قازىر قازاق جەرىندەگى مەكتەپ تاريحى تاقىرىبىن زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان قاعىس قالىپ كەلە جاتقان ءبىر ماسەلە بار. ول – قازاق ءبىلىم وشاقتارىمەن بىرگە ەلىمىزدەگى تاتار جانە ۋكراين مەكتەپتەرىنىڭ جابىلۋ تراگەدياسى. بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنداعى اۋداندارداعى تاتار جانە ۋكراين باستاۋىش مەكتەپتەرىنىڭ 1950 جىلدارى شاعىن اۋىلداردى وڭتايلاندىرۋ كەزىندەگى جابىلۋىنا قاتىستى از-كەم اڭگىمە ەستىگەنىمىز بار. ەندى وسى تراگەديانى اراعا 50 جىل سالىپ، ەكى-ءۇش قاباتتى مەكتەپ عيماراتىندا 10-15 بالا عانا وقيتىن ورىس ءتىلدى وڭىرلەردەگى ءبىلىم وشاقتارى باستان كەشىپ وتىر. ءتىپتى، سەمەي، وسكەمەن قالاسىندا بالا سانى از بولسا دا، جابىلماي وتىرعان ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر بارشىلىق. ولاردى ەكى كەزەكپەن وقيتىن قازاق مەكتەپتەرىنە بەرۋ ماسەلەسىنە وسى قالالاردىڭ زەينەتكەر بەلسەندىلەرى تاس-دۋان توسقاۋىل بولىپ كەلەدى. 

ەندى ەلىمىزدىڭ شىعىسى مەن سولتۇستىگىندەگى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردى جابىلۋدان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وسى وبلىستاعى ءبىلىم باسشىلارى كوزبوياۋشىلىققا بارىپ وتىر. وسى كوز بوياۋشىلىقتى بولدىرماۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل وڭىردەگىلەر قازاق مەكتەبىن اشۋ دەسە ات-توندارىن الا قاشادى. ال، الا قاشاتىنداردىڭ كوشىن ءوزىمىزدىڭ ورىس ءتىلدى قانداستارىمىز باستاپ وتىر. شىعىس پەن سولتۇستىكتىڭ قىتىمىر قىسى وسى ايماققا كوشىپ كەلىپ قونىستاناتىن وڭتۇستىكتەگى اعايىندارعا كليماتتىق جاقتان وتە اۋىر سوعادى. 

جاقىندا تاتار جانە ۋكراين باستاۋىش مەكتەپتەرىنىڭ 1950 جىلدارى شاعىن اۋىلداردى وڭتايلاندىرۋ كەزىندەگى جابىلۋىنا كۋاگەر بولعان قارت ۇستاز ءوز ويىن ورتاعا سالىپ، جابىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان ەكى-ءۇش قاباتتى ءبىلىم عيماراتتارىن ساقتاپ قالۋدىڭ وزىندىك يدەياسىمەن بولىسكەن ەدى. جانە ءوز اقساقالدىق ارزۋ ارمانىن «Abai.kz»-گە جاريالاۋىمىزدى ءوتىندى. ءارى ءوزىنىڭ «قازاقستان – كوپۇلتتى مەملەكەت» دەگەن كونتسەپتسياعا قارسىلىعىن «ازاتتىعى ءۇشىن اتا-بابا قانى توگىلىپ، وتارشىلدىق زاردابىنان اشتىقتان سۇيەگى كومىلگەن جەردى ءتاۋىر تۇرمىس ىزدەپ قاڭعىپ كەلگەن باسقا ۇلتقا قالاي قيامىن» دەپ ءبىلدىردى.

اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان – 1950 جىلدان باستاپ، مونوۇلتتىق مەملەكەتكە اينالا باستاعان ەل. ەلىمىزدە كسرو كەزىنەن ءتورت ءىرى دياسپوراعا (ورىس، ۇيعىر، وزبەك جانە تاجىك) ءوز انا تىلدەرىندە ءبىلىم الۋ ءۇشىن تۋعان ءتىل-ادەبيەتى جانە ءتول تاريحىنان، رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن وقىتۋدان باسقا پاندەردەن بولەك بىرىڭعاي وداقتىق وقۋ باعدارلاماسى جاسالىنىپ بەرىلگەن ەدى. قازاق مەملەكەتى دە اتالعان دياسپورالاردىڭ ۇلتتىق مەكتەپتەرىن جاپپاي، قايتا تاپ كسرو كەزىندەگىدەي ولارعا جاعداي جاساپ جاتىر. بىراق وسى انا تىلىندە قينالماي ءبىلىم الاتىن دياسپورلاردان بولەك، ءوز بالالارىن تەك ورىس مەكتەپتەرىنە بەرەتىن دۇڭگەن، كارىس، ۋكراين، تاتار، شەشەن-ينگۋش سىندى قاراسى بىرقىدىرۋ از ساندى ۇلتتار بار. دۇڭگەننىڭ ارتىندا – قىتاي ءتىلى، كارىستىڭ ارتىندا – كارىس ءتىلى، ۋكراينداردىڭ – ءوز موۆاسى بار جانە رف ۇلتتىق بىرەگەيلىگى ءۇشىن كۇرەسۋدەن باس تارتپايتىن تاتار، شەشەن-ينگۋش حالىقتارى بار. ولاردىڭ ءار قايىسىسىنىڭ ەلىمىزدەگى ۇلەس سالماعى 50 مەن 300 مىڭنىڭ ياعني ءبىر نەمەسە ءبىر جارىم ميلليوننىڭ ار جاق بەر جاعى. جيىنى 300 مىڭداي مەكتەپ جاسىنداعى بالا وسى ۇلتتاردان شىعىپ وتىر. ءارى سانى از بولسا، تاۋەلسىز كاۆكاز مەملەكەتتەرى گۇرجىستان، ارمەنيا جانە ازەربايجانداردىڭ وقۋ جاسىنداعى شاكىرتتەرى ءۇشىن قوس ءتىلدى قازاق مەكتەپ-گيمنازيالارى قاجەت-اق.

ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدى مانسۇقتاپ، تەك وزگە تىلدە ءبىلىم بەرەتىن اقىلى ءبىلىم وشاقتارىن مۇلدەم جابۋىمىز كەرەك. بەرە مە اعىلشىن-قازاق تىلىندە، نەمىس-قازاق تىلىندە، قىتاي-قازاق تىلىندە، كارىس-قازاق تىلىندە اقىلى ءبىلىم بەرەتىن بولىپ مەملەكەتتىك ءبىلىم ليتسەنزياسىن السىن. ءبىر قاتەلىك قوس ءتىلدى اقىلى  ءبىلىم بەرۋگە ورىس ءتىلىن قوساقتاۋ. مەن ورىس مەكتەبى جابىلسىن دەمەيمىن، ول بىرىڭعاي قازاق-ورىس مەكتەبىنە اينالىپ، وعان بالاما رەتىندە ورىس ءتىلىنسىز وقىتاتىن قازاق جانە وزگە ۇلت مەكتەپتەرى اشىلسىن دەيمىن. تۋرا ءبىر وتار ەلدە ءومىر سۇرگەندەيمىز. قازاق مەكتەبىنىڭ وزگە ۇلتتار ءۇشىن قوس ءتىلدى بولىپ اشىلۋى ءومىر تالابى. وسىنى شەشە الساق، تۇركىمەنستانداعىداي «ناعىز ورىس مەكتەبى ءۇشىن وندا تازا ەتنيكالىق ورىستار عانا وقىسىن» دەگەن تالاپتى قويا الامىز. بۇل سەكسەنگە كەلىپ سەلكىلدەگەن ۇلتشىلدىڭ ساندىراق ءسوزى ەمەس، قايتا قازاق، تاتار، ۋكراين مەكتەپتەرىنىڭ جابىلۋ تراگەدياسىن ءوز كوزىمەن كورگەن جاننىڭ ومىردەن تۇيگەن ونەگەسى. كورشى رف ءتول مەكتەبى بار ۇلتتار 9 جىل انا تىلىندە ءبىلىم السا، 10-11 سىنىپتاردى تەك ورىس تىلىندە عانا وقيدى. ءبىز نەگە تاپ وسىلاي ىستەمەيمىز؟ 10 مەن 11-ءدى تەك قازاقشا وقيتىن بولسا، ءبارى ءتىلىمىزدى مەڭگەرۋگە كۇش سالار ەدى.

جانە ءوز باسىم وقۋ جىلىن 1 قىركۇيەكتەن باستاعانعا قارسىمىن. قىستىڭ ءۇش ايىندا ءبىزدىڭ وڭىردە ءجوندى ساباق بولمايدى. بالادا قايدان ءبىلىم بولسىن؟ ءارى مەكتەپ كومىرىن جاقپاي ەكونومدايتىن، مەكتەبى اتقوراداي سۋىق  ديرەكتورلارىمىز دا بارشىلىق. ساباق ەلىمىزدە 25 ناۋرىزدا باستالىپ، 25 جەلتوقساندا بىتسە دەگەن ۇستازدىق ارمانىم دا جوق ەمەس. 

قارت ۇستاز ءبىر كۇرسىنىپ، وسى قازاق-وزگە ۇلت تىلىندە ءبىلىم بەرۋ پروبلەماسىن ەسكەرمەي وتىرعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن ءبىر سىباپ الدى. «ءوز دەربەس مەملەكەتى جوق: دۇڭگەن، تاتار، شەشەن-ينگۋش سياقتى ۇلتتارعا قازاق ءتىلدى ينتەللەكتۋالدى ارالاس مەكتەپ-ينتەرناتتاردى جابىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان مەكتەپتەر نەگىزىندە اشىپ بەرۋدى جولعا قويسا، وندا ءوز مادەنيەتىن قازاققا تانىتاتىن بولاشاق اۋدارماشىلار مەن عالىمداردى ومىرگە اكەلىپ، وزگە ۇلتتى قازاقتاندىرۋدى جولعا قويار ەدىك. ءارى وندا ءبىلىم العان شاكىرت قازىرگىدەي ورىستانباي ءوز انا ءتىلىن ارداقتاپ، ءوز تۋىپ-وسكەن ەلىنىڭ ناعىز پاتريوتى بولار ەدى-اۋ!»،- دەدى. 

جاستاردى مۇعالىمدىككە وقىتىپ جاتىرمىز. ولار كەيىن جۇمىس تابا المايدى. ەگەر جابىلۋدىڭ از-اق تۇرعان مەكتەپتەرگە جان بىتەتىن بولسا، مامان ۇستاز بارادى. ونىمەن بىرگە ءوز انا تىلىندە ءبىلىم الامىن دەگەن باسقا ۇلتتىڭ شاكىرتى دە بارادى. 

شىعىس پەن سولتۇستىكتە جانە ورىسى باسىم ءىرى قالالاردى تۇراتىن قازاق قانا ەمەس، ونداعى از ۇلتتار دا جاپپاي ورىستانىپ جاتىر. بۇل – ەل بولاشاعى ءۇشىن  ۇلكەن قاۋىپ! ال، ورىستانۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتقان ايماقتاعى اۋىلدىق جەرلەردە مەكتەپتەر قاڭىراپ جاتىر. ونى تەك قوس ءتىلدى (قازاق-شەشەن، قازاق-دۇڭگەن، قازاق-تاتار، قازاق-ينگۋش) ينتەللەكتۋالدى مەكتەپ ينتەرناتتارىن اشۋ ارقىلى شەشە الامىز. ءارى بۇعان انا ءتىلىن ۇرپاعىنا ۇيرەتكىسى كەلەتىن اتالعان ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى دە قارسى بولمايدى. 100 پايىز قولدارىن كوتەرىپ قولدايدى. ونىڭ ۇستىنە 10-15 بالا عانا وقيتىن مەكتەپتەرگە مەملەكەت قىرۋار اقشا ءبولىپ كەلەدى. دەمەك قارجى جاعى تابىلادى. 

اقساقال ەلىمىز ەگەمەندىك العان سوڭ، ۋكراينا، گۇرجىستان، ارمەنيا، ازەربايجان جانە وڭتۇستىك كورەيامەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتتى. قازاق-ۋكراين، قازاق-گۇرجى، قازاق-ارمەن، قازاق-ازەربايجان جانە قازاق-كارىس مەكتەپ-ليتسەيلەرىن وسى ەلدەرمەن مامىلەگە كەلە وتىرىپ اشۋعا بولادى دەگەن ويىن العا تارتتى. بۇعان ناقتى دالەل تۇرىك-قازاق ليتسەيلەرىنىڭ الەۋەتتى جانە ودان ءتالىم العان شاكىرتتەردىڭ قازىرگى ەل باسقارۋداعى يگى ىستەرى. ەندى وسى ءۇردىستى جاڭا باعىتتا دامىتۋىمىز كەرەك. جەكە ۇلتتىق مەكتەبى جوق دياسپورالاردى ورىس مادەنيەتىنەن جانە ورىستانۋ ۇردىسىنەن الىستاتۋ ءۇشىن قازاق ءتىلى نەگىزىندە وسكەلەڭ ۇرپاعىن انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىتۋ مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلت رەتىندەگى اسىل پارىزىمىز. ءتىلىمىزدىڭ وزگە ۇلتتاردىڭ اراسىندا دامىماي وتىرعان سەبەبى قازاق-وزگە ۇلت قوس تىلدىلىگىنە باعدار ۇستانباۋىمىزدان. 

وسى ماسەلە ساياسي پارتيالار، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى جانە قحا تاراپىنان ءوزىنىڭ وڭ شەشىمىن تاپسا، سولتۇستىك پەن شىعىستاعى بالا سانى از مەكتەپتەردى ساقتاپ قالامىز. مىسالى 1996 جىلى 57 مىڭ تۇرعىنى بولعان شقو بورودۋليحا اۋدانىندا ءدال قازىر 36 مىڭ ادام عانا تۇرادى. ەندى 5 جىلدان كەيىن وسى اۋدانداعى 34 ءبىلىم وشاقتارىنا ءبىرىنشى سىنىپقا بار-جوعى 250 شاكىرت قانا بارادى. 2026 جىلى 150 بالا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايدى. اۋداندا تەك جەزكەنتتىڭ قوس مەكتەبى، دميتريەۆكا، زەنكوۆكا، امانوۆ اتىنداعى، اۋەزوۆ اتىنداعى، نوۆوپوكروۆكا، وستروۆسكي، بورودۋليحا قازاق مەكتەبى، كوروستەلي جانە جاڭا ءشۇلبى ورتا مەكتەپتەرى سىندى 11  ءبىلىم ورداسى عانا ءار سىنىپتاعى 20-25 بالا سانىنا جاۋاپ بەرە الادى. ال قالعان 23 ءبىلىم وشاعىنىڭ كەيبىرىنىڭ 5-10 شاكىرتى بار ەكى-ءۇش قاباتتى عيماراتتارى كەلە-كەلە تالان-تاراجعا ۇشىرايدى. جۇرتى ازىپ-توزىپ كوشەدى.

بۇل شقو ورىس ءتىلدى وڭىرلەرىندەگى ءبىر اۋداننىڭ عانا باسىنداعى كەپ. وسى باستان شاكىرتتەر ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن قوس ءتىلدى قازاق ينتەللەكتۋالدىق مەكتەپتەرىن وزگە ۇلتتار ءۇشىن اشۋدا قولعا الۋىمىز كەرەك. وعان دايىن قاراجات تا، ۇستاز دا، عيماراتتا بار. تەك قازاق بيلىگىندە وسىنى جۇزەگە اسىراتىن قۇلىق بولسىن دەيىك. 

اتى-ءجونىن اتاماۋدى وتىنگەن قازىنالى قارتپەن بىرگە وزگە ۇلتتارعا ارنالعان قوس ءتىلدى قازاق مەكتەبىنىڭ بولشاعىنا وي جۇگىرتىپ ءبىر جاساپ قالدىق. 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz