتىپ، حالىقتى تىنىشتاندىرۋ ارەكەتتەرىن ۇيىمداستىردىق. ءسويتىپ جۇرگەندە جامبىل وبلىسىنداعى جاڭاتاس قالاسىنان ەكى ۆاگونمەن قازاق جاستارى بىزگە قاراي ساپار شەگىپ، قىزىلجاردى سەپاراتيستەردەن، كازاكتاردان قۇتقارامىز، اشىق ديالوگقا شاقىرامىز دەپ كەلە جاتقانى تۋرالى توتەنشە حابار ءتۇستى. ولاردىڭ نيەتتەرى ارينە دۇرىس-اق، بىزگە جانى اشىپ، قازاقستاننىڭ ءبىرتۇتاس ەكەنىن كورسەتپەك بولىپ كەلە جاتتى عوي، بىراق سونى مىنداعى سەپاراتيستەر حالىققا كەرى ءتۇسىندىرىپ، ولارعا قارسى تۇرعىنداردى جيناي ما، توبەلەس بولىپ كەتە مە، قان توگىلمەي مە دەپ زارەمىز ۇشتى. سوندىقتان ولاردى اقمولادان توقتاتايىق دەپ شەشىم قابىلداپ، قۇرامىندا وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى مايرا قانافينا، اقىن ءمۇتاللاپ قانعوجين، ارداگەر ماجكەن عابباسوۆ، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ توراعاسى قوسىل ءابدىراحمانوۆ اعامىزدى جەڭىل ماشينەمەن الدارىنان جىبەرگەن ەدىك، جاستار ولاردى مىسە تۇتپاي، ءبىز سىزدەردىڭ سوزدەرىڭىزگە سەنبەيمىز، سىزدەر قىزمەتتىڭ ادامدارىسىزدار دەپ پوەزدان تۇسپەپتى. ەندى تىم بولماسا كوكشەتاۋدان تۇسىرەيىك دەگەن نيەتىمىز دە ىسكە اسپادى. سول كەزدە قاتتى ساسقان ەدىك، ايتەۋىر كەلە جاتقانداردىڭ باسشىلارىمەن كەلىسىپ، ونشاقتى ادامدى عانا قالاعا اپارماق بولىپ، قالعاندارىن قىزىلجارعا قىرىق شاقىرىمداي جەردەگى «سميرنوۆ» ستانساسىنان تۇسىردىك-اۋ... ءبىز ولاردىڭ قىزىلجارعا جەتكىزىلگەن باسشىلارىن تۇرعىندارمەن كەزدەستىرىپ، بىرنەشە جەرگە اپارىپ، كۇتىپ، قوناق قىلىپ، وبلىس اكىمىنىڭ قابىلداۋىنا كىرگىزىپ، ايتەۋىر ريزا قىلىپ شىعارىپ سالعان ەدىك...

-جەكە ءوزىڭىز قاتىسقان ءبىر وقيعانى ايتىڭىزشى...

-مەن اۋىلشارۋاشىلىعىن باقىلايتىن ءبىرىنشى ورىنباسار بولعانىممەن بارلىق ماسەلەگە تىكەلەي ارالاسىپ ءجۇردىم. 1992 جىلى جاڭا باستالعان ەكونوميكالىق داعدارىس 1993 جىلدان شىرقاۋ شەگىنە شىعا باستادى عوي. ينفلياتسيا  كولەمى كۇننەن كۇنگە ارتىپ جاتتى. بارلىق ەكونوميكالىق بايلانىستار توقتاپ، ءونىم شىقپاي قالدى. سول كەزدە بىزدەگى بەس قورعانىس زاۋىتتارىنىڭ جۇمىسشىلارى ەرەۋىلگە شىعامىز دەپ جاريالادى. مەن ول كەزدە اكىمنىڭ مىندەتىن اتقاراتىنمىن، گارتمان قىسقا مەرزىمدىك دەمالىسقا كەتكەن. سودان، بارلىق ورىنباسارلاردى، سالانىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرىن الىپ، جۇمىسشىلارمەن كەزدەسۋگە باردىم. باسىندا ىزعارلانىپ، جەپ قويارداي كوزقاراسپەن تۇرعان جۇمىسشىلار بىرتە-بىرتە جۇمسارىپ، ءبىزدىڭ سوزىمىزگە قۇلاق استى. ايتەۋىر، ادامنىڭ ادامدى سىيلاۋى ول كەزدە ءالى جوعالماعان ەدى عوي. ونىڭ ۇستىنە جۇمىسشى تابى ءتارتىپتى، كوزى اشىق حالىق قوي. سوندىقتان شىن كوڭىلدەن ايتىلعان سوزدەرگە ءبارى دە توقتادى. وسىلاي بەس زاۋىتتى كەزەك-كەزەك اينالىپ شىعىپ، ەرەۋىلدى توقتاتقان ەدىك.

-ەلدى تىنىشتاندىرۋدا رەسپۋبليكالىق باسشىلىق تاراپىنان قانداي ارەكەتتەر جاسالدى؟ 

-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ول كەزدە بۇل ماسەلەگە قاتتى كوڭىل ءبولىپ، ءبىزدىڭ وبلىسقا جىلىنا ەكى رەت كەلەتىن. حالىقتىڭ بارلىق توبىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ءبارىنىڭ دە كوڭىلىنەن شىعاتىن سوزدەردى تاپ باسىپ ايتاتىن. ول كەلىپ كەتكەن سوڭ شوۆينيستەردىڭ ارەكەتى دە ءبىرشاما سايابىرسىپ قالاتىن ەدى. ن.نازارباەۆ رەسەي پرەزيدەنتى ب.ەلتسينمەن دە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىپ، ەشقانداي كيكىلجىڭگە بارماعانى بەلگىلى. وسىنىڭ ارقاسىندا دا ولاردىڭ قۇپيا قىزمەتتەرى ءبىزدىڭ ەلدە ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەردى قوزداندىرمادى-اۋ دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، وندايلاردىڭ قولىنان كوپ نارسە كەلەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز عوي.  

-ارانداتۋشىلار حالىقتى ورەكپىتۋ، قورقىتۋ ءۇشىن باسشى قىزمەتكەرلەرگە قارسى تەرروريستىك ارەكەتتەر جاسايتىنىن بىلەمىز. سىزدەرگە ەشقانداي قاستاندىق بولعان جوق پا؟ 

-ەندى ول كەزدە قارۋ ۇستاۋ، جارىلىس زاتتارىن الىپ ءجۇرۋ ءالى جوق بولاتىن. سوندىقتان شىعار، بىزگە قارسى قارۋلى ارەكەت بولا قويعان جوق. بىراق ءوزىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتتەرى ءبىر-ءبىر پيستولەتتەن بەرىپ قويدى. ال وققاعار دەگەن بىزدە بولعان ەمەس. تەك دانيال احمەتوۆتىڭ تۇسىنان عانا وبلىس اكىمىن كۇزەتۋگە ءبىر وققاعار بەرىلىپ، قازىرگە دەيىن وزگەرگەن جوق. ويتكەنى، ول كىسىگە قاستاندىق دايىندالۋدا دەگەن جەدەل اقپارات تۇسكەن ەكەن. ءبىز وبلىسقا ىسساپارعا شىققاندا دا ەشقانداي ماي-ءدىڭ الىپ ءجۇرۋىنسىز، ءوزىمىزدىڭ قىزمەت ماشينامىزبەن جالعىز كومەكشىنى الىپ، جۇرە بەرەتىنبىز. وبلىستىق اكىمدىك ءۇيى دە كۇزەتىلمەيتىن. ەسىكتە جالعىز عانا پوليتسيا قىزمەتكەرى وتىراتىن. جۇرتتىڭ ءبارى ورتالىق ەسىكتەن كىرە بەرەتىن. 

-ەندى ءوزىڭىز تىكەلەي باسشىلىق جاساعان اۋىلشارۋاشىلىعىنداعى احۋالعا توقتالا كەتسەڭىز؟ 

-مەنەن اۋىلشارۋاشىلىعىندا قالىپتاسقان بۇرىنعى قۇرىلىمنىڭ كۇيرەۋى قاشان بولدى دەپ سۇراساڭىز – ول اكەجان قاجىگەلدين پرەمەر-مينيستر بولعان 1994-1997 جىلدارى بولعان ەدى دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. ول كەزدە ءبىزدىڭ وبلىستا 130-داي كەڭشار، ونشاقتى ۇجىمشار بولعان. ءالى ەسىمدە، 1994  جىلدىڭ اياعىندا ءبىزدى پرەمەر-مينيستر جينادى دا الدىمىزداعى جىلدىڭ اقپان ايىنان باستاپ بارلىق كەڭشار، ۇجىمشار دەگەندەردى جوياسىڭدار، ءبارىن جەكەشەلەندىرۋگە جىبەرىپ، فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتار قۇراسىڭدار. سىزدەردىڭ جۇمىستارىڭىز تىكەلەي وسى جۇمىستى قالاي جۇرگىزۋلەرىڭىزگە قاتىستى باعالانادى. ەگەر بۇل ءىستى ىسكە اسىرا الماساڭدار تەگىس قىزمەتتەرىڭىزدەن كەتەسىزدەر دەگەن شارت قويدى. ەشكىم بۇرىن ىستەپ كورمەگەن جۇيەنى بىردەن الىپ كەتۋ وڭاي ما، بۇل جۇمىس وتە كۇردەلى قيىنشىلىقتارمەن جۇرگىزىلدى. قالىپتاسقان جۇيەنى ساقتاپ، جەكەشەگە بىرتىندەپ كوشىرەيىن دەسەڭ، ۇستىڭنەن دىكەڭدەپ، ەسەپ سۇرايدى دا تۇرادى. باياعىدا كولحوزدار ماۋزەردىڭ كۇشىمەن، قاندى جولمەن قالاي قۇرىلسا، ەندى ماۋزەر بولماسا دا ودان قۇدىرەتى كەم ەمەس قاۋلىلاردىڭ كۇشىمەن زورلىقپەن تاراتىلدى عوي. اپتاسىنا ءبىر رەت قانشا كەڭشاردىڭ تاراعانىنا، ونىڭ ورنىنا قانشا فەرمەر قۇرىلعانىنا ارنايى ەسەپ بەرىپ وتىراسىڭ. ەگەر بۇل جولى الدىڭعىدان كەم بولسا، ايعاي شىعىپ جاتادى. بۇل ەسەپتەر مينيسترلىككە دە ەمەس، تۋرا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە بەرىلەتىن... ءبىز شارۋاشىلىقتاردىڭ ىسكەر ديرەكتورلارىن شاقىرىپ، كەڭشاردى تاراتپاي، ونىڭ قۇرىلىمىن وزگەرتىپ، ساقتاپ قالۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىندىرۋگە تىرىستىق. ءسويتىپ، ءار اۋداندا ءبىر-ەكىدەن مىقتى شارۋاشىلىقتار عانا اتىن وزگەرتىپ، ساقتالىپ قالعانىمەن كوبى تاراپ كەتتى.  قانشاما مىڭ مال ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن ەتكە كەتتى. ەندى كەلەر جىلى سەبەيىك دەسەك جانار-جاعار ماي الۋعا نە اقشا جوق، نە ايىرباس جاسايتىن مال جوق. قىزىقتىڭ كوكەسى وسى جەردە باستالدى. وسىنداي تىعىرىققا تىرەلگەن شاقتا بىزگە ينۆەستورلار كەلدى. العاشقى بولىپ كەلگەندەر «ەكسپورت-استىق»، «بات»، «ءالىبي» جانە ت.ب. بولدى. وسىلارعا ۇلكەن جەر كولەمدەرىن بەرىپ، ولاردىڭ كومەگىمەن عانا ەگىن ەگە الدىق قوي، ايتەۋىر. 1997 جىلى كوكشەتاۋ وبلىسىن قوسقاندا دا ەكونوميكالىق جاعىنان قينالىپ قالدىق. ويتكەنى، بۇلار باسقا سالالاردى دا، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە، اۋىلشارۋاشىلىعىن مۇلدە اقساتىپ جىبەرگەن ەكەن. ولاردىڭ شارۋاشىلىقتارىن جانداندىرۋ جولىندا دا كوپ ەڭبەك ەتتىك. سول ءۇشىن كوكشەتاۋلىقتار بىزگە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتادى. 

-ءتورت اكىممەن بىرگە قىزمەت ىستەدىڭىز عوي، ولارعا قانداي سيپاتتاما بەرەر ەدىڭىز؟

-مەن بارىمەن دە ءتۇسىنىسىپ، سىيلاسىپ قىزمەت ەتتىم. ارقايسىنىڭ جۇمىس ستيلدەرى ءارتۇرلى بولعانىمەن ولاردىڭ ءبارى دە ىسكەر جاندار ەدى. گارتمان كوبىنەسە ەسكى ادىسپەن جۇمىس ىستەدى، ءوزى سوزگە شەشەن، تاۋىپ ايتاتىن، سوندىقتان حالىققا دا جۇعىمدى بولدى. مەن ونىمەن كۇنى بۇگىنگىدەي جاقسى قارىم-قاتىناستامىن. كوپتەگەن ىستەرىن، سونىڭ ىشىندە قازاق مادەنيەتىن كوتەرۋگە ىقىلاس ءبىلدىرىپ، قولداعانىنا ريزامىن. اكىمدەردىڭ اراسىنان ەڭ ءبىرىنشى بولىپ پەتروپاۆل قالاسىندا ەكى بىردەي قازاق مەكتەبىن اشتىرىپ كەتتى. دانيال احمەتوۆ جاڭا ادىستەرمەن جۇمىس ىستەدى. ول بىزگە كەلگەندە قالادا نە جارىق جوق، نە جىلۋ جوق كەز بولاتىن. احمەتوۆ كەلدى دە وسى ماسەلەلەردى شەشىپ، حالىقتىڭ ريزاشىلىعىنا بولەندى. ول ءبىزدىڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا كەلگەن ءبىرىنشى قازاق باسشى ەدى. باسىندا نەمىس ىستەي الماعاندى قازاق قايدان ىستەسىن دەپ وعان كۇمانمەن قاراعاندار اينالاسى ەكى جىلدىڭ ىشىندە قوردالانعان كوپ ماسەلەنىڭ شەشىلىپ قالعانىنا ريزا بولىپ، ونى استاناعا قىزمەتكە اكەتەردە باسقا جۇرت وكىلدەرى اراسىنان «جىبەرمەيمىز» دەپ ايعايلاۋشىلار دا تابىلدى. وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن باعا عوي. 

قاجىمۇرات ناعمانوۆتىڭ كەزىنەن ەستە قالعان ماڭىزدى شارۋا – ول قازاق ءتىلىن كوتەرۋگە، تۇرعىنداردىڭ قازاق مادەنيەتىن تانۋىنا ۇلكەن كوڭىل ءبولدى. ونىڭ كەزىندە بارلىق باسقارۋ ورىندارىنىڭ شەنەۋنىكتەرى اپتاسىنا ءبىر رەت قازاق ءتىلى ساباعىنا قاتىسىپ، ءتىلدى ءبىرشاما ۇيرەنىپ قالدى. ولاردىڭ ءتىلدى ۇيرەنۋ دەڭگەيىن باعالايتىن كوميسسيانىڭ توراعاسى مەن بولىپ، قىزمەتكەرلەردىڭ ءتىلدى جاپ-جاقسى ۇيرەنىپ قالعانىنا كوز جەتكىزگەن ەدىم. سونىمەن بىرگە ول جەرگىلىكتى كادرلاردى كوتەرۋگە قاتتى كوڭىل ءبولىپ، سىرتتان جالعىز-اق قۋات ەسىمحانوۆتى اكەلدى. قۋەكەڭ دە وتە ىسكەر ادام ەكەنىن تانىتقان ەدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ  100 جىلدىق مەرەيتويلارىن جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋ وسى كىسىلەردىڭ ەڭبەكتەرى.       

اناتولي سميرنوۆپەن مەن قىسقا مەرزىمدە عانا ىستەدىم، بىراق سونىڭ وزىندە ونىڭ سىپايى، مادەنيەتتى ادام ەكەنىن تانىدىم. بىراق ىسكەرلىك الەۋەتىن ول تولىق كورسەتە الماي، وبلىستا ءبىر-اق جىلداي ىستەپ، اۋىسىپ كەتتى.  

-ءسىز وتە تاجىريبەلى، باسشىلىق قىزمەتتىڭ ىشكى سىرلارىن جاقسى بىلەتىن ادام رەتىندە بۇگىنگى اكىمگە قانداي سيپاتتاما بەرەر ەدىڭىز؟ 

-بۇگىنگى اكىمىمىز قۇمار اقساقالوۆ ىسكەرلىگى وتە جوعارى جان، ول كوپتەگەن قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشىپ جاتىر. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بىردە-ءبىر ۇلكەن اۋرۋحانا سالماعان ەكەنبىز، سونى سالۋدى قولعا الدى. قازاق تەاترىنا جاڭا عيمارات سالۋدى باستاپ كەتتى. دەگەنمەن قازاق ءتىلىنىڭ جاڭعىرا تۇسۋىنە دە كوبىرەك كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. قازاقشا وقىعان جىگىتتەردى بيلىك ورگاندارىنا كوبىرەك تارتۋ كەرەك سياقتى، ورىسشا وقىعان جىگىتتەر اۋىزەكى ءتىلدى بىلگەنىمەن قازاق ءتىلىن تەرەڭ بىلمەيدى. وسىنىڭ كەسىرىنەن كەلىپ تۇسكەن تەرەڭ مازمۇندى حاتتاردى ۇقپايدى. سوندىقتان ولار ءوز  كومەكشىلەرىن، كەڭەسشىلەرىن قازاقشا مۇلتىكسىز بىلەتىن جانداردان قويۋىن قاداعالاۋ كەرەك. 

-اڭگىمەڭىزگە راحمەت، 

اڭگىمەلەسكەن: جاقسىباي سامرات

Abai.kz