وسى كۇنى ءتىل تۋرالى ءسوز بولا قالسا، ەكىنىڭ ءبىرى ءبىر-ءبىرىن كىنالايدى نەمەسە بار جۇك پەن جاۋاپكەرشىلىكتى بيلىككە ارتىپ قويادى، بولماسا، كۇيىنىشتەن قولىن ءبىر سىلتەپ، حالىققا جابا سالادى. بيلىك تە بىرتەكتى ەمەس: ءار قيلى بۋىندارىندا وسى ەلگە، تۋعان تىلگە، قازاق مەملەكەتىنە جان جۇرەگىمەن بولىسقىسى كەلەتىن، جانى اشيتىن ازاماتتار تولىپ جاتىر. حالىق تا قاراپ جاتقان جوق جىلما-جىل بالاسىن مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرگە بەرىپ، ءتىلدىڭ تەز دامۋىنىڭ تەتىگىن ىزدەپ، قۇلشىنىس تانىتىپ كەلەدى. ءتىل - ورتاق. ەل - ورتاق. جەر - ورتاق. مەملەكەت - ورتاق.
وسى تورتتاعان تۇتاس تۇرعاندا ءبىزدى الاتىن جاۋ جوق.
ءسال شەگىنىس جاساساق. 1987-1991 جىلدار ارالىعىندا قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءتىل ءۇشىن جانتالاسقان ازاماتتار كوپ بولدى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە حات جازىپ، تەلەگرامما سالىپ، ويدان-قىردان توپەپ ءجۇرىپ، ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن ءبىر كوتەرىپ الدىق. ودان كەيىن ەگەمەندىك تۋى قولعا ءتيدى دە ءبارىمىز ءتىل توڭىرەگىندەگى كۇرەسكە «مارتەبە الىندى، ءىس ءبىتتى» دەگەندەي، بەي-جاي قاراي باستادىق. كەيىن كەلە-كەلە تەك سالاقۇلاش حات جازۋ، قول جيناۋ، ۇندەۋ قابىلداۋ دەگەن سياقتى ايعايى كوپ، ايانى جوق، بايبايى كوپ، بايانى جوق جولعا ءتۇسىپ كەتتىك. تايلى-تاياعىمىز قالماي ءتىل ءۇشىن كۇرەسۋدەن شەتتەدىك. باياعى بەلسەندىلىك تەك ەستەلىك تۇرىندە قالدى...

وسى كۇنى ءتىل تۋرالى ءسوز بولا قالسا، ەكىنىڭ ءبىرى ءبىر-ءبىرىن كىنالايدى نەمەسە بار جۇك پەن جاۋاپكەرشىلىكتى بيلىككە ارتىپ قويادى، بولماسا، كۇيىنىشتەن قولىن ءبىر سىلتەپ، حالىققا جابا سالادى. بيلىك تە بىرتەكتى ەمەس: ءار قيلى بۋىندارىندا وسى ەلگە، تۋعان تىلگە، قازاق مەملەكەتىنە جان جۇرەگىمەن بولىسقىسى كەلەتىن، جانى اشيتىن ازاماتتار تولىپ جاتىر. حالىق تا قاراپ جاتقان جوق جىلما-جىل بالاسىن مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرگە بەرىپ، ءتىلدىڭ تەز دامۋىنىڭ تەتىگىن ىزدەپ، قۇلشىنىس تانىتىپ كەلەدى. ءتىل - ورتاق. ەل - ورتاق. جەر - ورتاق. مەملەكەت - ورتاق.
وسى تورتتاعان تۇتاس تۇرعاندا ءبىزدى الاتىن جاۋ جوق.
ءسال شەگىنىس جاساساق. 1987-1991 جىلدار ارالىعىندا قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءتىل ءۇشىن جانتالاسقان ازاماتتار كوپ بولدى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە حات جازىپ، تەلەگرامما سالىپ، ويدان-قىردان توپەپ ءجۇرىپ، ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن ءبىر كوتەرىپ الدىق. ودان كەيىن ەگەمەندىك تۋى قولعا ءتيدى دە ءبارىمىز ءتىل توڭىرەگىندەگى كۇرەسكە «مارتەبە الىندى، ءىس ءبىتتى» دەگەندەي، بەي-جاي قاراي باستادىق. كەيىن كەلە-كەلە تەك سالاقۇلاش حات جازۋ، قول جيناۋ، ۇندەۋ قابىلداۋ دەگەن سياقتى ايعايى كوپ، ايانى جوق، بايبايى كوپ، بايانى جوق جولعا ءتۇسىپ كەتتىك. تايلى-تاياعىمىز قالماي ءتىل ءۇشىن كۇرەسۋدەن شەتتەدىك. باياعى بەلسەندىلىك تەك ەستەلىك تۇرىندە قالدى...
ايتقالى وتىرعان ماسەلەمە كەلەيىن. مەنىڭ ءشامشى دەگەن دوسىم بار. الماتى مەن استانانىڭ كەز كەلگەن اسحاناسىنا: مەيلى ول ۇلكەن مەيرامحانا بولسىن، شاعىن كافە بولسىن، ءبارىبىر، كىرىپ كەلەدى دە ءبىرىنشى كەزەكتە اس ءمازىرىن سۇرايدى. قازاق تىلىندە جازىلماعانىن كورسە، دەرەۋ يەسىن شاقىرىپ الىپ ەكىنشى كەلگەندە مەملەكەتتىك تىلدە بولۋىن تالاپ ەتەدى. ساناپ شىققان جوقپىن، بىراق وسى ارەكەتتىڭ ارقاسىندا تالاي ءدامحانانىڭ اس ءمازىرى تۋعان ءتىلىمىزدىڭ پايداسىنا قاراي وزگەردى.
ازات دەگەن تاعى ءبىر دوسىم جۇرگەن جەرىندە تەك مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيدى، سۇرايدى، تالاپ ەتەدى. ماي قىزمەتكەرى ورىسشا «توقتا» دەسە، توقتامايدى. سالىق قىزمەتكەرى ورىسشا «تولتىر» دەسە، ورىسشا قۇجات تولتىرمايدى، قازاق تىلىندە تولتىرادى. زامان تالابىنداعى نارسەنىڭ ءبارىن اتا زاڭعا سايكەس ورىندايدى.
«ماعان عانا قاراپ قالدى ما؟ مەن نە بىتىرەم؟» دەيتىن جامان تۇسىنىك بار.
شونا سماحانۇلى دەگەن اعامىز بولدى. جالعىز ءوزى شىرىلداپ ءجۇرىپ، الماتىدا قانشا قازاق مەكتەبىن اشقىزدى. «جالعىزدىڭ ءۇنى شىعاتىنىن، جاياۋدىڭ شاڭى شىعاتىنىن» ىسپەن دالەلدەپ كەتتى.
ءورىستىلدى قاۋىمدى باس-كوز جوق كىنالاي بەرمەي، ارقايسىسىمىز كۇندە ىستەيتىن ناقتى ءىس بار. ول نە؟ ول - قازاقتىڭ تىلدىك ورتاسىن كەڭەيتۋ. ەگەر سىزدەن بىرەۋ ءجون سۇراسا، قازاقشا جاۋاپ قاتۋ. ورىسشا امانداسسا، قازاقشا امانداسۋ. بانكوماتتان اقشا العىڭىز كەلسە، بانك ۇسىنىپ وتىرعان ءۇش ءتىلدىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى تۇرعان قازاق ءتىلىن تاڭداۋ. كوشەدە، كافەدە، كولىكتە كەزدەسكەن كەز كەلگەن اداممەن قازاقشا سويلەسۋ. م-اگەنتتە وتىرعان جاستارىمىزدىڭ تەك قازاق تىلىندە حات-حابار الماسۋى. كەڭسەگە كىرەتىن، شىعاتىن حاتتاردى تەك مەملەكەتتىك تىلدە تولتىرۋ. ماي قىزمەتكەرى توقتاتسا، ايىپپۇل شاعىمدارىن قازاق تىلىندە راسىمدەۋ. سالىق مەكەمەسىنە بارعاندا، قۇجاتتىڭ قازاق تىلىندەگى ۇلگىسىنە باسىمدىق بەرۋ...ايتا بەرسە، تولىپ جاتىر. وسىنىڭ بارىنە كۇنبە-كۇن كۇرەس كەرەك. تابانداپ تۇرىپ تىرەسۋ كەرەك.
ەگەر ءار قازاق وسى تالاپتى قاپەردەن شىعارماي، كۇنبە-كۇن، ساعات سايىن باسشىلىققا الار بولسا، ناتيجەسىن كوپ كۇتكىزبەيدى.
«تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى بولعالى جاتىر، ال ءتىل تۋرالى ماسەلەدە تۇرعان ورنىمىزدا تۇرمىز، ەش وزگەرىس جوق» دەپ قۇر داۋرىققانشا، وسىنداي ءبىر تالپىنىس جاساپ كورسەك.
«ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ» ۇيرەنگەن ەل ەدىك قوي.
ەندى ءبىر جاعادان شىققان باستان ءبىر ءتىل شىعارساق. ءبارىمىز تەك ءبىر تىلدە سويلەۋدى قاسارىسىپ تۇرىپ جۇزەگە اسىرساق. بويىندا ءبىر قاسىق بولسا دا قازاقتىڭ قانى بار ازاماتتاردىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىن بەكەمدەۋگە قوسقان ناقتى ۇلەسى سول بولار ەدى!

نۇرتورە ءجۇسىپ

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=9698&Itemid=2