كامال بۇرحانوۆ: قازاقستاننىڭ دىندە قاشاندا ءوز جولى بولدى
مۇسىلماندار ءۇشىن قاسيەتتى اي - رامازان اياقتالدى. يسلامدى قابىلداعاندار ءۇشىن بۇل تەك ەڭ ماڭىزدى، اسىعا كۇتەتىن مەرەكە ەمەس، ساۋاپتى ءىس جاساپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ امالى. ساياساتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستاندا ناعىز رۋحاني رەنەسسانس ءجۇرىپ - ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سانى التى ەسەدەن استام وسكەن كورىنەدى! قازىر رەسپۋبليكادا 3 مىڭنان استام مەشىت، شىركەۋ، عيبادات ءۇيى جۇمىس ىستەيدى. سونىمەن قاتار وسى ءدىني ەركىندىكتە ءتۇيىندى تۇيتكىلدەر مەن شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەر دە از ەمەس. سولاردىڭ كەيبىرەۋىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، ساياسي عىلىمنىڭ دوكتورى كامال بۇرحانوۆ جاۋاپ بەرەدى
مۇسىلماندار ءۇشىن قاسيەتتى اي - رامازان اياقتالدى. يسلامدى قابىلداعاندار ءۇشىن بۇل تەك ەڭ ماڭىزدى، اسىعا كۇتەتىن مەرەكە ەمەس، ساۋاپتى ءىس جاساپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ امالى. ساياساتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستاندا ناعىز رۋحاني رەنەسسانس ءجۇرىپ - ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سانى التى ەسەدەن استام وسكەن كورىنەدى! قازىر رەسپۋبليكادا 3 مىڭنان استام مەشىت، شىركەۋ، عيبادات ءۇيى جۇمىس ىستەيدى. سونىمەن قاتار وسى ءدىني ەركىندىكتە ءتۇيىندى تۇيتكىلدەر مەن شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەر دە از ەمەس. سولاردىڭ كەيبىرەۋىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، ساياسي عىلىمنىڭ دوكتورى كامال بۇرحانوۆ جاۋاپ بەرەدى
تاريح قويناۋىندا
- كامال نيزامۇلى، قازىر مەشىتتەر مەن شىركەۋلەر بوي كوتەرىپ، سەنۋشىلەر قاتارى كوبەيىپ، دىنگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتىپ وتىر. ءتىپتى مەكتەپتەردە ءدىنتانۋ ءپانى ەنگىزىلۋدە. قالاي ويلايسىز، بۇل جاعىمدى قۇبىلىس پا نەمەسە تەرىس پە؟ قاي شەككە دەيىن ءدىن قوعامعا دەندەپ ەنەدى. قازاقستان كونستيتۋتسياسىندا ءبىزدىڭ زايىرلى مەملەكەت ەكەنىمىز، ءدىن مەملەكەتتەن بولەك ەكەندىگى ايقىن جازىلعان عوي ؟
- ءدىندى دامىتۋ ماسەلەسى سونشاما كۇردەلى، سونشاما تەرەڭ وعان ءبىر سوزبەن جاقسى نەمەسە جامان دەپ جاۋاپ بەرە قويۋ مۇمكىن ەمەس. ونى تاريحي، دۇنيەتانىمدىق، ءتىپتى، ساياسي تۇرعىدان كەلىپ قاراستىرۋ كەرەك. ايتالىق، كەڭەس كەزەڭىندە وراسان قۋاتتى يدەولوگيالىق ماشينا جۇمىس ىستەدى. ول جاقسى ما، جامان با، باسقا ماسەلە، بىراق ول شىن مانىندە جۇمىس ىستەدى. ال كەز كەلگەن يدەولوگيا ءۇش قۇرامداس بولىكتەن تۇرادى. بىرىنشىدەن ول-بازيس، تەوريالىق نەگىزى، ەكىنشى بولىگى - وسى تەورياعا نەگىزدەلەتىن جەكە يدەولوگيا جانە ءۇشىنشىسى - ناسيحات. كەڭەستىك يدەولوگياعا كەلەتىن بولساق، ونىڭ ءىرى تەورەتيكتەرى مەن تابىنۋشىلارى ماركس، ەنگەلس جانە لەنين بولدى. بىراق ول قۇداي جوق دەگەن اگرەسسيۆتى اتەيزمگە قۇرىلدى.
- بەلگىلى ماركستىك فورمۋلا «ءدىن - سوقىر سەنىم» انەكدوتقا دا ارقاۋ بولدى ەمەس پە؟...
- دۇرىس ايتاسىز. كەڭەستىك قۇرىلىم ءدىندى، ءدىن وكىلدەرىن جاۋ كوردى. سوندىقتان ولارمەن اياۋسىز كۇرەسىپ - شىركەۋلەر مەن مەشىتتەر ويىن-ساۋىق ورىندارىنا، قويمالارعا، ءتىپتى ات قورالارعا اينالدىرىلدى! ءتىپتى ساۋلەت ونەرىنىڭ كەرەمەت تۋىندىلارىنا اياۋشىلىق جاسالعان جوق. ماسەلەن، ستاليندىك كەزەڭدە ماسكەۋدە قۇتقارۋشى اۋليەنىڭ شىركەۋىن جارىپ جىبەردى... ون مىڭداعان ءدىن قىزمەتكەرلەرى حالىق جاۋى رەتىندە يتجەككەنگە ايدالدى، اتىلدى.
- دىنگە سەنگەندەردىڭ سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇستى دەڭىزشى.
- ءدال سولاي. كەڭەستىك يدەولوگتار قانشا تىرىسقانىمەن، ادامزات تاريحىنان مىڭداعان جىلدار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان ءدىندى جويۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. يسلام مەن حريستياندىققا دەيىن دە باسقا دىندەر بولدى. تاريحتان بەلگىلى، ەجەلگى عاسىردا قازىرگى ورتالىق ازيا اۋماعىندا تۇتاس قالالىق وركەننيەت ءومىر سۇرگەن. سول كەزدە سول قالادا ءبىر مەزگىلدە ءتۇرلى شىركەۋلەر باسقا دا دىندەر شىركەۋلەرىمەن قاتار تۇرۋى ابدەن مۇمكىن. ماسەلەن، زورواستريلىك بۋددامەن نەمەسە مانيحەيلىك نەستوريانمەن دەگەن سياقتى...
ەگەر ءبىزدىڭ نەگىزگى دىندەرىمىزگە دۇرىستاپ نازار سالاتىن بولساق، وندا ورتالىق ازيا ايماعىنا حريستيان ءدىنى كيەۆ رۋسىنە قاراعاندا اناعۇرلىم ەرتەرەك V عاسىردا كەلگەنىن كورەمىز. بىراق مۇندا ول نەستورياندىق نەگىزدە بولدى. ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى - كونستانتينوپولسكي ارحيەپيسكوپ نەستوريانىڭ ەسىمىمەن حريستياندىق شىعىسقا قاراي تەرەڭىرەك، موڭعول جەرىنە جىلجىدى. حريستيان-نەستورياندىقتار رەتىندە ماسەلەن، قۋاتتى تايپا نايمانداردى اتاۋعا بولادى. كەيىن ولار قازاق ەتنوسىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى. ءتىپتى سول ەجەلگى كەزەڭدەردە قاي دىندە بولسا دا ەشقانداي الاۋىزدىق، جاۋلىق كوزقاراس بولعان جوق. ارقايسىسى وزدەرىنىڭ شىركەۋلەرىنە بارىپ سىيىنىپ ءجۇردى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، سول ۇستانىمدى قازىر قازاقستان دا ۇستانىپ وتىر. ارقايسى ءوز دىنىنە سەنەدى، ەشكىم ەشكىمگە كەدەرگى جاسامايدى.
- كونفەسسياارالىق تاتۋلىق ۇستانىمى ما؟...
- وتە دۇرىس ايتاسىز. كەڭەس كەزەڭىندە ءتىپتى مەرەكەلەرگە دە قاتاڭ قارايتىن - جاڭاجىلدىق شىرشاعا دا دىنمەن بايلانىستىرا قاراپ، تىيىم سالعان ۋاقىتتار بولدى. نەمەسە ناۋرىزدى الىڭىز. كەڭەستىك ناسيحات ونى ءدىني مۇسىلمان مەرەكەسى رەتىندە تويلانۋىنا تىيىم سالدى. ايتپاقشى، كوپشىلىگى ناۋرىز تەك مۇسىلمانداردىڭ جاڭا جىلى دەپ ويلايدى. ءتىپتى دە ولاي ەمەس! ول ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن ۋاقىتىن اتاپ وتەتىن كوكتەمگى مەرەكەسى. ول يسلام پايدا بولعان ۋاقىتتان كوپ بۇرىن ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. ال مۇسىلمان جاڭا جىلى جىل سايىن 10 كۇنگە العا جىلجىپ وتىرادى. سوندىقتان مۇسىلمان كۇنتىزبەسىندە گريگوريانداعىداي 365 كۇن ەمەس، 355 كۇن. نەگە دەسەڭىز، اي كۇنتىزبەگە بايلانىستى سانالاتىن بولعان. وسىعان بايلانىستى قۇربان ايت، ورازا ايت، باسقا دا مەرەكەلەر جىل سايىن ون كۇن العا جىلجىپ وتىرادى.
- باسقاشا ايتقاندا، كەڭەستىك يدەولوگيا قاراڭعى بولمەدەن قارا مىسىق ىزدەگەن عوي.
- سولاي دەپ ايتۋعا دا بولادى. كەيبىر مەرەكەلەر ءدىني نەگىزگە VIII عاسىردا اۋەلى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىنا يسلامنىڭ كەلۋىمەن ەنە باستادى. ونى كەي جەردە كۇشپەن، كەي جاعدايدا ساياساتپەن، ەندى ءبىر كەزدە مۇسىلمانداردى سالىناتىن سالىقتان قۇتقارىپ، ۇگىتتەۋ ارقىلى ەنگىزدى. شىندىعىندا كۇشتى ناسيحات جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە يسلام ورتالىق ازياعا دەندەپ ەندى. قۇجاتتارداعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستاندا Iح عاسىردىڭ اياعىندا العاشقى مەشىتتەر پايدا بولا باستاعان. مەنىڭ اتاپ ايتقىم كەلەتىنى، باعزى زاماننان ورتالىق ازيا حالىقتارىندا ءتۇرلى دىنگە دەگەن تولەرانتتى كوزقاراس بولدى.
- ءتىپتى، قىلىشىنان قان تامعان ستاليندىك يدەولوگيا دا حالىقتان وسى ءدىني باستاۋدى جويىپ جىبەرە المادى ەمەس پە؟
- جويىپ جىبەرە المادى. ويتكەنى يسلام دا، حريستيان دا وتە كۇشتى دىندەر. كۇشتىلىگى سوندا ولار الەمدى وزدەرىنە ماڭگىلىككە باس يگىزىپ تۇر. بۇل ءالى ەشكىم اياعىنا دەيىن ءتۇسىنىپ بولماعان وزىندىك ەرەكشەلىگى بار تاريحي فەنومەن. ريم يمپەرياسىنىڭ شەتىنە كەرىپ تاستالعان يسا پايعامباردى (يسۋس حريست) الىڭىز، جاراتۋشىعا ءريمنىڭ ورتالىعى، ءريمنىڭ جۇرەگى ۆاتيكان بولعانى ءتيىمدى بولسا كەرەك، ول حريستيان الەمىنىڭ استاناسىنا اينالدى.
نەمەسە مەككەنى قالاي تۇسىنەسىز؟ بۇل - وركەننيەتتىڭ شىرقاۋ شىڭى. ول ۆاۆيلون ەمەس، مىسىر ەمەس، گرەتسيا نەمەسە ريم دەپ تە ايتۋعا بولمايدى. ءتىپتى پالەستينا مەن پەرسياعا دا ۇقساتا المايسىز. بۇل سول كەزدەگى ارتتا قالعان وركەننيەتتىڭ شەگى ەدى. ال مۇحاممەد پايعامبار - باكالاۆر دا، ماگيستر دە، عىلىم كانديداتى دا، عىلىم دوكتورى دا بولماعان ادام، نە وقۋ، نە جازۋ بىلمەي تۇرىپ، 40 جاسىندا اللاھتان تۇسكەن ۇلى كىتاپ - قۇراندى ايىزشا ايتىپ جەتكىزدى. مىنە، مىڭداعان جىلداردان استام ۋاقىت ازامزات بالاسى وسى كىتاپقا باس يەدى. قۇدىرەتىنەن سۋسىندايدى، بىراق ءالى ونىڭ دانىشپاندىعىنىڭ تەرەڭىنە بويلاي الماي كەلەدى. بۇل قالاي؟ نەگە؟ ءبىز تەك مۇنى بولجاممەن عانا پايىمداي الامىز. بىراق ءبىزدىڭ ءبىر بىلەتىنىمىز، قۇراننان دا، تاۋراتتان دا (بيبليا) ادامدار تۇرمىستىڭ كۇرمەۋى قيىن تۇيىندەرىنە جاۋاپ ىزدەيدى، ۇلكەن ءۇمىت ارتادى. بۇل دىندەردىڭ كۇشى دە ادامداردىڭ اقىلى مەن جۇرەگىنە جول تابۋىندا جاتىر.
ۇلتتىق ەرەكشەلىك
-بىراق قانداي دىندە دە ۋاقىتى وتە كەلە ءارتۇرلى تارماقتار، ءتىپتى سەكتالار پايدا بولىپ جاتىر، وسىلارمەن نەگىزگى دىندەر ءاردايىم كۇرەسىپ تە كەلەدى ەمەس پە؟
- ارينە، كەز - كەلگەن ءدىن - مەيلى ول حريستياندىق، مۇسىلماندىق ، بۋددالىق... بولسىن - بۇل بەلگىلى ءبىر سەنىم مەن نانىمعا، ءداستۇر مەن سالتقا، سونىمەن ءومىر سۇرۋگە مويىن ۇسىندىرعان، سول جولعا قۇرباندىققا بارۋعا ءماجبۇر ەتەتىن، سوعان بەيىلىن بەرۋگە ازىرلىككە يكەمدەيتىن زياتتى، يدەولوگيالىق كۇش (مەحانيكالىق تۇرعىدا - ىقپال ەتۋ). وندىقتان دا، ءسوز جوق، وسى ينتەللەكتۋالدىق تاسقىندا ءارتۇرلى اعىمدار،قاسيەتتى جازبالاردى، قانداي دا ءبىر حاديستەردى ءارتۇرلى تۇسىندىرۋلەر پايدا بولدى.
ماسەلەن، حريستياندىق كاتوليكتىك جانە پراۆوسلاۆيالىق بولىپ ءبولىندى، كەيىننەن پروتەستانتتىق باعىت پايدا بولدى. سول سياقتى يسلامدا دا سۇنيتتىك، شەيىتتىك اعىمدار بار، پروتەستانتتىق باعىتى دا بولعان، ول جاديتشىلدىك دەپ اتالعان.بۇل شىنىندا دا بەلگىلى ءبىر ءدىني قاعيدالار مەن پايىمداۋلارعا كورسەتىلگەن قارسىلىق بولدى. بىراق جاديتشىلدىك كەڭىنەن تارالىپ كەتە العان جوق. ال سۇنيتتىك شەيىتتىكپەن قاتار يسلامنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنا اينالدى.
«سۇنەت» ءسوزى ارابشادان اۋدارعاندا «جول» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. يسلامنىڭ ۇستانىمىندا مۇحاممەدتىڭ ايتقاندارى مەن ءىس- ارەكەتتەرى، ياعني پايعامباردىڭ ءومىر جولى سۇنەتتە نەگىزگە الىنادى، ءارى ونىڭ ىستەرى مەن ايتقاندارىن ۇستانۋعا ايرىقشا ءمان بەرىلەدى. سۇنەت ماڭىزدىلىعى جاعىنان قۇراننان كەيىنگى ەكىنشى بولىپ تابىلادى. ءسوز رەتىندە ايتا كەتسەك، سۇنەتتەر قازىرگى كەزدە بارلىق مۇسىلمان دۇنيەسىنىڭ 90% قۇرايدى. وسى ارادا سۇنەتتىك باستاپقى كەزىنەن-اق ءدىني راديكاليزم مەن ەكسترەميزمدى ايىپتايتىن بىرقالىپتى اعىم بولىپ وتىرعاندىعىن ايتقىم كەلەدى. ۋاقىت وتە كەلە، ادامزات پەن وركەنيەتتىڭ دامۋىنا بايلانىستى سۇنەتتىك ءتورت اعىمعا جىكتەلدى. مىنە، سوندىقتان دا، سۇنەتتىكتىڭ بىرقالىپتى اياسىندا قازاقتارعا جانە تۇتاستاي العاندا قازاقستانعا ءتان ءداستۇرلى حانافيتتىك مازحاب دامىدى.
-سوندا ونىڭ ءمانى نەدە؟
-حانافيتتىك مازحاب - بۇل سۇنەتتىك يسلامداعى ءتورت نەگىزگى قۇقىقتىق مەكتەپتەردىڭ ءبىرى. «مازحاب» - بۇل ءاربىر مۇسىلمان ۇستانۋعا ءتيىس نانىمدىق -قۇقىقتىق مەكتەپ. قازىرگى كەزدە حانافيتتىك مازحاب يسلام الەمىندە كەڭىنەن تارالعان. بارلىق تۇركى حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازاقتار دا، وسى قۇقىقتىق جولدى ءداستۇرلى ۇستانۋشىلار بولىپ تابىلادى. ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۇسىلماندار اراسىندا يمام ءال-اعزام (ۇلى يمام) رەتىندە تانىلعان ءابۋ حانيفا. تۇركى ءدىندارى حامدي اكسەكيدىڭ پىكىرىنشە، حانافيتتىك مازحابتىڭ نەگىزىن قالاۋشى تۇركى تەگىنەن شىققان. ءابۋ حانيفا 699 جىلى يراكتاعى كۋفە قالاسىندا تۋعان. سول ۋاقىتتا ول حاليفاتتىڭ مادەني ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعان، بۇل وعان پايعامباردىڭ كوزى ءتىرى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ءابۋ حانيفا بىرنەشە ونداعان جىلدار بويىنا مۇسىلماندىق ۇستانىمدى (بۇدان ءارى - قۇقىق دەپ قابىلداۋ كەرەك) يسلام الەمىنىڭ ەڭ كورنەكتى عالىمدارىنان ۇيرەنگەن.وسىدان كەيىن ونىڭ ءوزى يسلام ىلىمىنەن ءدارىس بەرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى ادىستەمەسىن جاساي الدى. ءابۋ حانيفا قانداي دا ءبىر تاقىرىپتا ءسوز سويلەگەن ەمەس، ول تەك تۋىندايتىن سالدارلاردى، ونىڭ ءمانىن عانا ۇعىندىرىپ، ال بۇدان كەيىن شاكىرتتەرىنە وزىمەن بىرگە قاجىلىققا بارۋدى ۇسىنعان. ولاردىڭ پىكىرلەرى كەي جاعدايدا ۇستازدىڭ پىكىرىمەن ساي كەلىپ جاتسا، كەيبىرى قابىسپاعان. تۇيىندەي كەلگەندە، ءابۋ حانيفا وسى ادەتتەن تىس پىكىرلەسۋدى جيناقتاي وتىرىپ، ول ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىمەن بىرگە ورتاق شەشىمگە كەلگەن. تاعى دا ءسوز رەتىندە ايتار بولساق، وسى ارەكەت كوپ جاعدايدا گرەكتىڭ فيلوسوفى - سوكراتتىڭ ءسوز جارىسىن ەسكە تۇسىرەدى.
-شىنىندا، وتە ۇتىمدى ءتاسىل. وسىعان قاتىستى حانيفاتتىق مازحاب قانداي دا ءبىر دارەجەدە ءدىني قاعيداتتاردى تەرىسكە شىعارا الا ما دەگەن سۇراق قويساق قالاي بولادى؟
- ماسەلەنىڭ ءتۇبىرى وسىندا. حانافيتتىك مازحابتىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار ءدىني مۇرالاردى كەرىسىنشە تۇسىندىرمەۋ اياسىنا باعىتتالعان. ناتيجەسىندە، وسى مازحابتىڭ ۇستانىمىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ەلدەر مەن حالىقتار الەمدىك مادەنيەت پەن عىلىم قازىناسىنا باعا جەتكىسىز ۇلەس قوسىپ كەلەدى. حانافيزممەن استارلاس ەركىن وي، تۇپتەپ كەلگەندە، ءال-فارابي مەن اۆيتسينا سياقتى الەمدىك ۇلى ويشىلار ومىرگە كەلدى. بىراق ولاردىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قانداي دا ءبىر بەيتاراپتىق، بولماسا يسلامدىق ەشقانداي قاتىسى جوق. بۇل جايىندا ءوزىم پىكىرلەسكەن بەلگىلى عالىم الەكساندر كويرە: «...مۇسىلماندار لاتىندىق باتىستىڭ ۇستازدارى ءارى تالىمشىلەرى بولدى، ويتكەنى ەگەر دە گرەكتەردىڭ فيلوسوفيالىق جانە عىلىمي ەڭبەكتەرى تىكەلەي لاتىن تىلىندە جازىلىپ، ال ولاردىڭ اراب تىلىندەگى نۇسقالارى بولماۋىنىڭ سەبەبى سول، باتىستا، از با، الدە كوپ پە، ول جاعىن كىم ءبىلىپتى، كونە گرەك ءتىلىن بىلەتىن، اريستوتەلدىڭ «فيزيكا» نەمەسە «مەتافيزيكاسى»، بولماسا پتولەمەيدىڭ «الماگەستى» عىلىمىن ەشكىم دە ۇعىنىپ، تۇسىنە الماس ەدى. ەگەر دە فارابي، ءابۋ سينا نەمەسە اۆەرروەسا بولماسا، بۇلاردىڭ بارلىعى بىزگە جەتپەيتىنى انىق. اريستوتەل مەن پلاتوندى ءبىلۋ ءۇشىن -بىلىكتى فيلولوگتار ايتىپ جۇرگەندىگىنە قاراماستان - كونە گرەك ءتىلىن، بۇعان قوسا فيلوسوفيانى جەتە مەڭگەرۋ قاجەت. ال كونە لاتىن ءتىلى بولسا، ول فيلوسوفيا دەگەن قاعيداتتى مۇلدە ۇستانباعان»، - دەيدى.
وسىدان پايىمداپ وتىرعاندىعىمىزداي، تۇركى عالىمى ءال-ءفارابيدىڭ قازىرگى وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسى وتە زور. مۇنداي فيلوسوف قامساۋلى ءسوز جاتتاۋلى مۇسىلماندىق ورتادا ەمەس، حانيفاتتىق ورتادا عانا قالىپتاسۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا قازاقتار ءۇشىن ءداستۇرلى حانيفاتتىق مازحاب ەلدە جاڭا ىلىمدىك نەگىزدى قالاۋدىڭ، ەلدى دامىعان ەلدەر قاتارىنا ىلگەرى باستىرۋدىڭ ەڭ وڭتايلى ىرگەتاسى بولىپ تابىلادى.
وسىعان بايلانىستى ايتارىم، قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ باستى رۋحاني تىرەگى بولىپ تابىلاتىن شارتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندەگى حانافيتتىك مازحابتى دامىتۋ قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرىنە ساي كەلەدى. وسىعان قاتىستى ايتار بولسام، قازاقتىڭ وزىندىك يسلامدىق مادەنيەتى ۇلتتىق مەملەكەتتىك ەرەكشەلىكتەرمەن تاريحي ساباقتاس. ماسەلەن، قازاق حاندىعىندا ءدىني تۇلعا ەشقاشان دا مەملەكەتتە ءبىرىنشى ادام بولعان ەمەس. بۇل قازاقتىق مونارحيانىڭ ايرىقشا بەلگىسى بولدى، ويتكەنى حان سايلانىپ قويىلدى. ۇلى دالانىڭ بەدەلدى ادامدارى ءبىر ايدا، بولماسا، ودان كوبىرەك ۋاقىتتا، كىمدى حان ەتىپ سايلايمىز دەپ ۇزاق ۋاقىت ءبىر ماملەگە كەلۋدى تالقىعا سالدى. حان سايلانعاننان كەيىن،ونى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، جوعارى كوتەردى. وسىدان كەيىن ءاربىر سايلاۋشى حان سايلاۋىنا قاتىسقاندىعىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن وسى كيىزدىڭ ءبىر ءتىلىمىن كەسىپ الاتىن بولدى. سول حان ەشقاشان دا موللانىڭ ىسىنە، سول سياقتى موللا دا حان ىسىنە ارالاسپاعان ءتارتىپ قالىپتاستى...
-سوندا بيلىك تارماعىنىڭ ءبولىنىسى نەدە؟
-بۇل وتە ورىندى سۇراق. مىسالعا، قازاق دالاسىنداعى تاۋەلسىز بيلەر تورەلىگىن الىپ قارايىق: حان ەشقاشان دا بيلەردىڭ تورەلىگىنە، ال ولار حان بيلىگىنە ارالاسقان ەمەس. وسى ءداستۇر جۇزدەگەن جىلدار بويىنا قولدانىلعان، ءالى دە بويىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەن. بىراق رەسەي يمپەرياسى مۇسىلمانداردىڭ ءدىني ەركىندىگىنە قاتاڭ تەجەۋ باعىتىن ۇستانعان كەزدەن باستاپ، حح عاسىردىڭ باسىندا يسلامدى ساياساتتاندىرۋ قاۋپى تۋىندادى. ءسوز جوق، وسى كەزدە، بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن بارلىق دىندەر مەن سەنىم-نانىم بوستاندىعى تەڭدىگىن ءوز باعدارلاماسىندا جاريا ەتكەن «الاش» پارتياسى تاراپىنان قارسىلىق ءبىلدىرىلدى. ودان قالدى، الاشوردالىقتار قازاقستان اۋماعىندا جەكە ءمۇفتيات قۇرۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى.. بىراق سونىمەن قاتار، ولار شاريعاتتىڭ قۇزىرلى اۋماعىن شەكتەۋدى دە ۇسىندى. ماسەلەن، موللا تەك نەكەلەۋگە، تالاق ەتۋگە، تۋعاندى قاسيەتتەۋگە جانە ءولىنىڭ نامازىن شىعارۋعا عانا قۇقىلى بولدى.
ساباقتى جىپتىڭ ۇزىلۋى وڭاي
-ەگەر دە قازاقتار الىمساقتان بەرى ءدىني تولەرانتتىقتى ۇستانعان، قوعامدا دەموكراتيالىق باستاۋلار ۇستەمدىك قۇرعان بولسا، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا راديكالدى ءدىني كوزقاراستاردى ۇستانعان سەنۋشىلەردىڭ پايدا بولۋى نەلىكتەن؟
-قاراپ وتىرساڭىز، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانىنان، توتاليتارلىق جۇيەدەن ىرگەسىن اۋلاق سالعانىنان باستاپ، دىنگە دەن قويۋشىلىق كۇرت ءوستى. جاپپاي مەشىتتەر سالۋ باستالدى. سالىستىرىپ كورىڭىز - كەڭەس ۋاقىتىندا قازاقستاندا بارلى-جوعى 16 عانا مەشىت بولسا، ال قازىر ولاردىڭ سانى 3 مىڭعا جۋىقتادى. بەينەلەپ ايتقاندا، بۇرىندارى كۇشتىڭ تارماعى ءبىر باعىتقا قاراي اۋىتقىسا، ەندى ول ورنىنا كەلىپ، تارازىنىڭ باسىن وزىنە قاراي اۋدارا باستادى. ونىڭ ۇستىنە، ءدىننىڭ قايتا تۇلەۋى تۇسىندا ءبىزدىڭ كوپتەگەن جاستارىمىز يسلامنىڭ نەگىزدەرىن مەڭگەرۋ ءۇشىن يرانعا، تۇركياعا، ەگيپەتكە... جول تارتتى. ولار قايدا، قانداي سەميناريالاردا، مەدرەسەدە وقىدى؟ يسلامنىڭ قانداي اعىمدارىنان ءدارىس الدى؟ بۇلاردىڭ ءبىزدىڭ ءدىني جۇيەمىزگە قاتىسى بار ما، جوق پا؟ بۇل تۋراسىندا سول كەزدە ەشكىم دە ءمان بەرىپ جاتپادى. الايدا ولار، ءسوز جوق، وزدەرى بولعان ەلدەردە ناسيحاتتالاتىن يسلام اعىمدارىن ۇيرەنىپ كەلەدى. ال مۇنداي جاعداي، ادەتتە بىزدەگى ءدىني ۇستانىممەن كوبىنە قابىسا بەرمەيدى. ءوزىم باسىندا ايتىپ وتكەنىمدەي، قازاق قوعامىندا ءدىني پايىم ەشقاشان دا ساياساتقا ارالاسقان ەمەس. بىراق تا ايگىلى رۋلار مەن تايپالاردىڭ كوسەمدەرى، داڭقتى باتىرلارى، كەنەن بيلەرى مەن كورنەكتى ءدىنباسىلارى قۇرامىنا كىرگەن حان كەڭەسى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ويتكەنى ولار قاۋىمداسا وتىرىپ ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى شەشە العان.
ال اراب ەلدەرىندە - قالىپ تا باسقاشا، مادەنيەت تە، ونىڭ ىشىندە ءدىني ۇستانىم دا باسقاشا. ولاردا مەملەكەت باسشىسى ءبىر مەزگىلدە ەڭ جوعارعى ساتىداعى يوللا، باستى سوت، ءارى باس قولباسشى... ياعني، ءدىن، سوت ءىسى، ساياسات - وسىنىڭ بارلىعى ءبىر قولعا شوعىرلاندىرىلعان. ماسەلەن، 1923 جىلى تاعىنان تايدىرىلعان تۇرىك سۇلتانى ءبىر مەزگىلدە وسمان يمپەرياسىنىڭ يمپەراتورى ءارى بارلىق مۇسىلمانداردىڭ ءحاليفى بولعان. بىزدە مۇندايدىڭ ءبىرى دە بولعان ەمەس - ءدىن ەشقاشان دا ساياساتقا ارالاسپاعان. ال بىزگە، ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىنا، اراب شىعىسىندا ءدارىس العان جانە سول جاقتا مىقتى يدەولوگتاردىڭ قارماۋىنا تۇسكەن جاستار ورالا باستاعاننان بەرى جاعداي باسقاشا سيپات الىپ بارا جاتقانداي...
- بايقاپ قاراساڭىز، قالا كوشەلەرىندە حيدجاب كيگەن قىزدار مەن ايەلدەر كوپتەپ كەزدەسە باستادى - بۇل دا ارابتىق شىعىستىڭ اسەرى مە؟
- ءيا، قازاق ايەلى ەشقاشان حيدجاب كيگەن جوق! كوشپەلى ءومىردىڭ سالتىنا بەيىمدەلگەن قاراكوزدەرىمىز بەتى اۋزىن تۇمشالاپ، سۇيرەتىلگەن ۇزىن كيىم كيىپ قالاي جۇرەدى... قازاق ايەلى كەڭ ەتەك كويلەك كيدى، ات ۇستىندە ەركىن ءمىنىپ تۇسەتىندەي مۇمكىندىكتە بولدى. ولار كۇيەۋلەرىنىڭ يىقتارىنا تۇسكەن كوشپەلى ءومىردىڭ قيىندىقتارىن بىردەي ءبولىستى. ءۇي شارۋاسىمەن، بالا تاربيەسىمەن اينالىستى.
- جانە ەشقاشان ونى جابىق ۇستاماعان، ءجۇزىن جاۋىپ جۇرۋگە ماجبۇرلەمەگەن عوي...
- ەشقاشان. كەرiسiنشە، قازاق ايەلى قوعامدا ەرەكشە مارتەبەگە يە، ءبىزدىڭ قوعام ايەلدى ەرىنىڭ مەنشىگىندەگى زات، مىسالعا كىلەم نەمەسە تۇيە رەتىندە قارايتىن كلاسسيكالىق شىعىستان ەرەكشەلەنگەن. قازاق قوعامىندا ايەل - ول انا، وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى. ولار ەشقاشان ءزابiر كورمەگەن، سوققىعا جىعىلماعان ارداقتى دا قۇرمەتتi ادامدار. ءبىز، قازاقتىڭ ەر ازاماتتارى ءار ءتۇرلى تايپانىڭ، ءجۇزدىڭ، رۋدىڭ وكىلى بولىپ تابىلامىز، ال قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋدا «التىن كوپىردىڭ» مىندەتىن اتقاراتىن وسى ايەلدەر قاۋىمى.
- الايدا قازىر وقۋ ورىندارىندا حيدجاب كيۋگە رۇقسات بەرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ جاتىر.
- «ءبىلىم تۋرالى» زاڭعا قايشى كەلەتىندىكتەن، وعان جول بەرۋگە بولمايدى، سوعان سايكەس مەكتەپتەردەگى ءدىني ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالىنادى، ال ءبىلىمنىڭ ءوزى زايىرلى، گۋمانيستiك سيپاتقا يە. ال ەگەر بىزدە مەملەكەت دىننەن بولەك دەسەڭىز، وندا ايىپقا بۇيىرماڭىز، مەكتەپ -مەملەكەتتىك مەكەمە، سوندىقتان زاڭ شەگىنەن شىقپاعانىڭىز ابزال. مەكتەپتە بارلىق بالالار تەڭ بولۋى ءتيىس، ايتپەسە ەرتەڭ بۋدديست ءوز كيىمىمەن، حريستيان ءوز كيىمىمەن كەلەدى... سوندا نە بولادى؟
ارينە، باسقا ۋاقىتتا ءاربiر ەرەسەك ادام قانداي كيىم كيەتىنىن ءوزى تاڭدايدى. الايدا مەن قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ كيىم ارقىلى نەمەسە ساقال، شاپان ارقىلى ولشەنبەيتىنىنە سەنىمدىمىن.
- بۇل بىزگە بوتەن دiني ىقپالداردى ەندىرۋ ادىستەرىنىڭ ءبىرى - نىشانى بولۋى مۇمكىن.
- ارينە، قىسقا دامبال كيىپ، ساقال قويۋ - بۇل راديكالدىق ءسالافيزمنىڭ يدەولوگيالىق مانيفەستاتسياسى، ءداستۇرلi ورتا يسلامعا بەينەلi تۇردە شاقىرۋ. سوندىقتان ءبىز مۇنداي نارسەلەرگە دۇرىس باعا بەرىپ، قارسى تۇرۋدىڭ ناقتى شارالارىن تابۋعا ءتيىسپىز. ءبىز ۇلتتىڭ رۋحاني بiرلiگiن اجىراتۋ ءۇشىن ەشقاشان كيىمدى ءدىني سيمۆولعا جانە سەبەپكە اينالدىرماعان ءوزىمىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ جولىمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. زاڭدار جۇمىس iستەۋi ءتيىس!
- شىعىستا ءبىلىم العاننان كەيىن قازاقستانعا قايتىپ ورالعان بالالاردى ءدىني راديكالعا جاتقىزۋعا بولا ما؟
- بىلەسىز بە، مۇندا - راديكاليزمنىڭ باستاۋىنا ناقتى شەك قويۋ قيىن. ولاردىڭ ۋاعىزىن مۇقيات تىڭداۋ كەرەك، ءبىزدىڭ قوعامعا ول مۇلدەم جات بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى اراب الەمىندەگى يسلام، بۇعان دەيىن ايتقانىمداي، الدەقاشان ساياسيلاندىرىلعان.
- بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
- راديكالدى باعىتتاعى يسلاميستەر حاليفات قۇرۋعا، زايىرلى مەملەكەتتەن باس تارتۋعا شاقىرىپ، شاريعات زاڭدارى مەن سوتتارىن ەنگىزۋدى جاقتايدى. ولار ايەلدەرگە قوعامدىق نەمەسە ەڭبەك قىزمەتتەرiمەن شۇعىلدانۋعا تىيىم سالادى. قازاق ايەلدەرi ارقاشان ۇلكەن ەركiندiكتىكتە ءومىر سۇرگەن. ءتىپتى قازاقتار ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلىن - «انا ءتىلى» دەپ اتاۋىنىڭ وزىندە زور ءمان جاتىر. راديكالدار مارقۇمدى ەسكە الۋ، بەيىتتىڭ باسىنا بارىپ، قۇران وقۋ، سالت بويىنشا قوناقاسى بەرۋ سياقتى بايىرعى قازاق ءداستۇرiن كۇپىرلىككە بالاي وتىرىپ، تەرiسكە شىعارادى. تۇسىنگەن ادامعا اتا-بابا داستۇرىنەن باس تارتۋعا شاقىرۋ قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ ەڭ باستى ۇعىمدارىنىڭ ءبىرى «اتامەكەنگە» - اتا-بابانىڭ قاسيەتتى جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك بولىپ تابىلاتىندىقتان ونىڭ يدەولوگيالىق بازاسىن كۇل-تالقان ەتەدى.
- ايتپاقشى، وزگە دiن وكiلدەرiن يسلام راديكاليزمىنىڭ وزگە سەنىمدەرگە دۇرىس كوزقاراس تانىتپاۋ دەرەگى الاڭداتىپ ءجۇر. يسلام ءدىنى كوپتەگەن ەلدەردە الەمنىڭ جاۋى رەتىندە قابىلدانا باستاۋى كەزدەيسوق بولماسا كەرەك.
- وعان ەش ۋاقىتتا جول بەرۋگە بولمايدى، مۇنداي يدەولوگيالىق باعىتتار بiزدiڭ ەلدىڭ ۇلتتىق مۇددەسiنە تiكەلەي قايشى كەلەدi. ايتپاقشى، مەنiڭ وزىمە كەزىندە بەلگiسiز بىرەۋلەر بىزگە جات دiني ناسيحات جۇرگىزۋگە ارەكەتتەنگەنى بار. اباي اتىنداعى قازۇپۋ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولىپ تۇرعان كەزىمدە، ءالى ەسىمدە، اۋديتورياعا ءبىر جىگىت كىرىپ كەلىپ، پاراقشالار تاراتا باستادى. ءبىز ونى ۇستاپ الماقشى بولدىق، بىراق قاشىپ كەتتى.
- ول پاراقشالاردا نە جازىلعان ەكەن؟
- ءبىز ءۇشىن زايىرلى مەملەكەت ءتيىمدى ەمەس ەكەنى، قازىرگى بيلىكتى قۇلاتىپ، قازاقستان اۋماعىنا حاليفات قۇرۋ قاجەتتىگى ءسوز بولعان.
- بىراق بۇل تىكەلەي مەملەكەتتى قۇلاتۋعا شاقىرۋ عوي.
- سونى ايتىپ وتىرمىن. بۇل ءجۇز پايىز مەملەكەتكە قارسى، بەلشەدەن زارداپ كەلتىرەتىن قىزمەتتىڭ ءتۇرى.
- ول بiزدە زاڭمەن تىيىم سالىنعان ەمەس پە؟
- اڭگىمە مىنادا، «دiني سەنىم بوستاندىعى جانە دiني بiرلەستiكتەر تۋرالى» زاڭ، مەنiڭشە، تىم ىمىراشىل. ول تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىر ايدان سوڭ، 1992 جىلدىڭ 15 قاڭتارىندا قابىلداندى. ال ول كەزدە ەلىمىز توقىراۋ كەزەڭىن باستان وتكەرىپ جاتقانى ەسىڭىزدە بولار. وداق ىدىراعاننان كەيىن مىڭداعان ماسەلە شىقتى - ەسكى بايلانىستار ءۇزىلدى، ەكونوميكا تۇرالاپ جاتتى، كەڭەستىك زاڭدار كۇشىن جويدى، جاڭاسى ءالى شىعا قويعان جوق، پارلامەنت بولسا تاجىريبەلى ەمەس، ويتكەنى ول بۇرىنعى جوعارى كەڭەس-تۇعىن. مىنە سول كەزدە ءدىني سەنىم بوستاندىعى تۋرالى زاڭ قابىلدانادى. بۇل سول كەزدە قانشالىقتى قاجەت بولعانىن بۇگىن ايتۋ قيىن. البەتتە، قۇجات تىم ىمىراشىل بولىپ شىقتى.
- الايدا وعان تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى عوي.
- ەنگىزىلدى. بىراق ول زاڭ بۇۇ قابىلداعان ادام قۇقىعى دەكلاراتسياسىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنا تولىعىمەن نەگىزدەلگەن، وندا كىمنىڭ نەگە سەنگىسى كەلەتىنى - ونىڭ جەكە شارۋاسى ەكەنى انىقتالعان. الايدا قۇلشىلىق جاساۋشى ول ازاماتتاردىڭ قاشان بىرىگەتىنى زاڭنىڭ باسقا بابىنداعى اڭگىمە.
- بۇل ەندى ۇيىمداسقان توپ بولىپ شىقپاي ما؟
- سونى ايتامىن. دەمەك بۇل تۇسىنىك قازىردىڭ وزىندە زاڭدى تۇلعالاردىڭ دارەجەسiنە ءتۇسiپ قالۋدا. ال زاڭدا بۇل تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماعان. ودان بولەك، وتكەن ۋاقىت ىشىندە الەم وتە قاتتى وزگەرگەنىن، قازاقستاننىڭ ءوزى دە وزگەرگەنىن ەسەپكە الۋ كەرەك، ال بولمىس ءدىن تۋرالى جاڭا زاڭدى تالاپ ەتۋدە.
اقش، فرانتسيا، يتاليا، جانە وزگە دە دەموكراتيالىق ەلدەردەگى مۇنداي اكتىلەردى زەرتتەۋىمە تۋرا كەلدى، جانە ولارمەن سالىستىرعاندا، بiزدiڭ زاڭ وتە «جۇمساق» ەكەنىن ايتۋ كەرەك.
- مۇمكiن، كەيدە مۇنى ءار ءتۇرلi اعىمداردى ۋاعىزداۋشىلاردىڭ بەلسەندiلiگiمەن دە تۇسiندiرۋگە بولاتىن شىعار. ايتالىق، وڭتۇستىكتە ءوز وتانىندا ءدىني راديكاليزمگە بايلانىستى قۋدالانعانى ءۇشىن عانا قازاقستانعا قونىس تەپكەن وزگە ەلدەردىڭ ميگرانتتارى از ەمەس. الگى «حيزب ۋت-ءتاحريردى» ايتساق.
- ارينە. «حيزب ۋت-تاحرير» - يدەولوگياسى يسلام بولىپ تابىلاتىن ساياسي پارتيا ەكەنىن ۇمىتۋعا بولمايدى. ونىڭ ماقساتى -شاريعات نورمالارىنا نەگىزدەلگەن، يسلام ومىرىنە مۇسىلمانداردىڭ قايتا ورالۋىنا كومەكتەسۋ، جانە الەمگە يسلام سەنىمىن تاراتۋ. حيزبۋتتاحريرلىقتار سونداي-اق بىرىڭعاي، بۇكىل يسلام الەمىن بىرىكتىرەتىن تەوكراتيالىق مەملەكەت - حاليفات قۇرۋعا شاقىرادى.
سونىمەن بىرگە بۇل راديكالدى يسلام پارتياسىنىڭ قۇرىلىمى وتە قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان، ونىڭ بارلىق قىزمەتىن ورتالىق باسشىلىق باقىلاپ وتىرادى. ۇلتتىق ۇيىمدار ادەتتە جەرگiلiكتi ۇياشىقتاردى باقىلايتىن 12 ادامنان تۇراتىن توپتىڭ باسشىلىعىندا بولادى. سونىمەن قاتار ايەلدەردىڭ ۇياشىقتارى ەرلەردىكىنەن بولەك تۇرادى.
پارتيانىڭ نەگiزگi بولiمشەسi - كوشباسشىسى مۋشريف دەپ اتالاتىن بەس مۇشەدەن قۇرىلعان ۇياشىق. تەك مۋشريف قانا وزگە ۇياشىقتاردىڭ مۇشەلەرىن بىلەدى. جاڭادان كەلگەندەر 2 جىلدىق وقۋ كۋرسىنان وتەدى، پارتياعا ادال بولۋعا انت بەرمەي تۇرىپ تالىمگەردىڭ باسشىلىعىمەن پارتيا ادەبيەتىن ۇيرەنەدi.
- دەمەك، بۇل بۇكiل الەمدەگى جاعدايدى تۇراقسىزداندىرۋعا باعىتتالعان وتە بايىپپەن، ساۋاتتى قۇرىلىمدالعان كۇش بولدى عوي.
- شىندىعىندا، بۇل پارتيانىڭ قىزمەتi ەكسترەميستiك سيپاتتا ەكەنى كوزگە ۇرىپ تۇر، وسىعان بايلانىستى، 2005 جىلى قازاقستاندا وعان تىيىم سالىندى. بۇكiلالەمدiك حاليفات قۇرۋعا شاقىرۋ عالامدىق يسلام ينتەرناتسيونالىنىڭ جوباسى بولىپ تابىلادى جانە بiزدiڭ مەملەكەتتىڭ تاۋەلسiزدiگىنە قارسى باعىتتالعان. سوندىقتان وسىلاردىڭ ءبارىن قامتيتىن زاڭ قابىلداۋ كەرەك.
ايتالىق، جاپونيادا، مىسالى، كەز كەلگەن ءدىني ۇيىم مەملەكەتكە ءوزىنىڭ قىزمەتى، ونىڭ ىشىندە قارجىلىق جاعدايى تۋرالى تولىق ەسەپ بەرەدى. سونىمەن قاتار بۇل ۇيىمدار بيلىككە وزدەرىنىڭ كەلۋشىلەرىنىڭ تەگى بويىنشا ءتىزىمىن بەرەدى. جانە ەشكىم دە مۇنى دەموكراتياعا ساي كەلمەيدى دەپ جاتقان جوق. بارلىق ءدىني ۇيىمدار جەرگىلىكتى بيلىككە ەسەپ بەرەتىن يتاليانى الىڭىز. دەمەك ءبارى باقىلاۋدا. ال بىزدە شە؟ بىزدە قانشا ءدىني توپ بار ەكەنىن كىم بىلەدى؟ ولار نەمەن شۇعىلدانادى؟ قانداي قۇرالدارى بار؟
- دەيتۇرعانمەن بىزدە ءدىن ىستەر اگەنتتىگى قۇرىلدى.
- بiراق بۇل زاڭ دiني ۇيىمداردىڭ ۇستiنەن باقىلاۋدى iسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. مەشiتتەگى نەمەسە حرامداعى قارجى اعىنىن باقىلاپ كورىڭىز... بىزدەگى مەشىتتەردىڭ بارلىعى-دەرلىك جەكەنىڭ قولىندا، وندا، اسىرەسە، اۋىلداردا نە بولىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى. كەيدە كىم بولسا سول يمام بولادى، جانە ولاردىڭ نەنى ۋاعىزداپ جاتقانى، قانداي قۇندىلىقتار ەنگىزگەنى دە بەلگىسىز.
ۇلى شاحمات تاقتاسىندا
- قىزىق، نەگە ەۋروپانىڭ ءوزi كەنەتتەن يسلام راديكاليزمىنىڭ قامىن جەي قالدى؟
- ويتكەنi وندا قازiر اراب تىلىنە ەمەس، اعىلشىن تىلىنە باسىمدىق بەرەتىن يسلام ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ءوز تامىرىنان قول ءۇزىپ قالعان كوپتەگەن وكىلدەرى بار. راديكالدى يدەيالار مەن يدەولوگيالاردى وتە ءجيى تاسىمالدايتىن سولار. يسلامنىڭ كوپتەگەن راديكالدى تۇسىندىرمەلەرى يسلام ەلدەرىندە ەمەس، باتىستاعى ەميگرانت قاۋىمداستىقتارىندا دۇنيەگە كەلۋدە. جيحادتى ناسيحاتتايتىن ۆەب-سايتتاردىڭ كوپشىلىگى باتىستا شوعىرلانعان. ايتپاقشى، شىعىستا قازiر جارىلىس قاۋپى وتە جوعارى. يادرولىق قارۋدى يەلەنگەن مۇسىلمان جانە مۇسىلمان ەمەس ەكi مەملەكەت ءبىر-بىرىنە قارسى تۇرعان كاشميردى الىڭىز. قازىر مەن اۋعانستاننان كەلەتىن قاۋىپ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعامايتىن دا بولدىم.
بۇگىندە تاۋەلسiز قازاقستان قازاقستاندىق قوعامنىڭ رۋحاني تiرەگىن بۇزعىسى كەلەتىن ءار ءتۇرلi راديكالدى دiني ۇيىمداردىڭ تاراپىنان قۋاتتى يدەولوگيالىق قىسىمعا ۇشىراپ جاتقانى ءجاي كوزگە كورىنىپ تۇر.
- ونىڭ ۇستىنە زبيگنەۆ بجەزينسكي الەم - بۇل ساۋاتتى ويناۋدى قاجەت ەتەتىن ۇلى شاحمات تاقتاسى ەكەنىن ايتتى، سوندىقتان بiز ءوزىمىزدىڭ ارەكەتىمىزگە ەسەپ بەرە وتىرىپ، الىسقا كوز تاستاۋعا ءتيىسپىز.
- ارينە، ەكىنشى ءبىر اتاقتى گەوساياساتكەر حەلفورد ماكيندەر ەۋرازيانى يگەرگەن الەمدى دە يگەرەدى دەپ كەزدەيسوق ايتپادى. سوندىقتان مەملەكەتتىڭ دiني ماسەلەلەردەن تەرىس اينالۋىنا قۇقى جوق. بiز بولاشاق ۇرپاققا تۇراقتى جانە گۇلدەنگەن ەل قالدىرۋعا ءتيىسپىز.
تەمىر شىمىلدىق پا نەمەسە جانداعى قۇداي ما؟
- الايدا بۇكىل الەمنىڭ شەكاراسىن جابۋدىڭ، ودان تەمىر شىمىلدىقپەن تاسالانۋدىڭ ەندى مۇمكىندىگى بولمايدى. مۇنداي جاعدايدا ءوزىمىزدى قالاي قاۋىپ-قاتەردەن ساقتايمىز؟
- ءسوزسىز، ءبىزدى ەشقانداي شەكارا قۇتقارمايدى. قاجەت بولا تۇرا، جازالاۋ شارالارىنىڭ دا پايداسى تيمەيدى. بۇل بارلىق قوعامعا، ءاربىر وتباسىعا، ءاربىر ادامعا قاتىستى كەشەندى ماسەلە. بارلىق، مەملەكەتتiڭ بەلسەندi ءرولiن نىعايتۋ قاجەت. دiننiڭ ىقپالى بۇكiل الەمدە كۇشەيەتىنىن ەسەپكە الا وتىرىپ، بىزگە وقيعانىڭ سوڭىنان سۇيرەتىلمەي، الدىن الۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ءدىن جىل سايىن ادامداردى، ەڭ الدىمەن، جاستاردى ءوز جاماعاتىنا كوبىرەك تارتۋدا. مەشىتتەرگە بارىڭىز، قانشا جاستار بار ەكەنىن كورەسىز! ال ەگەر ولارعا بىزگە قارسى نارسەلەردى ۋاعىزداي باستاسا شە؟ وعان جول بەرۋگە بولمايدى .
- جانە مۇندا مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋدا بىزگە ءدىننىڭ ءوزى كومەكتەسۋى مۇمكىن، ويتكەنى ءداستۇرلى يسلام دا، حريستيان ءدىنى دە جالپى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ۋاعىزدايدى. ويتكەنى ءدىن - بۇل، ەڭ الدىمەن، ادامگەرشىلىك، رۋحتاندىرۋشىلىق. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە قازاقستان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرىن وتكىزە وتىرىپ وزگە ەلدەرگە ۇلگى بولۋدا.
- بiزدiڭ ەلىمىز بۇل باعىتتا وتە سەنiمدi سىرتقى ساياسات جۇرگىزىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ باستاماسى بويىنشا قازىردىڭ وزىندە بiرنەشە ەستەن كەتپەس سەزدەر ءوتتi. بىراق ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ «قارسى تۇرۋ يدەولوگياسىن» «الەم مادەنيەتىنە» اۋىستىرۋعا كۇش سالۋى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ەڭ بولماسا وركەنيەتارالىق ديالوگ ماسەلەلەرىنە ارنالعان، 2007 جىلى وتكىزىلگەن يسلام كونفەرەنتسياسىن ەسiڭiزگە ءتۇسiرiڭiز. سول ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ ىشىندە بولىپ جاتقان نارسەنى كوزدەن تاسا قالدىرماۋعا ءتيىس ەدىك.
ءبىر جاعىنان، ءبىزدىڭ قۇدايعا بەت بۇرعانىمىز جاقسى. قۇدايعا سەنۋ - ارقاشان ادىلدىككە سەنۋ. ءدىندار ادام ەشقاشان جامان قىلىققا بارمايدى، ويتكەنى ەرتەڭ ول ءۇشىن قۇدايدىڭ الدىندا و دۇنيەدە عانا ەمەس، بۇ دۇنيەدە دە جاۋاپ بەرەتىنىن بىلەدى. مىسالى، تاياۋدا مەن اتاقتى رەسەي ساياساتكەرى، وتە اقىلدى تۇلعا ەۆگەني پريماكوۆتىڭ كىتابىن وقىپ شىقتىم، ول ءبىرىنشى بەتىنە شامامەن «مەن وسى ومىردە نەعۇرلىم كوبىرەك ءومىر سۇرگەن سايىن، اقىلىم تولىسىپ، ومىرلىك تاجىريبە جيناۋدامىن، ومىردە ۇلكەن اقىل-پاراسات، ۇلكەن كۇش، ۇلكەن ادىلدىك بار ەكەنىنە سوعۇرلىم كوبىرەك كوزىم جەتۋدە» دەپ جازىپتى. جانە بۇل ومىردە كiم قالاي ءومiر سۇرسە، سولاي باعالانادى.
- كەز كەلگەن ءدىن - جاقسىلىقتىڭ جاماندىقپەن كۇرەسى.
- كەز كەلگەن دiن تەك جاقسىلىققا، ادiلدiككە ۇگىتتەيدى. ءاربiر ادامنىڭ قاسىنا شوقپار ۇستاعان پوليتسەيدى قويىپ قويۋ مۇمكىن ەمەس، ادام ءوزىن-ءوزى باقىلاۋى ءتيىس. ال ءدىندار ادام ءوزىن-ءوزى باقىلاي الادى، ويتكەنi جوعارى سوت بار ەكەنىن بىلەدى...
- قارت كانت تەك ەكى عانا نارسە - بىزگە كەرەك جۇلدىزدى اسپان جانە ءبىزدىڭ ىشكى ونەگەلى زاڭىمىز عانا تاڭ قالدىراتىنىن بەكەر ايتپاسا كەرەك.
- ول قوعامنىڭ دامۋىن باياۋلاتادى، ويتكەنi ادام جاراتقانعا جان-تانىمەن، جۇرەگىمەن سەنەدi. قازiر ءبىز اتەيزمنىڭ ونداعان جىلىنان كەيىن كەلگەن دىندارلىقتىڭ قۇلدىراۋ شەگىندە تۇرمىز دەۋگە بولادى، ءبىزدىڭ حالقىمىز تۇتاستاي العاندا اناعۇرلىم ءبىلىمدى، جانە ول استىقتى ارامشوپتەن اراشالاپ الا الادى دەپ ويلايمىن.
ەلەنا برۋسيلوۆسكايا
