قازىرگى ەلدەگى ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە “سۋبسيديا حالىق شارۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەيتىن جۇمىسكەرلەرگە، بولماسا “ەكونوميكالىق تالداۋدى كۇتىپ وتىرعان كاسىپورىن باسشىلارىنىڭ قالتاسىنا بەرىلە مە؟” — دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە قاتتى ويلانۋعا تۋرا كەلەدى. قازاقستاندا سوناۋ كسرو كەزىنىڭ وزىندە ءدال قازىرگىدەي قارجىلىق-ەكونوميكالىق داعدارىس بولعان جوق-تى.
راس، سيرەك بولسا دا تابىسسىز كاسىپورىندار بولاتىن. ءوزىم قازاقستان ءتۇستى مەتاللۋرگيا مينيسترلىگىندە قىزمەت ىستەگەندىكتەن، سول كەزدەگى ءبىراز جايدان حابارىم بار. مىسالى، پاۆلودار توتىقتى توپىراق زاۋىتىندا (پاگز), بالقاش تاۋ-كەن-مەتاللۋرگيالىق كومبيناتىندا لوندوننىڭ كىناسىنەن مىسقا دەگەن باعا تومەندەتىلسە، پاگز-دا جۇمىستى قايتالاۋشىلىق ورىن العان ەدى. كەشەندى كوميسسيا ءبىر اي بويى مۇقيات تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، اقىرى وسى سەبەپتىڭ سىرىن اشۋ ارقىلى كاسىپورىنداعى 300 ادامدى قىسقارتىپ، سونىڭ ارقاسىندا زاۋىت قايتادان تابىستى بولعانى ءالى ەسىمدە. ولاي بولسا، قازىرگى كۇنى دە تالداۋ جاساعان كەزدە (اۋديت، ەكسپورتتىق كوميسسيا، ت.ب.) تەكسەرۋ قورىتىندىسىنا سۇيەنە وتىرىپ، كاسىپورىندار مەن بەلگىلى ءبىر شارۋاشىلىق سالالارىندا ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق داعدارىس شىن مانىندە ورىن الىپ وتىر ما، جوق پا، سونى نەگىزدەپ، ءدال انىقتاپ العان ءجون. بىرىنشىدەن، ەلباسى باستاعان بيلىك بۇقارا حالىق پەن كاسىپورىن ۇجىمدارىنا داعدارىسقا قارسى باعدارلامانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كىمنىڭ جاۋاپ بەرەتىنىن الدىن الا حابارلاپ، قالىڭ جۇرتشىلىق ەكونوميكانىڭ قانداي سالالارىندا جاعداي اۋىر ەكەنىن، ونىڭ سالدارى قانداي بولاتىنىن ءبىلىپ وتىرۋى ءتيىس. ەگەر ءبىز: “حالىقتى دەموكراتيالىق باسقارۋ —حالىق ارقىلى حالىق ءۇشىن جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس” (اۆتور),—  دەپ تۇسىنسەك، حالىقتان تۇراتىن قوعام مۇشەلەرى ەشتەڭەمەن ءىسى جوق، دارىنسىز توبىر بولماۋى قاجەت. سەبەبى، ۇلى داعدارىس وسى داعدارىسقا دەيىن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى بولعان ۇلكەن شىعىندى — كاپيتالدى تالاپ ەتەدى. ەكىنشىدەن، كەشەندى كوميسسيا تاۋ-كەن ونىمدەرى ءوندىرىسى سالاسىندا ىستەيتىن بارلىق شەتەلدىك ينۆەستورلار مەن وندىرىستىك كاسىپورىن باسشىلارىن تەكسەرىپ، ولار باسقارىپ وتىرعان وندىرىستىك سالالار شىنىندا دا ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىراپ وتىر ما، ونىڭ سەبەپتەرى مەن فاكتورلارى قانداي، ول كىمنىڭ كىناسىنەن بولىپ وتىرعانىن، ياعني: ۇكىمەتتەن بە، كورپوراتسيا  ءيا فيرما باسشىلارىنان با، ەسكىرگەن قۇرال-جابدىقتاردان ءيا بولىنگەن قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن بە، ەڭبەكتى ناشار ۇيىمداستىرۋ مەن اۋىر ەڭبەك جاعدايىنان با، “شيكىزات-زاۋىت-بايىتۋ فابريكاسى” مارشرۋتىنا شىعىننىڭ كوپ شىعۋىنان با، سولاردىڭ ءبارىن انىقتاپ، ءتيىستى قورىتىندى شىعارۋى كەرەك. “كاسىپورىن — بانكروت، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق سالاسىنىڭ ءبارى داعدارىسقا ۇشىرادى”،— دەپ ۇرانداتۋ شەتەلدىك ينۆەستور ءۇشىن وڭاي. ولار مۇنى الدىمەن ەكونوميكالىق، قارجىلىق، ادامدىق، ەكولوگيالىق، ترانسپورتتىق، شيكىزاتتىق رەسۋرستار تۇرعىسىنان دايەكتەسىن. وسىلاي ەتسە، ۇكىمەتتىڭ ستولىنا ۇجىم قول قويىپ، اق ءيا فيرما ءمورى باسىلعان مەموراندۋمدى قويىپ، وزدەرىندە كاپيتال جوق بولسا، بيلىكتەن سوندا عانا كومەك سۇراۋعا بولادى. “ۆزگلياد” گازەتىنىڭ 1.01.09 سانىندا جاريالانعان قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەگى بويىنشا، رەسپۋبليكادا 25 كاسىپورىن تولىق توقتاعان ەكەن. 72 مىڭنان استام ادام ءماجبۇرلى دەمالىستا ءجۇر نەمەسە تولىق ەمەس جۇمىس كۇنى رەجيمىندە ەڭبەك ەتۋدە. ەلدىڭ ەڭ باستى بايلىعى اقشا، ءتىپتى رەسۋرستار دا ەمەس، ادام مەن ونىڭ تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ونەركاسىپتىك ءوندىرىس دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولمايدى. اقشا قۇنسىزدانۋى مۇمكىن، ال، رەسۋرستاردى ونەركاسىپتىك ونىمدەرگە ايىرباستاۋعا بولادى. 70 جىلدارى باتىس ەلدەرى (برازيليا، گەرمانيا، ت.ب.) ونەركاسىپتىك وندىرىستەرىن جەدەل ەل سىرتىنا شىعارا باستادى. بۇل بەلسەندىلىك باتىستان ەمەس، “سالىق گاۆانى” سانالاتىن باگاما، بەرمۋد، ۆيرگينيا، كايمان ارالدارىندا ورنالاسقان وففشورلىق فيرمالار مەن ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالاردىڭ “جىرتقىش” باسشىلارىنان تۋىنداعان ەدى. بۇل باتىس جۇرتىن شوشىندىرماي تۇرا المادى. سول سەبەپتى دە جاھاندانۋعا قارسى قوزعالىس ەڭ الدىمەن وسى باتىس الەمىنە كەڭ تاراي باستادى. بۇل جۇيە قۇرىپ بارادى، بىراق، ونى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تەك قازاقتار عانا ءجيى ايتادى. مەن اقش پەن باتىستىڭ، باسقا دا ءوزارا ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى كاپيتاليستىك، دامۋشى جانە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىن قۇلدىراتىپ، الەمدىك قارجىلىق جۇيەنى كۇيرەۋگە الىپ كەلگەن ناق وسى جۇيە دەپ ەسەپتەيمىن. اقش-تىڭ قازىرگى سىرتقى قارىزى تريلليون دوللاردى قۇرايدى.
ينۆەستورلارگا تالاپتى قاتايتۋ كەرەك
قازاقستانداعى تاۋ-كەن ءوندىرىسى مەن قايتا وڭدەۋ ونەركاسىپتەرىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعىن  شەتەلدىك ينۆەستورلار باسقارادى. ناق سولار موناكو، پاناما، بەرمۋد، ۆيرگينيا، كايمان ارالدارىندا ورنالاسقان ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ وكىلدەرى “جىرتقىشتىق وففشورلىق سالىقتىق گاۆان” ارقىلى قازاقستاننان وندىرگەن تاۋارلاردى سىرتقا تاسيدى. مۇنداي شاعىن مەملەكەتتەردىڭ جەرى بۇرىنعى كولونيادا بولعان نە دامىعان ەلدەردەن ازاتتىق الىپ، ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن تەرريتورياعا اينالعان ەلدەر (مىسالى، ليحتەنشتەين، ت.ب.) بولىپ تابىلادى. بۇل كەزدە پايدانى تاۋاردى ناعىز تۇتىنۋشىلار الەمدىك باعامەن سولاردان ساتىپ الاتىن ەنشىلەس كاسىپورىندار كورەدى. ء“ۇشىنشى الەمنىڭ” ۇلكەن پايداسى “انا” كومپانيالار بويىنشا بولىنەدى. قازاقستانداعى شەتەلدىك كومپانيالار ءدال وسىلاي جۇمىس ىستەيدى، وعان كۇمان كەلتىرمەسە دە بولادى. ىسكەر ادامدار مەن وندىرىسشىلەر 1990-1992 جىلدارى قازاقستانعا سەم كيسلينگ، مارك تسەيتلين، اعايىندى رۋبەندەردىڭ قالاي كەلگەنىن جاقسى بىلەدى. بىراق، ولار 1997 جىلى ن.نازارباەۆ “قازاقستان ءاليۋمينيى” اق-ى مەن “قازحروم”، “سسگپو”، “ەۆرازيالىق كورپوراتسيا” اق-ىن 120 ميلليون دوللارعا 3 جىلعا ساتىپ الۋعا رۇقسات بەرمەگەننەن كەيىن، ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. “قازاقستان ءاليۋمينيى” اق-ىنىڭ باسشىسى ا.يبراگيموۆ تا ولارمەن جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتتى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى — شەتەلدىك ينۆەستورلارعا سەنۋگە بولادى، بىراق، جوعارىداعى سەكىلدى وففشورلىق ايماقتاردا ولاردىڭ ەنشىلەس كاسىپورىندارى بار-جوعىن ۇنەمى تەكسەرىپ وتىرۋ قاجەت. ويتكەنى، مۇنداي وففشورلىق ايماقتاردا ورنالاسقان ەنشىلەس فيرمالار مەن كاسىپورىندار تابىس سالىعىن 1-2 پايىز مولشەرىندە عانا تولەيدى، ول جىلىنا بار بولعانى 100-150 دوللاردى عانا قۇراۋى مۇمكىن. ەڭ باستىسى — وففشورلىق كومپانيالار ەش ءتۇسىندىرۋسىز كەز كەلگەن ۆاليۋتادا شەت ەل بانكىندە دەپوزيت اشىپ، تولەم اقشالارىن الا الادى. وففشورلىق بيزنەس سوندىقتان دا وتە ءتيىمدى. ولاي بولسا، قازاقستان ۇكىمەتى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جۇمىس ىستەپ، ميلليونداعان، ميللياردتاعان دوللاردى كۇرەپ الىپ، ميللياردەر اتانعان شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ كورپوراتيۆتىك ءىس-قىزمەتىن تەكسەرۋگە قۇقىلى. ءبىزدىڭ ونەركاسىپ ولارعا ءوز ۇيلەرىندەگىگە قاراعاندا، 5-6 ەسە ارتىق پايدا بەرەدى. ويتكەنى، ولار ءۇشىن اقىرعى ءونىمنىڭ (مەتالل، مۇناي، ۋران،ت.ب.) وزىندىك قۇنى كوپ كورسەتكىشتەر بويىنشا اناعۇرلىم ارزانعا تۇسەدى. بىزدىڭشە، بۇدان ۇكىمەت ءۇش رەت ۇتىلدى. بىرىنشىدەن، زەينەتكەرلىك قوردى، ەكىنشىدەن، بانكتى (اكتسيا، نەسيە، ت.ب.) پايدالاندى، ۇشىنشىدەن، شەتەلدىك ينۆەستورلارعا سالىقتىق جەڭىلدىكتەر جاسادى. ءۇش كورسەتكىش بويىنشا سۋبسيديالاۋعا “ۇيدەگى كاپيتال” پايىزى كەتتى. بۇل اتلانت-تىنىق مۇحيتى ايماعىندا قولدانىلعان ءتيىمدى ءادىس. ول ينۆەستورلار تىعىرىققا تىرەلگەن جاعدايدا عانا جاقسى. بىراق، ولاردىڭ “ارالدارداعى” ەسەپشوتىن كىم تەكسەرىپتى؟ البەتتە، ولار ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ قارجى ءبولىپ، سۋبسيديا جاساعانى ءتيىمدى ءارى پايدالى. قازاقستان ۇكىمەتى بولسا، ءبىزدىڭ ەلدە 1992-ءى جىلدارى جۇمىس ىستەي باستاعان ينۆەستورلاردى 10 جىلعا دەيىن سالىقتان بوساتتى (شەت ەلدەردە ول 5 جىل). دەسەك تە، جاقىندا تەلەديداردا ن.نازارباەۆتىڭ شەتەل ينۆەستورلارىمەن كەزدەسۋىندە قازاقستاندا جۇمىس جاساۋ بارىسىندا ولاردىڭ ەستەرىنە 10 جىلعا دەيىن ەشبىر پايىز سالىقتى تولەمەگەندەرىن سالعانى راس. سول-اق ەكەن “ەۆرازيسكي بانكتىڭ” باسشىسى ا.ماشكەۆيچ ءوزى قىزمەت ىستەيتىن “قازاقستان ءاليۋمينيى” اق ءوندىرىس ورنىندا ەشبىر ادام جۇمىسسىز قالماي، ەكونوميكالىق داعدارىستان شىعاتىندىقتارىنا پرەزيدەنتكە ۋادە بەرگەن ەدى. شىن مانىندە، شەتەلدىكتەر باسقاراتىن كاسىپورىندار اۋىر ەكونوميكالىق، قارجىلىق جاعدايعا تاپ بولعاندا ودان شىعۋدىڭ جولىن الدىمەن سولاردىڭ باسشىلارىنىڭ وزدەرى ىزدەپ، شەت ەلدەگى ەسەپشوتتارىنان ءوز وندىرىستەرىنە اۋقىمدى قاراجات اۋدارىپ، سالىقتىق جەڭىلدىكتى قر ۇكىمەتىنەن سودان كەيىن سۇراۋى كەرەك. قازىر ولار ۇكىمەتتەن تاعى دا بىرنەشە رەت سۋبسيديا الۋدىڭ باسقا ادىستەرىن ويلاستىرۋدا. كەزىندە قازاقستاننىڭ 27 قارا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارىندا  جۇمىس ىستەگەن جۇمىسشىلار مەن ينجەنەرلەر اسا اۋىر ەڭبەك جاعدايىندا ەڭبەكتەنگەندەرىنە قاراماستان، قازاقستاندا وندىرىلەتىن سيرەك كەزدەسەتىن مەتاللداردىڭ 18 پايىزىن وداققا بەرىپ وتىردى. ولار ارزانعا الۋعا ۇيرەنگەن. بۇگىندەرى وسى كاسىپورىندار ونىمدەرىن سىرتقا ەكسپورتتايدى. قاراپايىم جۇمىسشىلار وزدەرى وندىرگەن ءونىمنىڭ سىرتقا قانداي باعامەن ساتىلىپ جاتقانىنان بەيحابار. گ.مارچەنكو دوللاردىڭ ايىرباس باعامىن 1ح150-گە دەيىن كوتەردى. مۇنىڭ ءپليۋسى دە، مينۋسى دا بار. ءپليۋسى — سىرتقا شىعارىلاتىن تاۋارلاردىڭ باعاسى قىمباتتادى. ودان تۇسكەن دوللار اعىنى قازاقستان “ەسەپشوتىنا” كەلىپ تۇسەدى. ونەركاسىپتىك تاۋارلاردى سۇرانىستىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى كەنەت بىردە-ءبىر ەل ساتىپ الماسا، سوندا نە ىستەيمىز؟ بۇل دا ۋايىم. ويتكەنى، دوللار باعامىن كوتەرگەنىمىزبەن، تاۋارلارىمىزدى ەكسپورتقا جاڭا باعامەن وتكىزە الماساق قالاي بولماق؟ بۇل، ارينە، جۇمىسسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋىنا تاعى نەگىز بولادى. بۇدان شىعاتىن جول قانداي؟ بىزدىڭشە، ول جول — كوپتەگەن جىلدار بويى ىسكە اسىرا الماي كەلگەن ويلارىمىزدى جۇزەگە اسىرۋ، ياعني قوسالقى ەڭبەك ورىندارىن اشۋ، جۇمىسشىلاردى باسقا ماماندىققا ۇيرەتىپ، كاسىپورىنداردا قوسالقى تسەحتار مەن قىزمەت تۇرلەرىن، بيۋرولار مەن لابوراتوريالار ۇيىمداستىرۋ. ەڭ باستىسى — شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىككە “داڭعىل جول” اشىپ، ولاردى 3-5 جىلعا دەيىن سالىق تولەۋدەن بوساتقان ءجون. ءبىز كەزىندە شەتەلدىكتەرگە 10 جىلعا دەيىن سالىقتىق جەڭىلدىك بەردىك ەمەس پە، وندا وزىمىزدەن نەگە ايانامىز؟ ۇكىمەت وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەردىڭ تاۋارىنا باعا وسپەيدى دەپ وتىر. جەرگىلىكتى وندىرۋشىلەر ۇن، ءسۇت، جۇمىرتقا، جەمىس-جيدەك ونىمدەرىن شىعارسا، قالعان تاۋارلاردىڭ ءبارى ورتا ازيا مەن قىتايدان، رەسەي مەن الىس شەت ەلدەردەن اكەلىنەدى، سول سەبەپتى ولاردىڭ باعاسى قىمبات. بۇل — مينۋس. مۇنداي جاعدايدا جالعىز زەينەتاقى مەن شاكىرتاقىعا قاراپ وتىرعان زەينەتكەرلەر مەن ستۋدەنتتەر، جاردەماقىعا يەك سۇيەگەن قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان از قورعالعان توپتارى قايتىپ كۇن كورمەك؟ سوندىقتان، حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن قازاقستاندا بۇرىنعىداي ەگىن مەن مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋىمىز كەرەك.

كاكيما نىسانوۆا   
«قازاقستان زامان» گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل